KOMUNIKACJA
W
PROCESIE UMIERANIA
Klak Natalia
Farmacja-grupa A
2008/ 2009
Wstęp
Typy świadomości w procesie umierania wg B. Glasera
i A. Straussa
Zamknięta świadomość
Podejrzewanie
Wzajemne udawanie
Otwarta świadomość
Komunikowanie o śmierci
Komunikowanie z rodzina umierającego
Komunikowanie o śmierci wśród personelu
Etapy umierania wg E. Kübler- Ross
Wstęp
Rozmowy, przekazywanie informacji, wzajemne komunikowanie należą do elementarnych zjawisk występujących w życiu społeczeństwa. Sposób w jaki przekazywane są komunikaty a także ich treść są bardzo istotne w budowaniu zaufania w relacjach międzyludzkich. Prawo do dostępu informacji (przede wszystkim na własny temat) przysługuje każdemu człowiekowi, dlatego jakiekolwiek uniemożliwianie ich pozyskania, fałszowanie oraz zniekształcanie wywołują w nas niepokój, stres, lęk. Istnieją sytuacje, w których blokowanie informacji niesie ze sobą bolesne konsekwencje. Najlepszym przykładem jest proces umierania i śmierć, zwłaszcza na oddziale szpitalnym, kiedy to wokół pacjenta powstaje charakterystyczny układ komunikacyjny pomiędzy członkami personelu placówki i rodziny chorego. W efekcie wytworzenia się takiego układu, pacjent odczuwa dyskomfort, ponieważ znajduje się poza powstałym systemem informacyjnym i w efekcie wie najmniej o swojej sytuacji, diagnozie, rokowaniach. Bliscy chorego wiedzą zazwyczaj więcej od niego, jednak boją się, lub też nie chcą przekazać złych wieści. Najwięcej oczywiście o konkretnym przypadku wie sam lekarz i personel medyczny.
Typy świadomości w procesie umierania wg B. Glasera i A. Straussa
Amerykańscy socjologowie opisali cztery rodzaje świadomości, które odzwierciedlają sytuację umierającego pacjenta w warunkach szpitalnych. Wskazują one na różnice pomiędzy stopniem poinformowania chorego o jego stanie, a także różnice zachowania wobec niego.
ŚWIADOMOŚĆ ZASTRZEŻONA
O świadomości zastrzeżonej mówimy w przypadku, gdy fakt o umieraniu jest ukrywany przed chorym. Nie otrzymuje on prawdziwych informacji ,lub otrzymuje wymijające- nie domyśla się, że wytworzony obraz jest złudny. Prawdziwa diagnoza znana jest natomiast rodzinie oraz opiekującym się nim specjalistom.
ŚWIADOMOŚĆ PODEJRZEWANA
W sytuacji, gdy choroba się przedłużą, stan chorego ulega pogorszeniu a objawy towarzyszące chorobie nasilają się, pacjent może zacząć odbierać niewerbalne komunikaty, mogą do niego docierać strzępki informacji, które są niezgodne z wcześniej optymistycznymi prognozami i ostatecznie może zacząć domyślać się,że jego stan nie jest dobry i że umiera. Pomimo usilnych prób uzyskania jakichkolwiek informacji chory najczęściej pozostaje w niewiedzy, ponieważ otoczenie chroni go przed poznaniem bolesnej prawdy. Wg Autorów typ ten jest naturalnym ryzykiem, jakie zaistnieje w momencie przekazywania umierającemu nieprawdziwych i niepełnych informacji.
ŚWIADOMOŚĆ WZAJEMNEGO UDAWANIA
Typ ten polega na obustronnym wysyłaniu fałszywych komunikatów. Chory zdaje sobie sprawę z nadchodzącej śmierci, pogodził się już ze swoim umieraniem, nie chce jednak dawać do zrozumienia otoczeniu, że wie o diagnozie, dlatego zarówno on udaje że wszystko idzie ku dobremu jak i otoczenie wysyła takie same sygnały.
ŚWIADOMOŚĆ OTWARTA
Gdy przepływ informacji jest prawdziwy, rodzina i chory wiedzą o zbliżającej się śmierci mówimy o świadomości otwartej. Jest ona najbardziej ludzką formą świadomości w procesie umierania. Pozwala na pełną ekspresję przeżyć i emocji. Jest korzystna zarówno dla umierającego i rodziny, którzy mogą przygotowywać się na rozstanie, gdy pacjent może jeszcze uczestniczyć w sprawach życia rodzinnego. Świadomość otwarta ułatwia także pracę personelowi medycznemu- nie muszą oni bowiem ciągle udawać i nieustannie kontrolować się podczas rozmowy z chorym.
W polskich placówkach szpitalnych dominuje niestety świadomość zastrzeżona. Pacjent jest najmniej poinformowaną o swoim prawdziwym stanie zdrowia osobą.
