Antropologia kulturowa

Wykład VI

Metodologiczna charakterystyka antropologii

Problem statusu teoretycznego antropologii.

Poziom ogólności twierdzeń. Dwa nurty teoretyczne:

a) podejście historyczne (partykularystyczne)

b) nurt scjentystyczny.

Techniki badań:Metoda terenowa - pojęcie „teren”, badania terenowe a uogólnienia teoretyczne, problem języka, dystans i asymilacja wobec badanej kultury.

Metoda obserwacji. Wywiad jako metoda - konieczność budowania wywiadu przez określenie kontekstu, wybór informatora.Badanie kultury poprzez doświadczenia jednostek - autobiografia, biografia rodzinna.Analiza faktów - opis i interpretacja, opis gęsty -interpretacja jako organiczna część opisu, dialog badacza i badanego. Metoda porównawcza - wyjaśnianie i i rozumienie w antropologii:

- wyjaśnianie genetyczne - przyczynowe

- wyjaśnianie teleologiczne - funkcjonalne

-wyjaśnianie kontekstowe - strukturalne

- quasi-wyjaśnianie -klasyfikowanie badanego zjawiska do szerszej kategorii

Problemy metodologiczne związane z badaniem obcych kultur.

Wykład VII

Geneza kultury. Antropogeneza. Rasa i rasizm.

Geneza kultury.Problem genezy kultury jako zespołu zachowań przekazywanych w drodze uczenia się w przeciwieństwie do instynktu przekazywanego przez dziedziczenie.

Tradycja ukazująca kulturę jako właściwą jedynie człowiekowi formę utrwalania i przekazywania doświadczeń. Pytanie o narodziny człowieka w świetle współczesnej wiedzy jako komplikujące tradycyjne wyobrażenia. Konieczność uznania stopniowego charakteru narodzin kultury i uznanie że pewne jej zaczątki możemy obserwować w świecie zwierząt.

Antropogeneza Chrześcijańska tradycja jako źródło tezy o zasadniczej odrębności człowieka wobec zwierząt sprzyjającej dostrzeganiu w pojawienia się człowieka zasadniczej cezury oddzielającej człowieka od zwierząt i prowadząca do poszukiwania tego co człowieka różni wobec zwierząt. Podkreślanie wyższości człowieka nad zwierzętami przeciwstawianie człowieka zwierzętom - ludzi i bestie, oraz człowieka i zwierzęciu w człowieka - obudziła się w nim bestia.

Człowiek jako gatunek: Gatunek to grupa organizmów żywych, w obrębie której może zachodzić krzyżowanie się dające płodne potomstwo. (istnieje możliwość krzyżówek bezpłodnych np. muł)

Kryterium oczywiste wobec istot żyjących ale zawodne wobec wymarłych.

Problem interpretacji historii rodzaju homo - kwestia w jakim stopniu mamy do czynienia z gatunkiem w odniesieniu do człowieka neandertalskiego - czy wobec człowieka z Cro Magnon był gatunkiem czy rasą?

Kryteria morfologiczne i genetyczne w klasyfikacji gatunków

Swoiste cechy człowieka wobec pokrewnych gatunków

Miejsce człowieka w świecie zwierząt

Gromada - Ssaki

Podgromada - Łożyskowce

Rząd - Naczelne

Nadrodzina - Człowiekopodobne (hominaidea)

Rodzina - Człowiekowate

Rodzaj - Człowiek

Gatunek Człowiek rozumny

Podgatunek - Człowiek rozumny współczesny

Główne momenty ewolucji człowieka:

1 zmiany prowadzące do rozwoju australopiteka, 5-3,5 mln lat temu

2. wyewoluowanie z australopiteka nowej formy homo habilis ok. 2mln lat temu

3. pojawienie się uformowanego homo erectus około1 mln lat tmu

4. powstanie gatunku homo sapiens około 200 tyś. lat temu narodziny człowieka z Cro Magnon ok. 40 -35 tysięcy lat temu.

