Poezja Skamandrytów ( Iwaszkiewicz, Lechoń, Słonimski, Tuwim, Wierzyński)
Czym był Skamander?
Skamander to najpopularniejsze i najbardziej wpływowe ugrupowanie poetyckie w dobie dwudziestolecia międzywojennego. Jego oddziaływanie jest nie do przecenienia, jeśli chodzi o ukształtowanie się pewnych norm języka poetyckiego, obowiązujących w tamtym okresie. Wszystkie ważne wówczas manifesty i programy poetyckie sytuowały się albo w opozycji do założeń skamandrytów, albo jako wpisujące się w proponowany przez nich model twórczości.
Grupa powstała w 1918 roku w środowisku autorów skupionych wokół periodyków Pro Arte et Studio oraz Pro Arte. Później stworzono miesięcznik Skamander (wydawany w latach 1920-1928, a następnie, po przerwie, w okresie 1935-1939). Członkowie tej grupy poetyckiej udzielali się też w Wiadomościach Literackich (1924-1939).
Już od 1918 roku poeci będący założycielami grupy spotykali się i prezentowali swoje utwory w kawiarni Pod Picadorem. Pomysłu na nazwę grupy dostarczył fragment Akropolis Stanisława Wyspiańskiego. Skamander to nazwa rzeki przepływającej przez równinę trojańską w Azji Mniejszej.
Rdzeniem, a zarazem twórcami Skamandra - grupy poetyckiej - byli: Jarosław Iwaszkiewicz, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński. Z nimi współpracowali wybitni krytycy literatury, tacy jak Wilam Horzyca i Karol Wiktor Zawodziński. Skamandryci uznali Leopolda Staffa i Stefana Żeromskiego za swoich patronów literackich. Istniała też nieformalna grupa poetów, tzw. satelitów Skamandra, czyli takich, na których twórczość ogromny wpływ mieli właśnie skamandryci. Do tej grupy twórców należeli: Jerzy Liebert, Feliks Przysiecki i Maria Pawlikowska-Jasnorzewska.
Skamander miał charakter grupy sytuacyjnej, czyli takiej, która nie występowała z jednorodnym, wspólnie opracowanym programem. Ukształtowała się pod wpływem licznych zjawisk w konkretnej sytuacji literackiej w Polsce niepodległej. To właśnie ta sytuacja, a nie, jak można by przypuszczać jednakowa koncepcja poezji, integrowała wielką piątkę. Skamandryci przede wszystkim kontestowali zastaną rzeczywistość poetycką i programy twórczości literackiej. Nowa sytuacja kraju rodziła w nich potrzebę stworzenia nowej, wyzwolonej tak jak kraj poezji. Twórcy dążyli również do zajęcia jak najkorzystniejszego dla nich miejsca na rynku wydawniczo-czytelniczym.
Badaniem i spisywaniem dziejów tego ugrupowania zajmował się twórca biografii Skamandra - Janusz Stradecki. Wyróżnił on trzy okresy dziejów tego poetyckiego zrzeszenia. Pierwszy nazwał czasem kształtowania się grupy, drugi - czasem właściwej działalności, a trzeci - okresem rozpadu grupy.
Okres pierwszy
Przypada on na lata 1916-1919. Jest to moment powstania czasopisma Pro Arte et Studio, a później Pro Arte. Tutaj pisywali Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Julian Tuwim, a następnie dołączył do nich Jarosław Iwaszkiewicz. Na szczególną uwagę zasługuje publikacja wiersza Tuwima Wiosna w marcu 1918 roku. Jest to utwór niezwykle ważny, ponieważ stanowi on ewidentny sprzeciw wobec młodopolskich konwencji poetyckich.
Od późnej jesieni 1918 roku, czyli już w Polsce niepodległej skamandryci występują w poetyckiej kawiarni Pod Picadorem. Tutaj tworzą i upowszechniają nowy system poetyckich wartości. Pierwsze książkowe zbiory wierszy członków grupy ukazały się do 1919 roku.
