Obrzędowość zuchowa czyli zuchowe znaki, obrzędy, zwyczaje i tajemnice

Kilka uwag na początek - co jest co

Zastanawiałem się co to jest obrzędo­wość zuchowa. Zajrzałem do poradni­ka pod tytułem „Zuchy - zarys metodyki" napisanego pod kierunkiem dh. hm Anny Poraj. Tam odnalazłem następu­jący zapis „- to coś,
co stanowi o przy­należności do ZHP a zarazem o odręb­ności każdej gromady" I w zasadzie nic dodać nic ująć.

Obrzędy to symboliczna forma działania drużyny lub drużynowego. Zwyczaj to taki obrzęd, który jest sta­łym sposobem postępowania w danej sytuacji. Znaki to widoczne (nie zawsze graficzne) symbole pewnych faktów, wydarzeń, osób lub miejsc. Wreszcie tajemnice to fakty które znane są tylko gromadzie. Zwykle zarówno znaki jak zwyczaje i tajemnice są obrzędami. Przy­kładem zwyczaju może być tu np. śpie­wanie piosenki gromady na zakończe­nia zbiórki czy okrzyk na rozpoczęcie zbiórki. Przykładem znaku będzie totem lub plakietka gromady. Przykładem ta­jemnicy może być szyfr lub tajemne miejsce gromady. Zaś do takich zwyczajnych obrzędów możemy zaliczyć pasowanie na rycerzy przy sprawności „Bolkowego Woja" czy otwarcie galerii zuchowej sztuki w trakcie sprawności „Fantasta" itp.

Trzeba jeszcze na wstępie do­dać, że obrzędy, które nie spełniają so­wich funkcji są jak pisze Andrzej Glass: „...wesołą maskaradą, lub suchą formą bez treści". Niestety często zdarza się tak w gromadach,
są pewne obrzędy i nikt nie wie, po co. Warto też podkre­ślić, że obrzędowość żyje wraz z dru­żyną, są zwyczaje, które pojawiają się i takie, które z czasem zanikają bywa też, że jakiś obrzęd z czasem staje się zwyczajem.

Dlaczego obrzędowość

Trzeba sobie również wyjaśnić po co właściwie w gromadzie zuchów mamy obrzędowość. Jakie funkcje speł­nia ona w grupie i jaka rolę w wycho­waniu oraz rozwoju naszych zuchów.

Moim zdaniem jest wiele funkcji, które pełnią lub mogą pełnić zuchowe zwy­czaje obrzędy i tajemnice. Trzy
z nich uważam jednak za najważniejsze. Są to: Budują odniesienie porównawcze - to znaczy dzięki nim kształtuje się poczu­cie przynależności do gromady i związ­ku, przez podkreślenie, kto do niego przynależy, a kto nie. Dzięki nim grupa staje się bardziej spójna. Wyrażają ważne wartości - oznacza to, że w sposób symboliczny przypominają i podkreślają to, co dla nas jest ważne, piękne i dobre, pozwalają naszym zu­chom wiązać się
z tymi wartościami nie tylko rozumowo, ale co ważne rów­nież emocjonalnie.

Niosą doświadczenie zbiorowe - to zna­czy przypominają to, co jest ważne we wspólnych przeżyciach gromady, któ­rej służą.

To na pewno nie jest wszystko. Wielu specjalistów od metodyki zucho­wej na pewno chciało by tą listę jesz­cze uzupełnić. Wskazali, by oni ze ob­rzędowość również: o kształtuje charakter zucha i poczucie estetyki,

o pomaga w zdyscyplinowania zuchów, o przyciąga i integruje zuchy, o rozwija wyobraźnię, o stwarza coś,
że każda gromada jest je­dyna w swoim rodzaju - niepowtarzalna, o uczy obowiązku i porządku, o uczy szacunku (np. do munduru), o wprowadza nastrój tajemniczości.

I tak na pewno jest. Obrzędo­wość ma bowiem w sobie wielki, moż­na by powiedzieć niewyczerpany potencjał.

Obrzędy zuchowe dzielimy na:

o Zwyczaje gromady, zwane również obrzędowością np.: nazwa gromady, nazwa szóstek itp.

o Obrzędy okolicznościowe, takie jak: obrzędy pór roku (powitanie wiosny, zimy, pożegnanie lata itp.), obrzędy zwyczajów ludowych, obrzędy związa­ne z obyczajami Bożego Narodzenia czy Wielkanocy oraz obrzędy związane z realizowanym aktualnie cyklem spraw­nościowym.

o Wielkie Obrzędy i Uroczystości, takie jak: założenie gromady, przyjęcie no­wego zucha do gromady, obietnica zu­chowa, nadanie gwiazdek, przejście zuchów do drużyny harcerskiej.