Kwestia interpretacji mechanizmu ewolucji. Koncepcja Edgara Morina stawiająca problem nierównomiernego rozwoju poszczególnych organów i możliwości człowieka rodzących specyficzne dla niego problemy z ich opanowaniem. Mózg jako struktura ewolucyjna stwarzająca człowiekowi największ problemy. Formuła homo sapiens - homo demens. E. Morin, Zagubiony paradygmat natura ludzka, Warszawa 1979

Rasa i rasizm. Problem biologicznego zróżnicowania ludzi

Rasizm Arthur de Gobineau - Esej o nierówności ras ludzkich 1853-1855.Pseudonaukowe koncepcje wielości dróg ewolucji człowieka oraz zróżnicowania wiążącego z konstytucją fizyczną poszczególnych ras zróżnicowane cechy psychiczne i możliwości umysłowe.

Tradycyjna i współczesna naukowa krytyka rasizmu.

Wykład VIII Najwcześniejsze okresy rozwoju kultury ludzkiej. Rewolucja neolityczna Powstanie cywilizacji.

Pojęcie epoki archeologicznej Kryterium określania charakteru znalezisk materiał i sposób wykonywania narzędzi.

Epoki archeologiczne:

Epoka kamienia starszego (paleolit)

Epoka kamienia nowszego (neolit)

Epoka brązu

Epoka żelaza

Tradycyjna polska nomenklatura :

Paleolit - epoka kamienia łupanego - okres gospodarki łowiecko - zbierackiej

Neolit - epoka kamienia gładzonego - okres gospodarki rolniczo - hodowlanej

Paleolit Historycznie chronologicznie potwierdzona epoka w historii ludzkości obejmuje okres od ok. 1000 000 lat przed nasza erą do ok. 8 tysięcy lat przed nasza erą a więc okres obejmujący nie tylko historię człowieka w ścisłym sensie Homo sapiens sapiens ale również rodzaju Homo.

Paleolit dzielimy na :

Paleolit dolny od ok. 1 000 000 lat do ok. 1 00 000 lat p.n.e.

Paleolit środkowy od ok. 100 000 lat do ok. 40 000 lat p.n.e.

Paleolit górny od ok. 40 000 lat do ok. 14 000 lat p.n.e.

Epipaleolit (paleolit schyłkowy) lub mezolit (kamień średni) ok. 12 000 do 8 000 lat p.n.e.

Pojawienie się człowieka Homo Sapiens Sapiens (człowiek z Cro Margon) wiąże się z początkiem paleolitu górnego.

Okres paleolitu górnego - szczytowy okres rozwoju kultury łowieckiej opartej na polowaniu na wielkie ssaki charakterystyczne dla fauny plejstoceńskiej (okres zlodowacenia)

Osiągnięcia łowców górnego paleolitu:

-Gospodarka zbieracko-łowiecka

-Obróbka surowców

-Tzw. Sztuka górnopaleolityczna.

Pojęcie i zjawisko rewolucji neolitycznej. Rewolucja = przewrót Nie tyle gwałtowny co odwracający radykalnie to co było dotąd.

Przejście od gospodarki łowiecko-zbierackiej do rolniczo-hodowlanej jako fundamentalna zmiana relacji między człowiekiem a przyrodą.

Przejście od gospodarki przyswajającej do gospodarki wytwórczej, od gospodarki nieproduktywnej do produktywnej, od symbiotycznej do narzucającej,

KOMPLIKACJA I POGŁĘBIENIE ZWIĄZKÓW MIĘDZY CZŁOWIEKIEM A PRZRODĄ W WYNIKU REWOLUCJI NEOLTYCZNEJ.

Rewolucja neolityczna jako fundamentalny przełom w dziejach ludzkości otwierający drogę do cywilizacji. Koncepcja trzech rewolucji w dziejach ludzkości : rewolucja neolityczna - rewolucja przemysłowa - rewolucja informatyczna.

Powstanie pierwszych cywilizacji Pojęcie cywilizacji. Cywilizacja oznacza stopień rozwoju społecznego cechujący się: Znaczną liczbą ludności, złożoną struktura hierarchiczną, specjalizacją ról i funkcji społecznych, natężeniem styczności międzyludzkich, organizacją państwową.

Cechy cywilizacji: wzrost mocy produkcyjnych, zróżnicowanie społeczne, administracja i pismo, urbanizacja.

