Umberto Eco, Poetyka dzieła otwartego
Umberto Eco rozpoczyna swój artykuł od rozważań nad utworami muzycznymi posiadającymi konstrukcję dzieła otwartego - pozostawiają one bardzo wiele swobody wykonawcy, który może interpretować wskazówki kompozytora zgodnie z własną wrażliwością,, jak również ma prawo oddziaływać na formę dzieła, określając w akcie twórczej improwizacji wartość nut czy następstwo dźwięków.
Eco wyjaśnia, że działanie interpretatora - wykonawcy (muzyka) i działanie interpretatora - odbiorcy (człowieka czytającego utwór) różnią się między sobą. Jednakże w analizie estetycznej oba przypadki traktować on będzie jako przejawy tej samej postawy interpretacyjnej. Każda lektura, każde kontemplowanie, każde przeżycie estetyczne dzieła sztuki stanowi pewien rodzaj indywidualnego „wykonania”. Może się zdarzyć, że dzieło, które dla wykonawcy jest „otwarte”, publiczność odbiera jako jednoznaczny wynik indywidualnego wyboru.
Pojęcia „dzieła otwartego” używa ona do określenia nowej dialektyki stosunków między dziełem i interpretatorem. Mówienie o „zamkniętym” lub „otwartym” charakterze dzieła ma na celu wyjaśnienie sytuacji estetycznej, w której w której spełnia się akt odbioru sztuki.
Dzieło sztuki jest z jednej strony przedmiotem tak skomponowanym przez autora, aby każdy odbiorca mógł odtworzyć sobie jego oryginalny kształt, stworzony w wyobraźni twórcy - w tym sensie autor tworzy dzieło zamknięte - pragnie on bowiem, aby zostało ono tak zrozumiane i dostarczyło odbiorcy takiego zadowolenia estetycznego, jakie on zamierzył.
Z drugiej jednak strony, reagując na zespół bodźców i starając się zrozumieć ich wzajemne powiązania, odbiorca czyni to z określonych pozycji, jego wrażliwość jest w swoisty sposób uwarunkowana, ma on określoną kulturę, gust, uprzedzenia - odtworzenie pierwotnego kształtu dzieła dokonuje się z indywidualnej perspektywy.
Wartość dzieła jest tym większa, im bogatsze są możliwości jego interpretacji, im różnorodniejsze budzi on reakcje - w tym sensie każde dzieło sztuki jest także dziełem OTWARTYM, poddającym się różnym interpretacją, jednak nie naruszającym w niczym jego niepowtarzalnej istoty. Każda percepcja dzieła jest jednocześnie interpretacją i wykonaniem, gdyż w trakcie każdej z nich dzieło odżywa na nowo w oryginalnej perspektywie.
Pousseur - poetyka dzieła „otwartego” zmierza do inspirowania u interpretatora „aktów świadomej swobody”, do uczynienia z niego aktywnego ośrodka niewyczerpanej sieci powiązań, którym ma on nadać własny kształt, nie będąc skrępowanym przez konieczność wynikającą z budowy dzieła i jego zasad.
Pewna obiekcja za strony Eco - każde dzieło sztuki, nawet jeśli jest dziełem skończonym, wymaga od odbiorcy swobodnej i twórczej reakcji - odbiorca nie może tak naprawdę zrozumieć dzieła, jeśli nie stworzy go na nowo w akcie kongenialnej współpracy z autorem.
Już starożytni zauważyli znaczenie czynnika subiektywnego w przeżyciu estetycznym, implikującego wzajemne oddziaływanie między podmiotem, który „widzi”, a dziełem jako przedmiotem obiektywnym. Na przykład: Platon w „Sofiście” - malarze nie oddają kształtu modeli obiektywnie. Perspektywa - służyła star. do zamykania dzieła.
EURYTMIA - dostosowanie obiektywnych proporcji do subiektywnych praw widzenia.
