Cechy budżetu państwa
Budżet państwa charakteryzuje się tym, że:
gromadzenie środków odbywa się w sposób przymusowy;
dochody budżetowe gromadzone są na zasadzie bezzwrotnej;
działalność budżetowa poddana jest rygorom prawnym;
gospodarka budżetowa ma wymiar nie tylko ekonomiczny ale także społeczny;
gospodarka budżetowa państwa określa pośrednio ramy ustrojowe państwa.
Zasady budżetowe
W literaturze najczęściej spotyka się następujące zasady budżetowe:
zasada równowagi - miała największe znaczenie w latach minionych, chodzi o to, że możemy wydatkować tyle, ile mamy zgromadzonych środków, wydatki nie mogą przewyższać dochodów. Nadwyżki i deficyty budżetowe mają być celowo wykorzystywane w polityce gospodarczej i finansowej państwa w celu wyeliminowania wahań koniunkturalnych, deficyt jest dopuszczalny w celu pobudzania gospodarki w sytuacjach kryzysowych.
zasada powszechności (zupełności) - w budżecie uwzględnia się wszystkie dochody i wydatki.
zasada jedności - wymaga obejmowania dochodów i wydatków tylko jednym budżetem. W ramach tej zasady wyróżnia się tzw. jedność formalną i materialną. Jedność formalną uzyskuje się dzięki budowie zbiorczego budżetu państwa obejmującego budżet władz centralnych i budżet władz samorządowych. Jedność materialna głosi, że suma dochodów powinna być przeznaczona na pokrycie całości wydatków budżetowych bez celowego wiązania niektórych wydatków z określonymi dochodami budżetowymi.
zasada jawności - budżet państwa i zawarte w nim informacje nie mogą być tajne, projekt budżetu musi być jawny.
zasada przejrzystości - zawarte w nim informacje muszą być tak skonstruowane, żeby można było się zorientować jakie są tendencje zmian w polityce społeczno-gospodarczej rządu.
zasada realności - budżet musi być tak skonstruowany, aby był możliwy do wykonania.
zasada gospodarności - środkami publicznymi należy gospodarować w sposób oszczędny.
zasada jednoroczności - budżet jest planowany, projektowany i uchwalany na jeden rok.
zasada uprzedniości - projekt budżetu państwa powinien być zaproponowany jeszcze przed rokiem budżetowym.
zasada operatywności - budżet powinien być opracowany w układzie, który umożliwiłby ścisłe ustalenie, które podmioty są odpowiedzialne za wykonanie poszczególnych zadań budżetowych i jakie środki otrzymują na sfinansowanie tych zadań.
zasada polityczności - na kształtowanie budżetu i poprawki w nim mają wpływ siły polityczne zgromadzone w parlamencie.
Funkcje budżetu państwa
W literaturze najczęściej spotyka się następujące funkcje budżetu państwa:
redystrybucyjna (rozdzielcza) - w skali mikro dotyczy pojedynczej osoby fizycznej lub prawnej. Chodzi o dochody, jeśli są wysokie polega na uszczuplaniu, jeśli dochody są niskie na podwyższaniu tych dochodów. W skali makro polega na przemieszczaniu środków publicznych między różnymi dziedzinami.
stabilizacyjna (wyrównawcza) - stabilizowanie wahań koniunktury, cykli gospodarczych. Rząd powinien tak zagospodarować środki publiczne, aby stabilizować gospodarkę na odpowiednio wysokim poziomie.
alokacyjna - zagospodarowanie czynników produkcji w różnej działalności gospodarczej w taki sposób, aby w przyszłości uzyskać jak najwyższy dochód.
bodźcowa - bodźcowanie pozytywne ma miejsce jeśli rząd będzie zmniejszał opodatkowanie i opłaty obowiązkowe a zwiększał wydatki publiczne; bodźcowanie negatywne, gdy obciążenia podatkowe zwiększają się.
kontrolna - wykorzystanie procesów i zjawisk pieniężnych do obserwacji oraz analizy zjawisk i procesów rzeczowych.
koordynacyjna - koordynowanie działalności całego sektora publicznego przez budżet państwa.
demokratyczna - pobudzanie zainteresowania i angażowania społeczeństwa do opracowywania i wykonywania budżetu (żeby organizacje społeczne włączały się do konstruowania budżetu, miały wpływ na wytyczne, które są formułowane w budżecie państwa).
ustrojowa - w pewnym sensie budżet państwa jest atrybutem władzy, określa ustrój państwa. Jeśli budżet nie zostanie uchwalony może to doprowadzić do destabilizacji politycznej (rozwiązanie parlamentu).