Cechy charakterystyczne społeczeństw pierwotnych (nie cywilizowanych):

*Mała liczebność, rozproszenie izolacja

*Prostota technik i systemu gospodarczego

*Bezklasowy charakter struktury społecznej

*Wspólnotowy typ więzi i kontroli społecznej

*Brak pisma

*Stabilność

*Ahistoryczność.

Wykład IX Gospodarka i sposoby adaptacji do środowiska naturalnego. Człowiek i środowisko Pojęcie środowiska naturalnego

Podstawowe problemu ekologii.Środowiska ubogie i bogate. Środowisko a różne dziedziny kultury.Bezpośrednie i pośrednie wpływy środowiska na kulturę.Dyktat środowiska i margines swobody kulturowej

Gospodarka a środowisko Definicja gospodarki Gospodarka obejmuje te zjawiska, przedmioty i procesy, które bezpośrednio wiążą się z wytwarzaniem (zdobywaniem0, podziałem, a w pewnym stopniu także z konsumpcją dóbr materialnych stanowiących podstawę zaspokojenia potrzeb biologicznych człowieka.

Specyfika gospodarki pierwotnej i sposoby jej badania

Środowisko gospodarka aspekt technologiczny

Typy gospodarki pierwotnej:

Tradycyjne podziały - łowiectwo, rolnictwo i pasterstwo

Współcześnie - podział najbardziej ogólny i podstawowy - gospodarka przyswajająca i produkcyjna.

TYPY GOSPODARKI PIERWOTNEJ :

A) Niewyspecjalizowane łowiectwo i zbieractwo

B) Wyspecjalizowane łowiectwo i zbieractwo - nastawienie się na określone rodzaje zwierząt i roślin (bizony, zwierzęta morskie na Dalekiej Północy, ryby, wielkie zwierzęta plejstoceńskie w okresie zlodowacenia)

C) Kopieniactwo - uprawa roli oparta na spulchnianiu ziemi narzędziami ręcznymi (kopaczka ręczna, motyka) Kopieniactwo jako rolnictwo „ogrodowe” - w wielu społ. pierwotnych domena kobiet. Również ogrody jamowe na Triobrandach.

D) Rolnictwo zaawansowane -uprawa ziemi narzędziami ciągniętymi przez ludzi bądź zwierzęta (radło, pług)

E) Pasterstwo

Problem równoległości typów gospodarowania i ich występowania we współczesnym świecie.

Dystrybucja dóbr

A) WłasnośćProblem z rozumieniem własności - własność w rozumieniu dzisiejszym a posiadanie w rozumieniu pierwotnym.

- komunalna (czyli wspólna komuna - wspólnota)

- grupowa

- indywidualna

- prywatna

Związek rozwoju form własności z rozwojem gospodarki, rolnictwo jako wiążące się z rozwojem własności ( różnice między rozumieniem własności terytorium przez społeczności myśliwskie a własności ziemi w społecznościach rolniczych)

B) DziedziczenieProblem uprawnienia do dziedziczenia i jego zasady.

C) Dar - wzajemność- wymiana Dar jako forma dystrybucji środków w społeczeństwach pierwotnych.Wzajemność jako zasada funkcjonowania daru.

Dar a prestiż. Mechanizm utrzymywania spolcznej równowagi i podtrzymywania społecznych więzi.

D) Handel. Wymiana między plemionami. Cicha wymiana. Wymiana bezpośrednia. Problem ekwiwalentności wymiany w społeczeństwach pierwotnych.

Wykład XStruktura społeczna - wiek, płeć, pokrewieństwo i powinowactwo.Problem struktury społecznej -dwie orientacje: Tzw. marksizująca i socjologiczna. Pierwsza z nich wiąże strukturę społeczną z organizacją życia gospodarczego, podziałem pracy i wynikającymi zeń różnicami interesów i pozycji społecznej, druga koncentruje się na opisie obserwowanych zjawisk zróżnicowania społecznego unikając monokauzualnych interpretacji. Problem interpretacji zjawisk związanych z wiekiem, płcią, pokrewieństwem i powinowactwem związany z koniecznością przełamywania potocznych i oczywistych z perspektywy zakorzenienia kulturowego interpretatora treści wiązanych z pojęciami określającymi relacje społeczne takie jak rodzina, mężczyzna, kobieta, kazirodztwo, pokrewieństwo itd. w innych kulturach.