Okres drugi
Obejmuje on lata od 1919 do 1928 roku. Wówczas grupa krystalizuje się jeszcze bardziej i zaczyna zdobywać rynek wydawniczy. W grudniu 1919 roku ma miejsce wspólny wieczór poetycki wielkiej piątki twórców. W styczniu 1920 roku pojawia się pierwszy numer czasopisma Skamander. Czas rozwoju grupy jest okresem, kiedy poeci występują w manifestacjach, wieczorach literackich, na różnych uroczystościach oficjalnych. Zajmują się już nie tylko poezją, ale również dramatem, publicystyką i krytyką literacką, przekładami z innych języków, a nawet kabaretem.
Pod koniec okresu rozwoju grupy skamandryci są już na literackim piedestale i mają ogromny wpływ na to, co się dzieje w polskiej kulturze.
Okres trzeci
Czas rozpadu grupy przypada na lata 1929-1944. Na początku tego okresu twórcy mają jeszcze prestiż i są uznawani za autorytety nie tylko w dziedzinie poezji, ale w całej kulturalnej sferze życia. Skamander w powszechnym odczuciu to już nie tylko grupa poetycka, ale nawet styl "poezjowania" czy styl towarzyski. Wśród samych skamandrytów jednak dochodzi w tym czasie do swoistego rozłamu, gdyż coraz częściej twórczość każdego z nich przybiera cechy indywidualne. Dodatkowo pojawiają się wśród poetów również różnice w zakresie światopoglądu odnoszącego się do sytuacji w kraju po śmierci Piłsudskiego.
Po 1939 roku wszyscy poeci tej grupy znaleźli się na emigracji. W kraju został jedynie Jarosław Iwaszkiewicz. Ci będący za granicą skupili się wokół Wiadomości Polskich Politycznych i Literackich w Paryżu. We Francji odbywają się wieczory poetyckie. Przez jakiś czas istnieje swego rodzaju jedność, lecz różnice polityczne doprowadzają w maju 1944 roku do całkowitego rozpadu grupy.
Założenia skamandrytów dotyczące stylu w poezji
Skamandryci, tak jak postanowili, nigdy nie ogłosili żadnego poetyckiego manifestu, który prezentowałby założenia programowe. Jednak w kilku sytuacjach udało im się umieścić, niekoniecznie wprost, pewne postulaty, mające charakter opisu tendencji w twórczości grupy. Najistotniejszym wśród nich jest promowanie swobodnego rozwoju literackiego talentu, co krytyk Karol Irzykowski nazwał zasadą talentyzmu. Sztuka miała też odnosić się do tego, co tu i teraz (zasada prezenteizmu).
Ważna była dla tych twórców również pochwała biologicznego przepychu życia (zasada witalizmu) oraz populizm, który miał na celu zwiększenie grona czytelników i przyznanie poecie nowej roli. Miała ona polegać na tym, by twórca potrafił łączyć rolę literackiego eksperta i autorytetu i powoływać do życia utwory należące do kanonu literatury wysokiej, a jednocześnie być mistrzem w pisaniu utworów lekkich, kabaretowych, przeznaczonych dla odbiorcy masowego. Skamander zawsze pozostawał w opozycji i do Młodej Polski i ruchów awangardowych w literaturze
Na powstanie takich nurtów w poezji skamandryckiej miały wpływ prądy istniejące w literaturze już od początku XX wieku, np. w poezji Staffa. W literaturze powszechnej tamtych czasów występuje gwałtowna reakcja przeciwko symbolizmowi. Znajduje ona odzwierciedlenie w zwrocie ku fascynacji tłumem i miastem oraz mową potoczną, a także propagowaniu aktywizmu. Wpływ miały również witalistyczne poglądy Fryderyka Nietzschego i Henri Bergsona. Twórczość skamandrytów bywa bardzo często, a właściwie prawie zawsze synkretyczna, ponieważ obserwować można w niej nawet elementy młodopolskie (np. nastrojowość i impresjonistyczna budowa wiersza), ideał formy doskonałej o charakterze parnasistowskim, estetyzm, retorykę publicystyczną, stylizacje romantyczne, refleksyjność, elementy ekspresjonizmu i futuryzmu oraz brutalizmu.