Budżet państwa spełnia funkcje ponadustrojowe, niezależnie od ustroju w każdym państwie funkcjonuje budżet państwa, ale może mieć różne cele, mimo tego takie same funkcje.
Procedura budżetowa
Zasady prac budżetowych są zawarte w ustawie sejmowej z dnia 5 stycznia 1991 roku o prawie budżetowym. Cała procedura uchwalania budżetu składa się z czterech etapów:
opracowanie projektu budżetu - za opracowanie projektu budżetu odpowiedzialna jest Rada Ministrów, największy wpływ na opracowanie projektu budżetu ma Ministerstwo Finansów.
uchwalenie budżetu - procedura uchwalania budżetu państwa jest następująca: Rada Ministrów na spotkaniu ustala główne wytyczne, zasady polityki społeczno-gospodarczej na następny rok budżetowy. Wytyczne mają służyć Ministrowi Finansów do opracowania tzw. noty budżetowej. W nocie budżetowej Minister Finansów określa szczegółowe zasady, tryb i terminy opracowania przez poszczególne podmioty gospodarki budżetowej materiałów do projektu budżetu państwa. W nocie budżetowej zawarte są również różnego rodzaju wytyczne, wskaźniki, normy budżetowe i limity o charakterze obligatoryjnym lub orientacyjnym. Nota budżetowa rozsyłana jest do poszczególnym ministrów o wojewodów. Na jej podstawie ministrowie i wojewodowie są zobowiązani do zaplanowania pojedynczych budżetów dotyczących swoich resortów i samorządów terytorialnych. Te budżety trafiają do Ministra Finansów i na tej podstawie Minister Finansów sporządza projekt zbiorczy budżetu państwa. Trafia on pod obrady Rady Ministrów. Jeśli jest akceptowany, to Rada Ministrów upoważnia Ministra Finansów do przedstawienia tzw. expose budżetowego w Sejmie (do 15.XI). Projekt trafia do komisji budżetowej w celu naniesienia poprawek. Potem następuje debata budżetowa w Sejmie. Z wprowadzonymi poprawkami projekt trafia do Senatu (dyskusja, poprawki). Następnie w Sejmie głosowanie nad poprawkami Senatu. (Senat - Sejm). Przyjęcie lub odrzucenie poprawek. Po uzyskaniu kwalifikowanej większości głosów budżet państwa jest kierowany do realizacji. Sejm ma 3 miesiące na uchwalenie budżetu, jeśli to nie nastąpi Prezydent RP ma prawo rozwiązać Sejm. Wtedy gospodarka funkcjonuje zgodnie z projektem zgłoszonym przez Ministra Finansów do 15.XI. prowizorium budżetowe opracowane przez Ministra Finansów obowiązuje do momentu uchwalenia budżetu.
wykonanie budżetu - charakterystyczną cechą wykonania budżetu państwa jest jego zdecentralizowanie. Odbywa się ono pod nadzorem i kierunkiem organów wyższego szczebla. Głównymi dysponentami środków budżetowych są podmioty budżetowe, których dochody i wydatki ujmuje się w ramach tzw. klasyfikacji budżetowej. Do tego typu podmiotów należą przede wszystkim ministerstwa i urzędy centralne zrównane z ministerstwami i wojewodami oraz inne jednostki, którym Minister Finansów przyznał uprawnienia dysponenta głównego. Jednostki podlegające dysponentom głównym realizują dochody i wydatki jako dysponenci środków budżetowych II stopnia. Mogą to być także dysponenci II stopnia, którzy bezpośrednio wydatkują otrzymane środki bez prawa ich dalszego przekazywania.
sprawozdawczość i kontrola finansowa wykonania budżetu - głównym organem kontrolującym działalność budżetu państwa jest Sejm. Bieżącą kontrolą realizacji zadań budżetu państwa zajmuje się Minister Finansów. Minister Finansów jest odpowiedzialny za okresowe przedstawianie sprawozdań radzie Ministrów. Rada Ministrów jest odpowiedzialna żeby do końca IX przedstawić sprawozdanie z realizacji budżetu państwa Komisji do Spraw Budżetu i Finansów (za I półrocze). Do organów upoważnionych do kontroli wykonania budżetu państwa należy Najwyższa Izba Kontroli. Do 30.VI następnego roku budżetowego Rada Ministrów jest zobowiązana przedstawić Sejmowi oraz NIK raport z wykonania budżetu państwa. Na jego podstawie odbywa się w Sejmie głosowanie nad uchwaleniem absolutorium budżetowego.