Elementarne formy zróżnicowania społecznego:

a)Różnice związane z wiekiem Rytuały przejścia, rytuały inicjacyjne

b)Płeć jako podstawa podziałów międzyludzkich Biologiczne i kulturowe rozumienie płci

Problem tożsamości płci w różnych kulturach. (Berdasz przykład uznania przyjmowania roli kobiecej przez mężczyznę u Indian Wielkich Równin)

Elementarne instytucje społeczne -struktury związane z pokrewieństwem

A.Koncepcje form pokrewieństwa, małżeństwa i rodziny

BMacierzyństwo i ojcostwo

CRodzina

DDefinicje małżeństwa

EPokrewieństwo i powinowactwo. Kazirodztwo. Egzogamia i endogamia

Zasady ustalenia pokrewieństwa - unilateralna i bilateralna

Unilateralne (lineażowe) - matrylinearyzm i patrylinearyzm

Bilateralna - rodowa

AZawiązywanie i rozwiązywanie małżeństwa

Obrzędy małżeńskie

„cena za narzeczoną”

Życie seksualne

Ojcostwo i macierzyństwo

Rozwód

Wykład XI Struktura społeczna - Status, hierarchia, struktura polityczna. Struktury hierarchiczne:Problem statusu i rangi.Status to pojęcie roli i pozycji społecznej nie zawierające elementu hierarchizacji w przeciwienstwiedo rangi.Status przypisany i osiągany.

Związek hierarchii społecznej z typem gospodarowania.

Struktura kastowa.

Niewolnictwo.

Organizacja polityczna - problemy definicyjne.

Problem przywództwa

Struktura władzy - znaczenie starszyzny plemiennej.

Problem „prawa” w społeczeństwie przedpaństwowym.

Terytorium a organizacja społeczna.

Etniczność -Uznawanie odrębności siebie i innych (postrzeganie grupy jako odrębnej) pod względem:

a)elementów kultury (język, religia,obyczaje, zachowania ekonomiczne)

b)genealogii, (wspolnota pochodzenia)

c)terytorium (ojczyzna - niekoniecznie akurat zamieszkiwana, ale wspólna)

d)cechy indywidualne (charakter grupowy (np. narodowy), cechy fizyczne np. „lud lnianowłosy, rosły”, itd.)

Problem etniczności jako problem ostatnich dziesięcioleci.

Etniczność i nacjonalizm

Typy grup etnicznych;

a-miejskie mniejszości etniczne,

b-grupy etniczne majace swój naród przynależności poza granicami c-aństw w którymżyją,

d-grupy regionalne, „zalążkowe narody” (np. Kaszubi)

e-ludy tubylcze,

Dwie koncepcje etniczności:

A. Koncepcja prymordialistyczna (primordializm). - (pierwotnościowa) uznająca etniczność za fundamentalne odczucie człowieka i w związku z tym za podstawę organizacji wszelkich społeczeństw.

B. Koncepcja funkcjonalistyczna. - Uznaje że więź społeczna nie ma jako taka określonego charakteru i w konkretnych społeczeństwach, w oparciu o dążenia i interesy elit zostaje sdefiniowana i upowszechniona przybierając postać - więzi etnicznej - narodowej, dynastycznej religijnej klasowej itd.

Wykład XII

Myślenie pierwotne. Problem specyfiki myślenia pierwotnego - pytanie czy myślenie pierwotne w stosunku do myślenia cywilizowanego posiada cechy pozwalające uznać go za jego przeciwieństwo czy jest jedynie początkową formułą czegoś co się doskonali i rozwija. Czy w społeczeństwach pierwotnych myśli się według innych reguł czy jedynie w sposób

Ogólnoludzka wspólnota myślenia.

Typy społeczeństwa a typy myślenia.

Problem myślenia pierwotnego. Myślenie pierwotne jako myślenie jako myślenie prymitywne. Myślenie pierwotne jako myślenie będące siłą społeczeństw pierwotnych które żyją i rozwijają się pomimo swojej słabości wobec środowiska. Mit jako siła społeczna.

Kwestia historyczności myślenia pierwotnego .