Skamander stoi w wyraźnej opozycji wobec młodopolskiej koncepcji roli poety i poezji. Poeta według nich nie jest już twórcą literatury z piedestału, lecz coraz częściej podejmuje tematykę codzienną. Za pośrednictwem poezji można więc w pewien sposób uświęcić obraz powszedniości. Skamandryci nie tylko fascynują się miastem, w swoich utworach bowiem często podejmują tematykę powrotu do dzieciństwa spędzanego gdzieś w małym miasteczku, do którego czasem wyrywa się stęsknione serce. Twórcy wielkiej piątki emocjonują się również nowoczesnymi wynalazkami, takimi jak radio i telegraf czy film.
Bohaterem lirycznym u skamandrytów jest człowiek zwyczajny, szary, a poeta to nie ktoś ponad światem, jak do tej pory, ale ze świata. Przeżywa on rzeczywistość w podobny sposób jak szary tłum i różni się od niego tylko tym, że ją opisuje, uwiecznia. Można więc powiedzieć, że poezja Skamandra jest werystyczna, czyli odnosząca się do prawdziwej, namacalnej rzeczywistości. Poeci grupy odejmują również temat rozrachunku z mitami narodowymi, powszechnymi w dobie romantyzmu. Tutaj szczególne znaczenie ma Karmazynowy poemat Jana Lechonia, a także późniejsza poezja Wierzyńskiego czy Tuwima. Mity narodowe są przez tych poetów kwestionowane jako czynnik mobilizujący ducha społeczeństwa. Podkreśla się raczej ich działanie obezwładniające i niepozwalające podejmować przemyślanych kroków w sferze funkcjonowania społeczno-politycznego.
U schyłku lat dwudziestych dają się zauważyć w twórczości ugrupowania elementy klasycystyczne, a nawet zaczerpnięte z liryki obywatelskiej. Wtedy też obok fascynacji urbanizmem pojawia się krytyczna refleksja nad kulturą masową i zachowaniami społeczeństwa. Gdy wybucha druga wojna światowa, poeci przywołują elementy konwencji romantycznej. Służą im one do opisu doświadczenia wojny i przymusowej emigracji poety. Romantyczny mesjanizm łączy się z obcym do tej pory dla skamandrytów sposobem postrzegania rzeczywistości politycznej. Dlatego też Polska nazwana zostaje Chrystusem narodów. Wiersze tamtego okresu coraz częściej przypominają raczej liryczny pamiętnik z nawiązaniami biblijnymi.
Styl Tuwima
Ciekawa jest przemiana w twórczości Juliana Tuwima, który najpierw zafascynowany był życiem miasta. W jego późniejszych wierszach daje się zauważyć negację rzeczywistości mu współczesnej (np. w Wierszach o państwie). Coraz częściej do głosu dochodzi sentymentalizm autora, dlatego też w jego utworach zbiorowość przeciwstawiona jest indywidualności, wspólnota - samotności (przykładem jest wiersz Chrystus miasta), natura jest w opozycji do kultury. Można spostrzec w wierszach Tuwima przejawy buntu przeciwko instytucjonalizacji życia oraz braku akceptacji dla mieszczaństwa i dla będącej na jego usługach kultury masowej. W tym czasie Tuwim rozpoczyna również swoje językowe i etymologiczne poszukiwania. Fascynuje go fonetyczne podobieństwo i zależność między wyrazami. Próbuje dotrzeć do źródeł słów i znaleźć pokrewieństwo między z pozoru najbardziej rozbieżnymi znaczeniowo wyrazami.
Wiersze typowo skamandryckie znalazły się w pierwszych trzech tomikach poezji Tuwima : "Czyhanie na Boga", "Sokrates tańczący", "Siódma jesień".