• Istnieją również obrzędy tzw. „Chwy­tane Na Gorąco". Czasami zdarza się w gromadzie coś, co się stało
  w danym momencie, a my możemy zrobić z tego obrzęd. Czasami taki obrzęd może rów­nież stać się zwyczajem. W moim śro­dowisku istnieje obrzęd jedzenia tortów bez sztućców, talerzyków itp. Narodził się ze zwykłego przypadku, ale wiąże nas z pierwszym świętem naszego huf­ca i powstaniem naszego szczepu.

Przywołuję ten podział, bo bar­dzo ważna jest równowaga w funkcjo­nowaniu różnych rodzajów obrzędów. Zwyczaje drużyny powinny funkcjono­wać na każdej zbiórce. Natomiast po­zostałe grupy powinny występować sporadycznie (na pewno nie na każdej zbiórce). Podkreślają one bowiem chwi­le najważniejsze,
a nie może być tak, że wszystko będzie najważniejsze. Gdy występuje nadmiar obrzędów tracą one swój szczególny charakter, zuchy prze­stają je przeżywać, dostrzegać wagę sytuacji, stają się powszednie

• tak naprawdę nie interesu­jące.

Oczywiście istnieją również inne podziały:

• ogólnozwiązkowe - jednako­wa dla wszystkich gromad (np. mundur, Znaczek Zucha, sprawności, Prawo Zucha);

• charakterystyczne dla da­nej gromady (nazwa i totem gromady, nazewnictwo itp.).

Podział ten ma dość istotne znaczenie ze wzglę­du na metodykę pracy.

Obrzędowość ogólno­związkowa

Istnieje oczywiście grupa zwyczajów i obrzędów ogólnozwiązkowych. Niektórzy zapytani, skąd się biorą te obrzędy i zwyczaje, robią wielkie oczy. Niektó­rzy mówią, że ze statutu i zasadniczo po trosze mają rację albowiem statut określa nasze organizacyjne znaki. Nie mniej trzeba to jasno powiedzieć: na­sze zwyczaje znaki i obrzędy biorą się z naszej tradycji. Są one wyrazem tego, w co wierzymy my harcerze, my in­struktorzy. Wyrazem tego, w co chcie­libyśmy by uwierzyły nasze zuchy. Na­sze zwyczaje są zapisem naszej harcer­skiej tradycji. Statut natomiast i inne instrukcje te zwyczaje
i obrzędy opisują, by je lepiej utrwalić i uporządkować. Oczywiście zdarzają się i tacy, którzy próbują tworzyć obrzędy wbrew trady­cji, ale niestety zwykle nie kończy się to dobrze.

Do obrzędowości ogólnozwiązko­wej zaliczamy nasze mundury, znaki, hymn itp. Obrzędowość ogólnozwiązkowa spełnia ważną funkcje podobna jak obrzędowość gromady dla gromady. Podkreśla naszą organizacyjną jedność, a jednocześnie ma za zadanie przypo­minać o naszych ideałach. Ze względu na rolę jaką te znaki pełnią wobec na­szych zuchów czy harcerzy powinniśmy więc dbać o nie i zdecydowanie prze­ciwstawiać się tym, którzy je lekceważą lub profanują. Ci z nas, którzy pozwa­lają na to tak jakby mówili swoim zu­chom, „wiecie to tylko taka mało waż­na zabawa - nie ma się co przejmo­wać". Dlatego każdy instruktor, który lekceważy nasze harcerskie symbole lub, co gorsza, je obraża (np. paląc w mundurze harcer­skim) lekceważy
i obraża nie tylko swoja pracę, ale rów­nież pracę wszystkich in­struktorów.

Oczywiście symbole zwyczaje i obrzędy mają róż­ne znaczenie, inne znacze­nie ma dla nas Znaczek Zucha, a inne plakietka z ak­cji letniej, inne hymn ZHP, a inne „Iskiereczka" czy „Słoneczko".
I tak też powinno być, ale lekceważyć nie wolno żadnych obrzę­dów.

Jeżeli z jakiś przyczyn uważasz ten czy inny ob­rzęd lub zwyczaj za niepo­trzebny, to lepiej w miarę możliwości go nie stosuj, ale nie lekce­waż.

Obrzędowość gromady zuchów

Obrzędowość gromady to ogół obrzędów (a więc również zwyczajów, znaków i tajemnic) charakterystycznych dla danej gromady. Każda gromada ma (lub powinna mieć) swoją obrzędowość. Jedne dużą i rozbudowana, inne taką trochę mniej rozbudowaną, ale to nie znaczy, że gorszą. Z obrzędowością jest bowiem tak, że ta dobra, która dobrze funkcjonuje i dobrze spełnia swoje za­dania. Oto dwa zestawy elementów obrzędowości taki przeciętny i taki „wy­pasiony".

Obrzędowość podstawowa - to zawierać powinna

• Nazwa gromady

• Totem

• Kronika

• Pieczęć gromady Skarbiec

• Pacholik - buława drużynowego Bank

• Obrzędy Kręgu Rady (to jest rozpo­częcie zakończenie itp.)

