Rekreacja fizyczna jako forma uczestnictwa w kulturze fizycznej
W świetle teoretycznych oszacowań, z uwzględnieniem demograficznej struktury społeczeństwa, najbardziej masową formą uczestnictwa w KF powinna być:
rekreacja fizyczna, obejmująca ludzi tzw. drugiego i trzeciego wieku.
Faktycznie - ze względu na dobrowolność udziału, jej zasięg społeczny jest bardzo zróżnicowany i zależy od poziomu KF określonych zbiorowości.
Pojęcie rekreacji wywodzi się od łacińsiego słowa rekreo - na nowo tworzyć - i dotyczy wszelkich form racjonalnego spożytkowania czasu wolnego od pracy na odnowę sił i samodoskonalenie.
Rekreacja fizyczna jest tą postacią rekreacji, w której podstawowym środkiem odnowy i doskonalenia jest aktywność ruchowa.
W przeciwieństwie do innych form rekreacji, jak np. kolekcjonerstwo, amatorska hodowla, majsterkowanie itp., które mieszczą się w ramach społecznie pożądanej, lecz dobrowolnie podejmowanej działalności, rekreacja fizyczna - ze względu na jej walory profilaktyczno-terapeutyczne - staje się coraz częściej powinnością współczesnego człowieka, zarówno względem siebie, jak i całego społeczeństwa.
Niezależnie od tego, tylko w wypadku fizycznej rekreacji jej skuteczność, a tym samym wartość, w głównej mierze zależy od systematycznego uprawiania.
Dlatego nie wszyscy zgadzają się, aby rekreację fizyczną (na równi z innymi zajęciami miłośniczymi) zaliczać do tzw. zachowań wolnoczasowych.
Ewolucja biologiczna człowieka w żadnym stopniu nie nadąża za rewolucyjnymi przemianami w warunkach jego bytowania. Podczas gdy jeszcze 100 lat temu 90% energii wydatkowanej przez ludzi w czasie pracy przypadało na pracę mięśni, dzisiaj, w krajach wysokorozwiniętych, wskaźnik ten wynosi zaledwie 1%.
Zakres zmian w strukturze aktywności ludzkiej na przestrzeni ostatnich trzech wieków dobrze ilustruje ich teoretyczny model wg Ryszarda Winiarskiego (rys. 7).
Równocześnie udział mięśni w ogólnej masie ciała pozostaje od setek tysięcy lat na niezmienionym poziomie (40-45%), warunkując w dalszym ciągu przebieg podstawowych procesów fizjologicznych w całym organizmie.
Liczne badania dowodzą, że nawet krótkotrwałe ograniczenie aktywności ruchowej prowadzi do daleko idących zmian strukturalnych i funkcjonalnych w ustroju, jak:
odwapnienie kości,
zanik mięśni,
spadek wydolności,
wydłużenie czasu reakcji itp.
Istnieją uzasadnione podstawy do przypuszczeń, że tempo i nasilenie procesów inwolucyjnych (starzenia się) w organizmie zależą w dużym stopniu od trybu życia, a zwłaszcza roli, jaką spełnia aktywność ruchowa w jego przebiegu.
Stwierdzono m.in, że pasywny ruchowo tryb życia prowadzi do pojawienia się znamion starzenia motorycznego już u progu dojrzałości,
AF pozwala zachować (a nawet okresowo przywracać) SF i wydolność organizmu do później starości.
Efektem postępu technicznego są nie tylko udogodnienia życia i wzrost dobrobytu, ale także rozwój chorób cywilizacyjnych, jak:
nadciśnienie,
miażdżyca,
otyłość,
dyskopatie itp.,
związanych bezpośrednio lub pośrednio z niedostatkiem aktywności ruchowej.
Oprócz drastycznej redukcji obciążenia roboczego mięśni, postęp techniczny spowodował (dzięki wzrostowi wydajności) znaczne skrócenie czasu pracy, który jeszcze pod koniec XIX wieku wynosił 60-70 godzin tygodniowo, a obecnie 40—42.