"Życie"
Wiersz ten świadczy o bardzo pozytywnym stosunku podmiotu lirycznego do życia. Cieszy się z rzeczy banalnych, jest zadowolony ze swojego życia. Nie opisuje życia od strony filozoficznej, życie jest po to, by się z niego cieszyć.
"Rozprężę szeroko ramiona,
Nabiorę w płuca porannego wiewu,
W ziemię się skłonię błękitnemu niebu
I krzyknę, radośnie krzyknę :
- Jakie to szczęście, że krew jest czerwona !"
"Do krytyków"
Podmiot liryczny opisuje swoją jazdę tramwajem. Jest to dla niego powód do radości. Wiersz ten zawiera rodzaj młodzieńczego wyzwania. Zdaje się mówić : doszukujcie się, panowie, w poezji jakichś głębszych, filozoficznych treści, a tymczasem ja, poeta, wyrażam po prostu mój beztroski i spontaniczny entuzjazm dla wiosny i najzwyklejszych, najbardziej prozaicznych i banalnych wydarzeń.
"Pędy, zapędy, ognie, ogniwa.
Wesoło w czubie i w piętach,
A najweselej na skrętach ! (...)
Tak to jadę na przedniej platformie tramwaju,
Wielce szanowni panowie !".
Cechy charakterystyczne twórczości Wierzyńskiego
Pierwszy tom Kazimierza Wierzyńskiego to Wiosna i wino. Zbiór ten uznaje się umownie za manifest witalizmu. Poeta manifestuje swój optymizm i zachwyt nad cywilizacją mieszczańską. W kolejnym tomie - Wróble na dachu - obok elementów dotyczących miasta i wynalazków cywilizacji pojawiają się motywy powrotu do młodości i dzieciństwa, ujęte w kategorii przekształconego toposu podróży. Przy tym wszystkim poezja Wierzyńskiego nabiera charakteru ludycznego. Bywa jednak i tak, że w twórczości tego poety występują przebłyski katastrofizmu (Pieśni fanatyczne). Wierzyński podejmuje także temat rozrachunku z mitami narodowymi (Kurhany, Wolność tragiczna).
Poezja Jana Lechonia
Lechoń debiutuje siedmioma wierszami pod wspólnym tytułem: Karmazynowy poemat. Występują tam odwołania do wielkich, właściwie mitycznych w polskiej historii postaci takich jak Zagłoba, Maurycy Mochnacki, a nawet Juliusz Słowacki. Jest to wyraz gwałtownego sprzeciwu wobec roli mitów obezwładniającej świadomość społeczną. Tuż przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości Lechoń podejmuje temat zakresu możliwości wyzwolenia się od dziejowego fatum i odzyskania wolności. Sztandarowy dla tego czasu w twórczości Lechonia jest utwór Herostrates. Poeta ten podejmuje również problematykę uniwersalną, niezależną od sytuacji politycznej, a dotyczącą na przykład kwestii ostatecznych, fundamentalnych dla życia człowieka (zbiór wierszy Srebrne i czarne).
Utwory Antoniego Słonimskiego
Był chyba najbardziej ze wszystkich skamandrytów przepojony ideami humanizmu, poczuciem wspólnoty ludzi całego świata. Był zdecydowanym antymilitarystą i pacyfistą. Dał temu wyraz w wydanym (i od razu skonfiskowanym) w roku 1919 poemacie "Czarna wiosna".