• Obrzędy zbiórki (to jest rozpoczę­cie zakończenie itp.)

Obrzędowość rozbudowana - to może zawierać

• Kronika

• Totem

• Laska głosu

• Lista spraw;

• Obrzędy Kręgu Rady (to jest rozpo­częcie zakończenie itp.)

• Skarbiec

• Nazwa gromady

• Nazwy szóstek

• Współzawodnictwo - punktacja

• Obrzędy zbiórki (to jest rozpoczę­cie zakończenie itp.)

• Nadanie: gwiazdek, sprawności, imienia obrzędowego, nadanie chu­sty, obrzędowego suwaka,

• Przekazanie zuchów do drużyny harcerskiej,

• Świeca obrzędowa

• Księga dobrych uczynków

• Księga sprawności

• Tajemnicze miejsce gromady

• Stroje obrzędowe - muszą być trwałe

• Szyfr gromady

• Pacholik - buława drużynowego

• Okrzyki

• Logo

To nie jest wszystko spotkałem jesz­cze inne pomysły. Można też wymy­ślić własne, całkiem nowe.

A oto przykład takiej obrzędowości, ani małej, ani dużej, który znalazłem w In­ternecie i zamieszczam tu, bo wydaje się bardzo sympatycznym pomysłem na pracę gromady.

Autorem pomysłu jest dh Maruda.

Nazwa Gromady: Morskie Duszki Kolor chust: czerwone z żółtym trójką­tem

Obrzędowe rozpoczęcie zbiórki: krąg i piosenka „Stańmy w koło..."

Obrzędowe zakończenie zbiórki: Krąg przyjaźni, „Bratnie Słowo", Iskra przy­jaźni

Okrzyk:

MORSKIE DUSZKI - SĄ RADOSNE I WESOŁE

MORSKIE DUSZKI - CHĘTNIE POMOC NIOSĄ

MORSKIE DUSZKI - NIGDY SIĘ NIE SMUCĄ

Kronika:

zrobiona z kartek bloku technicznego for­matu A4, obłożona jest materiałem, po każdej zbiórce jest przekazywana inne­mu zuchowi, który opisuje zbiórkę oraz wkleja swoje zdjęcie i opisuje siebie, jeżeli tego nie zrobił wcześniej Skarbiec:

Niewielka zielona skrzynia (wojskowa) zamykana na kłódkę, w której trzyma­my wszystkie nagrody oraz nasze ma­teriały potrzebne do majsterki, malo­wania, rysowania

Pacholik:

• będzie to materiałowy duszek, wypeł­niony czymś w środku, który będzie na jakimś kijku;

Totem:

• garnek z wodą, powieszony na łańcusz­ku, a nad wodą zawieszone są materiałowe duszki;

Proporzec:

• na proporcu wyszyta jest nasza nazwa oraz duszek, a do dowolnej krawędzi są przyszywane tasiemki z imionami zu­chów, które są w gromadzie;

Lista spraw:

• na kominku w harcówce wywieszony jest blok, który jest naklejony na różo­wy arkusz, co wygląda jak ramka. Ca­łość jest ozdobiona;

Lista obecności:

• na drzwiach od środka wisi ogromny obrazek fal morskich, do których na czas zbiórki doczepiane są małe duszki z imionami zuchów (same przyczepiają) wykonane przez nich dodatkowo każda fala ma inny poziom samopoczucia;

Nigdy nie powinno się wprowadzać ca­łej obrzędowości naraz. Powinna ona ewoluować wraz z drużyną. Zazwyczaj zaczynamy od trzech - pięciu elementów wprowadzanych w okresie zbiórek pierwszego miesiąca.
Z czasem obrzę­dowość się rozrasta. Nie powinna jednak mieć elementów zbyt wiele. Kilka - kilkanaście do­brze dobranych w zupełności wystarczy. Z cza­sem pewne obrzędy zanikną okażą się już nie­potrzebne inne będą trwały przez lata. W moim macierzystym środowisku istnieje zwyczaj prze­kazywania zuchów do harcerzy polegający na tzw. postrzyżynach - obcinamy zuchom frędz­le przy chuście. Wiele elementów tej uroczy­stości się już zmieniło, ale ten jeden pozostaje nie zmienny i stale oczekiwany, tak przez zu­chy jak i przez wszystkich członków szczepu.

Budując obrzędowość drużyny warto jest przyglądać się innym gromadom. Często moż­na podpatrzyć jakiś świetny pomysł, który i do naszej gromady będzie pasował.

Bibliografia:

o Ciesielska Halina, Kurek Urszula; Zuchowe obrzędy zwyczaje i tajemnice; Młodzieżowa Agencja Wydawnicza; 1985 o Prędka Ewa, Rudzińki Sławomir - Poradnik drużynowego zuchów; Horyzonty; Warszawa 1997

o Wardęcki Marek - Zuchy; Horyzonty; War­szawa 1972

hm. Jakub Jerzy Czarkowski

---