Ponadto wzrost dobrobytu i osiągnięcia medycyny przyczyniły się do wydłużenia życia ludzkiego, nie powodując jednocześnie przesunięcia w czasie okresu przechodzenia z czynnego zawodowo w pasywny tryb życia.
Wg E. Wnuka-Lipińskiego „...obserwowany historycznie wzrost rozmiarów czasu wolnego wyprzedza w czasie przyswajanie sobie umiejętności wykorzystywania go w sposób społecznie pożądany".
Coraz powszechniej uważa się, że narastająca dysproporcja między zasobami czasu wolnego od pracy a umiejętnością i możliwościami jego spożytkowania jest jedną z głównych przyczyn nasilenia się zjawisk patologii społecznej w postaci narkomanii, alkoholizmu, przestępczości itp.
Wzrost znaczenia rekreacji w przeciwdziałaniu ujemnym skutkom cywilizacji idzie w parze z próbami naukowego wyjaśnienia jej genezy i funkcji w życiu człowieka. Najczęściej wskazuje się na jej znaczenie w:
profilaktyce i terapii chorób cywilizacyjnych (funkcja zdrowotna),
usuwaniu zmęczenia po pracy (funkcja regeneracyjna),
uwalnianiu od stresów, napięć i obciążeń współczesnego życia (funkcja społeczno-afiliacyjna),
zaspokajaniu potrzeby samorealizacji (funkcja autoekspresyjna),
wyrównywaniu braków codziennego życia (funkcja kompensacyjna),
przeciwdziałaniu procesom starzenia się (funkcja antyinwolucyjna).
Wśród czterech funkcji aktywności człowieka w dziedzinie KF (stymulacja, adaptacja, kompensacja i korektywa), w przypadku rekreacji fizycznej na plan pierwszy wysuwa się jej funkcja kompensacyjna (wyrównawcza) wobec spadku — wraz z wiekiem — spontanicznej aktywności ruchowej oraz pogłębiającego się wraz z postępem deficytu ilościowego i jakościowego motoryczności produkcyjnej.
Jeżeli rekreacja, w ogólnym rozumieniu jest elementem kultury czasu wolnego, to rekreacja fizyczna jest ponadto elementem KF.
Można ją zdefiniować, jako:
formę uczestnictwa w KF ludzi głównie w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym, której celem jest renowacja, podtrzymanie i pomnażanie zdrowia, SF i urody ciała, a podstawowym środkiem - aktywność ruchowa.
Jedną z bardziej znamiennych cech rekreacji fizycznej, jako formy uprawy ciała, jest różnorodność motywów jej podejmowania.
Mogą one wynikać z preferencji dla:
zdrowotnych,
sprawnościowo-utylitarnych,
estetycznych
hedonistycznych wartości ciała.
Skutki rzeczywiste aktywności rekreacyjnej nie muszą ograniczać się do jej założonych celów. Można np. uczestniczyć w rekreacji dla przyjemności, czerpiąc z niej równocześnie korzyści zdrowotne, i odwrotnie.
Wychowanie do tak rozumianej rekreacji jest równoznaczne z WF i oznacza intencjonalny proces oddziaływania na sferę poznawczą, emocjonalną i motoryczną wychowanka w celu uświadomienia mu znaczenie różnych przejawów dbałości o ciało, ukształtowania pozytywnego stosunku do jego potrzeb oraz wyposażenia w umiejętności służące ich zaspokajaniu.
Pytania pomocnicze
Dlaczego, w odróżnieniu od innych form rekreacji, zaliczanie rekreacji fizycznej do tzw. zachowań wolnoczasowych budzi wątpliwości?
Czym wyróżnia się rekreacja fizyczna na tle innych zajęć miłośniczych w czasie wolnym od pracy zawodowej?
Wobec jakiego rodzaju deficytów w życiu współczesnego człowieka rekreacja fizyczna spełnia funkcje kompensacyjną?
Na czym głównie polega funkcja wyrównawcza rekreacji w życiu ludzi tzw. trzeciego wieku?
Jakie powiązania i zależności łączą WF z rekreacją?