Początkowe strofy wydają się nawiązywać do postulatu Jana Lechonia o odrzuceniu wieszczej roli poezji i poety w życiu narodu. Słonimski nawołuje do zrzucenia płaszcza Konrada. Jednak o ile u Lechonia to odejście od bycia wieszczem narodowym było chwilowe, o tyle w "Czarnej wiośnie" mamy do czynienia z postawą bardzo konsekwentną i radykalną. Słonimski staje na pozycji skrajnie antymilitarystycznej, pacyfistycznej i humanistycznej, pojawiają się też wizje rewolucyjne, utrzymane w tonie katastroficznym. Można się w tym poemacie doszukać wielu cech ekspresjonizmu, katastrofizmu, nie brak też jednak tendencji do klasycyzowania, wydaje się być widoczny również wpływ parnasizmu. Z biegiem czasu, już w latach trzydziestych, w poezji Antoniego Słonimskiego coraz więcej będzie troski o ojczyznę oraz los całego dorobku kulturalnego ludzkości. Poeta jest wyraźnie zaniepokojony sytuacją panującą w niepodległej Polsce (walka o władzę, częste zmiany rządów, hiperinflacja, zamordowanie prezydenta Narutowicza, strajki, przewrót majowy Piłsudskiego, proces brzeski) i Europie pierwszej połowy lat trzydziestych (stalinizm, głód na Ukrainie, dojście do władzy Mussoliniego i Hitlera). Szczególnie niepokoi go sytuacja za zachodnią granicą Polski. Słonimski zdawał sobie doskonale sprawę z niebezpieczeństwa rozwoju sytuacji w Niemczech, rosnącego faszyzmu, który postrzegał jako szaleństwo zagrażające całemu światu. Wydany w roku 1935 tom "Okno bez krat" przynosi bardzo wymowny wiersz, zatytułowany "Niemcom".
"Niemcom" nie jest, przynajmniej pozornie, wierszem o Niemcach, hitlerowcach, faszyzmie. Jest to utwór o Archimedesie, który jest tu symbolem dorobku kulturowego i intelektualnego dziejów ludzkości. Archimedes zostaje zamordowany przez prymitywnego "rzymskiego barbarzyńcę", nie zdającego sobie sprawy z faktu, że zabija kogoś, kto wielokrotnie przewyższa go duchowo i intelektualnie. Symbolika wiersza jest łatwa do odczytania, takimi barbarzyńcami niszczącymi dorobek wielu wieków mogą stać się w niedalekiej przyszłości właśnie Niemcy. Słonimski widział zagrożenia ze strony faszyzmu i ostrzegał przed nim już kilka lat przed wybuchem wojny. Jak historia wykazała, miał całkowitą rację.
W swojej wczesnej twórczości, a więc Sonetach, poeta podlega wpływom klasycystycznym zwłaszcza pochodzącym z literatury francuskiej. Porusza przede wszystkim kwestie moralne, a nie, tak jak parnasiści we Francji, problematykę związaną z misją sztuki i twórcy. Listopad 1918 roku wita poeta utworem Czarna wiosna. Postuluje tutaj, aby poezja nie podejmowała już tematyki narodowej. Kolejne utwory Słonimskiego przynoszą refleksję nad rolą sztuki w społeczeństwie. Rzecz ciekawa, że w wierszach tego poety pojawiają się również odniesienia do podróży egzotycznych. Słonimski próbował również swoich sił, pisząc lirykę obywatelską o charakterze pacyfistycznym i prostym języku poetyckim. Był również twórcą parodii literackich i satyr, a nawet dziennikarzem.
Dzieła Jarosława Iwaszkiewicza
Iwaszkiewicz posiadał szczególnie rozwinięte i pielęgnowane zainteresowania nie tylko literackie, ale również i filozoficzne. Jego poezja cechuje się dość dużym wyrafinowaniem pod względem stylu i kompozycji. Pierwszy zbiór - Oktostychy - nastawiony jest na epatowanie estetyzmem. Autor kładzie szczególny nacisk na formę utworów. Jeden z kolejnych tomów - Dionizje - jest już bardziej ekspresjonistyczny i, jak wskazuje sam jego tytuł, odwołuje się do mitu dionizyjskiego i postawy życiowej, która ma źródło w starożytnym kulcie boga wina. W dalszej twórczości poety łatwo daje się zauważyć obecność opozycji Wschód-Zachód (motywy orientalne), tego, co europejskie - tego, co bliskie, rodzime, pasji życia - fascynacji umieraniem. Charakterystyczne dla utworów Iwaszkiewicza jest to, że zawsze skłania się on ku kontemplacji piękna oraz sztuki, która je oddaje.