Skarb Państwa
Kasową obsługę budżetu państwa realizuje Skarb Państwa. Skarb Państwa można ujmować w formie:
podmiotowej - utożsamiając z podmiotem gospodarczym zarządzającym swoim majątkiem, wyposażonym w osobowość prawną; ta gospodarka majątkiem nie musi nosić znamion gospodarki zarobkowej przedsiębiorstw.
przedmiotowej - majątek państwa wraz z jego prawami majątkowymi.
instytucjonalnej - jako urząd, instytucja zajmująca się prawami majątkowymi państwa.
Skarb Państwa prowadzi rozliczenia, ma udziały w bankach, w spółkach akcyjnych. Obecnie ta działalność powinna obejmować:
Skarb Państwa wykonujący funkcję kasjera, czyli prowadzenie rachunków związanych z gospodarką budżetową i pozabudżetową oraz rozliczenia doraźnych przedsięwzięć gospodarczych podejmowanych przez państwo (samorządy terytorialne, gospodarka komunalna). Wydatki mają być pokryte ze Skarbu Państwa. Emisja pieniądza gotówkowego, bonów skarbowych oraz obligacji państwowych.
Skarb Państwa wykonujący czynności bankiera może udzielać pożyczek lub gwarancji na kredyty. Wyodrębniony ze struktur znajduje się w odrębnym budynku, jest samodzielny.
Fundusze parabudżetowe (celowe)
Fundusze celowe są to środki, zasoby finansowe tworzone w obrębie Budżetu Państwa i służą do ściśle określonego przedsięwzięcia.
Fundusz celowy jest to utworzona na mocy prawa forma organizacyjna, służąca organom władzy publicznej do gromadzenia środków pieniężnych ze ściśle określonych źródeł. Zgromadzone środki pieniężne muszą być przeznaczone na ściśle określone cele. okres tworzenia i funkcjonowania funduszy jest z reguły dłuższy niż 1 rok, natomiast gospodarka środkami finansowymi odbywa się na podstawie planu. W budżecie zdarzają się niedobory, mogą powodować przesunięcie środków z jednego przedsięwzięcia na inne i dlatego te środki gromadzone są na ściśle określony cel.
Gospodarka funduszami celowymi jest bardziej elastyczna niż gospodarka budżetem. Rozliczanie funduszy celowych odbywa się w okresie kilkuletnim, nie tak jak budżetu co rok.
Fundusze celowe dzieli się z względu:
na organy administrujące funduszami celowymi:
fundusze państwowe,
fundusze samorządowe,
fundusze społeczne,
fundusze ponadnarodowe (fundusz gwarancji, ONZ);
przedmiot (cel) finansowany funduszem:
fundusze finansujące pieniężne świadczenia społeczne,
fundusze wspomagające takie dziedziny jak sport, kultura, oświata,
fundusze finansujące infrastrukturę społeczną,
fundusze finansujące ochronę środowiska;
źródła dochodów funduszu:
fundusze oparte na przymusowych dochodach typu budżetowego, tj. podatki, opłaty i składki oraz bazujące na dobrowolnych wpłatach różnych podmiotów,
fundusze zasilane wyłącznie lub częściowo dotacjami budżetowymi, czego przykładem są transfery wewnętrzne systemu finansów publicznych.
Funkcje funduszy celowych są następujące:
funkcja alokacji środków publicznych,
funkcja redystrybucji dochodów w gospodarce i społeczeństwie,
funkcja mobilizacji (wspomaganie),
funkcja racjonalizacji wydatków, funduszu zgromadzonego na pewien cel nie można przeznaczyć na inny.