Średniowiecze - teoria alegoryzmu - zgodnie z nią Pismo święte, a także poezję i sztuki piękne, można rozumieć w cztery różne sposoby, stosując wykład dosłowny,. alegoryczny, moralny lub mistyczny - tak pojęte dzieło jest w pewnym sensie dziełem otwartym: czytelnik wie, że każde zdanie, każda postać mieści w sobie wiele znaczeń, które on powinien odkryć - otwartość w tym przypadku nie jest równoznaczna nieskończoności komunikatu ani swobodzie percepcji estetycznej. Mamy tu do czynienia tylko z pewną liczba rozwiązań estetycznych, ściśle z góry określonych i w taki sposób uwarunkowanych, aby interpretacja czytelnika nie uniknęła kontroli autora. Figury alegoryczne i symbole, które czytelnik średniowiecza spotykał w książkach, były wytłumaczone w ówczesnych encyklopediach, symbolika była zobiektywizowana i zinstytucjonalizowana.
Barok - zawiera ilustrację otwartego modelu sztuki - stanowi on negację jasnej i statycznej określoności klasycznej formy renesansu, zaprzeczenie przestrzeni zorganizowanej wokół osi centralnej i wyznaczonej przez linie symetryczne i kąty zamknięte. Forma baroku jest dynamiczna, dąży do nieokreśloności efektu poprzez grę pełni i pustki, światła i cienia, poprzez krzyżowanie planów, elastyczność linii i sugeruje stopniowe rozszerzanie się przestrzeni. Dzieła plastyczne baroku zmuszają widza do ciągłej zmiany punktu widzenia, do oglądania dzieła w coraz inny sposób. W baroku nie ma jednak świadomej konstrukcji teorii dzieła „otwartego”.
Pogranicze oświecenia i romantyzmu - koncepcja „poezji czystej”. Empiryzm angielski toruje drogę wolności poety i zapowiada tematykę kreacji.
Novalis - poezja ma moc czysto ewoakacyjną jako sztuka o nieokreślonym sensie i niesprecyzowanym znaczeniu.
Świadoma koncepcja dzieła otwartego pojawia się dopiero w symbolizmie drugiej połowy XIX wieku, np. „Sztuka poetycka” Verlaine. Mallarme - nazywać przedmiot to znaczy zniweczyć trzy czwarte satysfakcji, jaką daje poemat; składa się na nią rozkosz stopniowego odgadywania.
Poetyka sugestii symbolizmu sprawia, ze dzieło staje się intencjonalnie otwarte dla swobodnej reakcji odbiorcy. Utwór, który sugeruje przy każdej lekturze odradza się na nowo, wzbogacony o emocjonalny i intelektualny wkład czytelnika. W dziełach operujących sugestią autor stawia sobie za zadanie uaktywnić świat wewnętrzny odbiorcy, tak aby z głębi swej istoty odpowiedział na wezwanie zawarte w dziele.
Literatura współczesna - korzystanie z symbolu w celu przekazania tego, co nieokreślone, i wywoływania coraz to nowych reakcji i interpretacji. Przykłady dzieł „otwartych” - utwory Kafki - jego symbole nie są jednoznaczne.
Paul Valery - nie istnieje nic takiego, jak prawdziwe znaczenie tekstu. Tindall starał się udowodnić słuszność tego stwierdzenia, analizując największe dzieła literatury światowej - doszedł do konkluzji, że dzieło sztuki jest czymś, co każdy, łącznie z jego twórcą, może użyć tak, jak mu się podoba. Jest to pojmowanie dzieła jako ciągłej możliwości interpretacyjnej, jako nieskończonej rezerwy znaczeń.
Najdoskonalszy przykład dzieła „otwartego” to Ulisses Joyca.