Czy myślenie pierwotne jest czymś co człowiek przezwycięża w rozwoju historycznym czy też czymś co tkwi w historii ludzkości jako jej stała podstawa? Czy dzieci myślą jak człowiek pierwotny a jedynie edukacja podnosi ich myślenie do poziomu myślenia cywilizowanego? Koncepcje Piageta i Kohlberga.

Kultura obiektywna i kultura subiektywna. Czy dorobek myślenia powstałego w drodze rozwoju cywilizacji jest cechą wszystkich uczestników życia współczesnego? Czy może istnieć przepaść między standardami wypracowanymi przez cywilizację a myśleniem jednostek. Czy cywilizacja może się załamać wskutek narastania tego rozziewu?

Wszechobecność formuł myślenia pierwotnego w myśleniu współczesnym -mit i magia w życiu współczesnym.

Myślenie „cywilizowane' regułą w społeczeństwach cywilizowanych?

Charakterystyka myślenia pierwotnego

Podstawowe kategorie myślenia pierwotnego:

Problem rozróżnienia myślenia indywidualnego i zbiorowego

Brak zasad logiki formalnej w myśleniu pierwotnym

Dopuszczalność transformacji w myśleniu pierwotnym

Symbolizm i obrazowanie w myśleniu pierwotnym

Koncepcja czasu

Koncepcja przestrzeni

Znaczenie problem dosłowności i prawdziwości mitu

Problem sakralności w myśleniu pierwotnym

Konserwatyzm myślenia pierwotnego

Etnocentryzm

Myślenie magiczno- religijne

Magia i religia jako historyczne formuły wyodrębniające się ze świata pierwotnych wyobrażeń o świecie.

Problem wierzeń pierwotnych jako wiążących obawy wobec sił uważanych za nadprzyrodzone z aktywną postawą wobec nich a więc możliwośćwywierania wpływu na rzeczywistość.

Religia jako system wierzeń oparty na systematyzacji przekonań dotyczących porządku świata. W rozwiniętej postaci wiążący się z przekonaniem o istnieniu wszechmocnych istot boskich.

Pytanie o związek przechodzenia od dominacji wyobrażeń magicznych do religijnych z rozwojem społecznym. Wszechmoc boska jako uzasadnienie ładu społecznego opartego na panowaniu ? Magia jako wyraz buntu przeciwko panowaniu i władzy - czarostwo i satanizm jako wyraz sprzeciwu uciskanych? Spychanie magii na margines życia w społeczeństwach o ustabilizowanym porządku społecznym i odżywanie jej w czasach kryzysów - rozwój wiary w czarownice i magię w XV-XVII wieku i jej upadek w XVIII i XIX. XX wieczny renesans zainteresowań magią

„Religia jako postawa pokory, magia jako postawa buntu” (Andre Breton)

Magia a nauka i technika.

Magia jako zespół jednoczący intuicyjne przekonania o duchowej naturze i praktyczną działalność. Rozdzielenie w wyniku doświadczenia technicznej sfery praktycznego działania i obiektywizujących uogólnień doświadczeń od sfery światopoglądowej. Wyodrębnienie magii i nauki

Kategorie związane z wierzeniami pierwotnymi:

- Animizm - wiara w istoty duchowe obecne w ciałach i rzeczach.

- Mana - siła emanująca z przedmiotów, przenikające i oddziałująca na otoczenie

- Tabu - zakaz nie wymagający uzasadnienia, a wywołujący w razie przekroczenia doniosłe skutki

- Rozróżnienie podstawowych rodzajów magii przez Jamesa G. Frazera:

a) Magia homeopatyczna - oparta na zasadzie iż podobne wywołuje podobne

b) Magia kontaktowa - magia oparta na zasadzie rzeczy które pozostawały w kontakcie zawsze zachowują zdolność oddziaływania na siebie.

- Czarownictwo

- Rytuał - Rytualna czystość i skalanie

- Sakralne role społeczne:- szaman i kapłan.

a) Szaman - osoba nawiązująca dzięki predyspozycjom i umiejętnościom kontakt osobisty z siłami nadprzyrodzonymi

b) Kapłan - osoba nawiązująca kontakt z siłami nadprzyrodzonymi w sposób zinstytucjonalizowany i zrytualizowany.

1

---