Komunikowanie o śmierci
KOMUNIKOWANIE Z RODZINĄ CHOREGO
Przekazywanie informacji rodzinie o zbliżającej się śmierci bliskiej osoby ma dwa główne cele. Pierwszym z nich jest ukazanie powagi sytuacji i zatarciu optymizmu na powodzenie leczenia, drugim- przygotowanie na „najgorsze”. Przekazywanie prawdziwych i pełnych informacji rodzinie na temat stanu zdrowia pacjenta wg badań jest akceptowane przez większość osób. Jednak sposób w jaki zostaje przekazany fakt o umieraniu pacjenta jest bardzo istotny, ponieważ często bliscy nie odbierają jednoznacznie informacji od lekarza. Możemy wyszczególnić komunikowanie wprost o zbliżającej się śmierci pacjenta oraz informowanie pośrednie. Komunikowanie bezpośrednie następuje w dwojaki sposób: przekazanie wiadomości o poważnym charakterze choroby(często nie ukrywając jej nazwy np. nowotwór złośliwy), oraz podanie informacji o poważnym charakterze choroby, jednak z określeniem orientacyjnego czasu przeżycia pacjenta. Informowanie pośrednie polega na przekazywaniu informacji najczęściej o pesymistycznym rokowaniu. Tutaj również wyróżniamy dwa warianty. W pierwszym śmierć zostaje przedstawiona jako lepsze rozwiązanie- np. w przypadku osób o rozległych urazach, którzy nie mają szans na odzyskanie względnej sprawności. Drugim przypadkiem jest przekazanie wiadomości ukrytej albo polegającej na dawaniu do zrozumienia. Strategia taka niby nie ukrywa stanu faktycznego, ale jednocześnie wzbudza złudne nadzieje.
KOMUNIKOWANIE O ŚMIERCI WŚRÓD PERSONELU
W instytucjach medycznych śmierć jest tematem tabu, jest wystąpienie oznacza często porażkę profesjonalistów. Jednak przemilczenie faktu śmierci pacjenta jest bardzo trudne, dlatego prowadzone są rozmowy pomiędzy członkami personelu medycznego na ten temat. Z badań wynika, że pielęgniarki poruszają temat śmierci jednego z pacjentów najczęściej z inną pielęgniarką, często z lekarzem a najrzadziej z salową. Ze względu na tematykę rozmowy wyróżniamy trzy nurty: podejście typowo ludzkie -ujawniane są odczucia własne pracowników oddziału podejście społeczne (wspólnotowe) -okazywanie zainteresowania cierpieniem drugiej osoby; świadczy o poczuciu więzi międzyludzkiej podejście zawodowe -analizowane zostają działania podjęte wobec chorego
Powyższe informacje świadczą o istnieniu przeszkód, barier w procesie komunikowania. Rodzina i pacjent nie zawsze traktowani są przez personel medyczny po partnersku. Pracownicy oddziału szpitalnego cechują się zazwyczaj wielką wrażliwością społeczną, przez co śmierć jest dla nich wielkim przeżyciem, odczuwają potrzebę rozmowy na ten temat, którą najczęściej przeprowadzają w gronie współpracowników.
Etapy umierania wg E. Kübler- Ross
Sposób, w jaki śmierć i umieranie odbierane są z punktu widzenia pacjenta najpełniej opisała Elizabeth Kübler- Ross. W oparciu o wywiady z ponad 200 pacjentami terminalnymi stworzyła ona teorię pięciu etapów umierania, które różnią się treścią i intensywnością emocjonalną.
ZAPRZECZENIE - jest początkową reakcją na wiadomość o nieuchronnej śmierci. Pacjent nie dopuszcza do siebie tej informacji, jest to forma samoobrony- jeżeli nie trwa zbyt długo jest uznawana za zdrową reakcję- przygotowuje bowiem psychicznie do przyjęcia diagnozy
GNIEW - gdy chory zaakceptuje już wieść o śmierci, jego reakcja przybiera postać gniewu. Przejawia się on zazwyczaj złorzeczeniu Bogu, pretensji do losu. Nie trwa zbyt długo, jest jednak przykra dla otaczających chorego osób.
NEGOCJACJA - pacjent ucieka się do prób zawierania układów z Bogiem, lekarzami lub czymkolwiek, co może stać się źródłem nadziei na powrót do zdrowia, co może pozwolić na zmianę jego położenia.
DEPRESJA - umierający jest świadomy zbliżającej się śmierci i rozważa wszelkie aspekty swojego odejścia z tego świata. Zaleca się, aby rodzina i personel medyczny zaakceptowali depresję pacjenta, podzielali jego smutek i w razie potrzeby byli dla niego źródłem wsparcia.
AKCEPTACJA - etap ten jest ostatnim wg E. Kübler- Ross; pacjent pogodził się już ze zbliżającą się śmiercią, może zacząć się wyobcowywać, ograniczać kontakty tylko do rozmów z najbliższymi.
Alternatywną koncepcję umierania stworzył Edwin Shneidman. Opisuje on proces umierania jako: „kłębowisko afektów będących w nieustannym ruchu. W płaszczyźnie emocjonalnej trwa nieustanna walka między niewiarą a nadzieją, w tle zaś obserwujemy cykle przypływów i odpływów gniewu, grozy, przyzwolenia, rezygnacji, wściekłości i zazdrości, zobojętnienia i nudy, pretensji, szyderstwa, odwagi a nawet żarliwego pragnienia śmierci - wszystko w kontekście dezorientacji i bólu” (Shneidman, 1980,s 447).
Bibliografia:
Ostrowska A., Śmierć w doświadczeniu jednostki i społeczeństwa, IFiS PAN, Warszawa 1997.
Ogryzko-Wiewiórkowska M., Komunikowanie o umieraniu i śmierci w warunkach oddziału szpitalnego w Szkice z socjologii medycyny, Wyd. UMCS, Lublin 1998
Schneidman E., Voices of Death, Harper & Row, 1980