Dramaty Brechta - koncepcja akcji dramatycznej pojętej jako sproblematyzowana ekspozycja pewnych stanów napięcia. Dramaty Brechta nie przynoszą rozwiązania; do widza należy osąd tego, co widział. Stwarzają one sytuacje niejednoznaczności; chodzi o konkretną wieloznaczność życia społecznego, kryjącego splot problemów, dla których trzeba znaleźć rozwiązanie. Dzieło Brechta jest „otwarte” w tym znaczeniu, w jakim otwarta jest dyskusja: autor oczekuje i pragnie, aby poruszona przez niego kwestia została rozwiązana, przy czym rozwiązanie powinno zrodzić się przy świadomej współpracy publiczności. Otwarcie staje się narzędziem rewolucyjnej pedagogiki.
Dotychczasowe utwory pokazywały rodzaj otwarcia oparty na teoretycznej, intelektualnej współpracy odbiorcy, który powinien swobodnie interpretować dzieło sztuki już stworzone, zorganizowane i wyposażone w strukturę.
Scambi Pousseura (utwór muzyczny) - odbiorca organizuje utwór i nadaje mu strukturę w materialnej współpracy z autorem; współuczestniczy w tworzeniu dzieła. Utwór ten pozwala na wyróżnienie w kategorii dzieła otwartego węższej kategorii utworów materialnie nie ukończonych i z tej racji mogących przybierać różne nieprzewidziane struktury - są to tzw. DZIEŁA W RUCHU.
Zjawisko dzieła w ruchu występuje także w plastyce.
W dziedzinie literatury współczesnej - przykłady:
Księga Mallarmego - Księga nie zaczyna się i nie kończy; co najwyżej sprawia takie wrażenie - miała być budowlą otwartą i mobilną (nie ukończył jej); nawet poszczególne stronice nie miały określonej kolejności. Zdania i słowa miały walor sugestii.
Sztuka nie poznaje świata, lecz go dopełnia: rodzi ona formy autonomiczne o własnym, niezależnym życiu, które łączą się z formami już istniejącymi. Jeśli forma artystyczne nie jest w stanie zastąpić poznania naukowego, to można w niej widzieć METAFORĘ EPISTEMOLOGICZNĄ - tzn. formy, jakie sztuka przybiera w poszczególnych epokach, odzwierciedlają, poprzez analogię, metaforę, sposób, w jaki nauka - kultura umysłowa - danej epoki widzi otaczającą rzeczywistość.
Zamknięte i jednoznaczne dzieło średniowiecza - odzwierciedlało koncepcję wszechświata jako raz na zawsze ustalonego hierarchicznego porządku.
Barok - zastąpienie tego, co dotykalne, tym, co widzialne, przewaga pierwiastka subiektywnego - odniesienie do nowych nurtów filozofii i psychologii, do sensualizmu i empiryzmu.
Nowożytność - wszystkie części mają jednakową wartość i znaczenie, całość rozszerza się w nieskończoność, człowiek nie czuje się skrępowany żadnymi idealnymi prawami świata.
Dzieła otwarte symbolistów - dekadentów odzwierciedlają nowe aspiracje kultury do poszerzenia swoich horyzontów.
Poetyka dzieła „otwartego” niesie w sobie wyraźne echo pewnych tendencji nauki współczesnej:
odwołanie do continuum czasoprzestrzeni przy interpretacji dzieła Joyca
„pole możliwości” - Pousseur tak mówi o kompozycji swojego utworu; pojęcie pola pochodzi z fizyki - kryje się w nim nowe spojrzenie na stosunek między przyczyną i skutkiem - jest to wzajemne oddziaływanie sprzecznych sił - dynamizm struktury; pojecie możliwości zaczerpnięte zostało z filozofii - odzwierciedla ogólną tendencje dzisiejszej nauki do rezygnacji ze statycznej koncepcji porządku, a także świadomość plastyczności ludzkich zachowań i historycznej względności wartości.
powstanie logik wielowartościowych, w których jedną z kategorii poznania jest na przykład nieokreśloność.
Nowa poetyka - dzieło sztuki pozbawione jest koniecznego i możliwego do przewidzenia zakończenia, a wolność interpretatora staje się formą nieciągłości.
Widoczne jest dążenie do tego, aby wykonanie dzieła nie oznaczało jego ostatecznego zdefiniowania. Każde wykonanie spełnia dane dzieło, nie wyczerpując jego możliwości, każda realizacja nadaje dziełu kształt, uzupełniając szereg realizacji dotychczasowych.
Wieloznaczność percepcji - możliwość wyjścia poza konwencjonalna wiedzę po to, aby uchwycić świat w jego świeżości, zanim przyzwyczajenia i nawyki narzucą tej percepcji swoje prawa.
Husserl - każdy stan świadomości posiada własny horyzont, który zmienia się odpowiednio do zmiany jego związków z innymi stanami świadomości i w miarę upływania faz własnego rozwoju.
Sartre - przedmiot posiada rozmaite profile, ale istnieje również możliwość zajęcia rozmaitych punktów widzenia wobec tego samego profilu. Aby zdefiniować dany przedmiot, należy umieścić go w kompletnej serii przedmiotów składających się wraz z nim na daną całość, której on jest jednym z elementów.
W tym przypadku tworzy się opozycja skończone i nieskończone, przy czym nieskończone mieści się w samym środku skończoności. Ten rodzaj otwarcia leży u podstawy każdego aktu percepcyjnego i charakteryzuje każdy moment naszego doświadczenia poznawczego.
Istotne dla rzeczy i świata jest to, ażeby ukazywały się jako otwarte..., aby wciąż obiecywały nam, że zobaczymy jeszcze coś innego.
ANALOGIE STRUKTURY - zbieżność między światem Einsteina a światem dzieła w ruchu. W poetyce dzieła w ruchu autor tworzy zakładając swobodną interpretację odbiorcy, nieokreśloność rozwiązań, nieprzewidzialność nieskrępowanych koniecznością wyborów interpretacyjnych. Dzieło jest otwarte, ale tylko w obrębie określonego pola relacji. W dziele w ruchu przyjęcie istnienia wielu rozwiązań o równej wartości nie implikuje chaosu wewnętrznych powiązań, ale stanowi regułę pozwalającą na ich organizowanie. Jest swobodnym zaproszeniem do interwencji ukierunkowanej do nieskrępowanego wejścia w świat, który pozostaje światem, jakiego chciał autor.
Autor pozostawia odbiorcy dzieło do dokończenia. Nie wie, w jaki sposób to dzieło zostanie ukończone, wie natomiast, że dzieło to będzie jego dziełem, a nie cudzym, ze w dialogu interpretacyjnym przybierze ono formę, której on będzie autorem.
Otwarcie i dynamizm dzieła polegają na tym, że poddaje się ono procesowi różnych integracji, włączając się w ten proces wraz z całą żywotnością strukturalna, którą zachowuje we wszystkich różnorodnych formach.
Podsumowanie: istnieją:
dzieła otwarte, tzw. dzieła w ruchu - ich cechą charakterystyczną jest zaproszenie odbiorcy do tworzenia dzieła wspólnie z autorem;
w szerszej skali istnieją dzieła, które, chociaż fizycznie ukończone, są jednak otwarte, gdyż maja zdolność ciągłego rodzenia wewnętrznych relacji: odbiorca ma je odkryć i wybrać spośród sumy wrażeń zawartych w akcie percepcji;
w istocie każde dzieło sztuki, jest z istoty swej otwarte na potencjalnie nieskończoną serię możliwych interpretacji, z których każda pozwala dziełu odżyć na nowo, wedle jakiejś perspektywy, jakiegoś gustu czy indywidualnego wykonania.
Współczesną estetykę interesuje przede wszystkim trzeci aspekt: zajmuje się ona tym rodzajem otwarcia, który wiąże się z nieskończonością dzieła skończonego. Różnorodność wykonań ma swoje źródło zarówno w złożoności natury interpretatora, jak i samego dzieła.
6