Dochody i wydatki Budżetu Państwa
Źródła dochodów Budżetu Państwa:
własna działalność gospodarcza,
wykorzystanie własności publicznej,
opodatkowanie podmiotów gospodarczych i gospodarstw domowych,
różnego rodzaju składki, opłaty pobierane przez władze państwa i samorządowe.
Wyżej wymienione źródła są bezzwrotne. Istnieją także środki zwrotne:
dochody z pożyczek wewnętrznych. Pożyczki mogą być zaciągane w bankach centralnych lub komercyjnych, państwo nie powinno zaciągać pożyczek - lepiej jest prowadzić emisję papierów wartościowych;
środki z pożyczek zagranicznych, przy zaciąganiu tych pożyczek istnieje zagrożenie częściowym uzależnieniem się od tych pożyczek;
lokaty budżetowe o charakterze państwowym - wolne środki na zasadzie przymusowej są lokowane w budżecie państwa.
Cele działalności gospodarczej:
rozwijanie dziedzin gospodarki, którymi sektor prywatny nie jest zainteresowany w obrębie działalności publicznej, np. przedsiębiorstwa komunalne, komunikacji, spółdzielnie mieszkaniowe, ciepłownicze. Państwo nie powinno się angażować w działalność zarobkową tam, gdzie te sektory istnieją lepiej bez ingerencji państwa, gdzie sektor prywatny nie jest tym zainteresowany;
eliminowanie bezrobocia w rejonach, gdzie jest ono duże. Związanie z majątkiem publicznym oraz prawami majątkowymi państwa, posiada pewien majątek i jego część jest udostępniania dla działalności publicznej. Wpływy z opłat nie pokrywają kosztów na utrzymanie (muzea, teatry) i część tych kosztów pokrywana jest z budżetu, dochody z prywatyzacji majątku państwowego;
rozwijanie i utrzymywanie strategicznych dziedzin na rynku państwa (przemysł zbrojeniowy). Podatki od osób fizycznych i prawnych, część tych dochodów zagarniana jest przez państwo. Ma wymiar społeczny i polityczny;
stwarzanie konkurencji i osłabianie monopoli prywatnych. Składki na ubezpieczenia społeczne, też są dochodem, takie składki były istotnym obciążeniem dla pracodawcy, te składki ograniczają inwestycje zagraniczne. Obecnie składki zostały zmniejszone z 45% do 37%. Składki płacą wspólnie pracownik i pracodawca. Państwo nie ma tak dużego zysku z tego tytułu ponieważ z nich płacone są renty i emerytury. Składki powinny pokrywać wydatki. Reforma ubezpieczeń społecznych ma doprowadzić do tego, że składki nie będą trafiać do Skarbu Państwa tylko do funduszy.
Wydatki budżetowe
Środki publiczne są przeznaczane na:
finansowanie rozwoju społeczno-gospodarczego w postaci państwowych inwestycji gospodarczych, jednak angażowanie się państwa osłabia mechanizmy rynkowe działające na danym rynku;
dofinansowywanie działalności gospodarczej przedsiębiorstw sektora publicznego lub pokrywanie ich strat, składają się na to:
inwestycje infrastrukturalne pochłaniające ogromne środki finansowe. Po reformie wojewódzkiej budżety miast nie są w stanie utrzymać swojego województwa. Samorządy terytorialne mają niewystarczające środki aby finansować np. rozpoczęte budowy;
inwestycje strukturalne związane ze zmianami sposobu prowadzenia gospodarki, np. problem Śląska - region ten był nastawiany na wydobycie węgla i wytop stali, w obecnej chwili wszystko się zmieniło i wiele przedsiębiorstw wydobywczych i hut jest nierentownych. Przy likwidacji kopalń środki przeznaczane są na: przekwalifikowanie pracowników, wcześniejsze emerytury, zabezpieczenie terenu;
inwestycje produkcyjne - wszystkie przedsiębiorstwa użyteczności publicznej nie są rentowne, nie mogą zbywać swoich usług wg sen rynkowych);
zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego - wydatki na policję i ochronę państwa są dość duże i z roku na rok rosną;
finansowanie kosztów świadczenia usług społecznych, tj. oświata, służba zdrowia itd., jest to obowiązek niezależny od zasobów ludzkich (uczęszczanie do szkoły, szczepienia ochronne);
subwencjonowanie gospodarstw domowych - mogą być to subwencje pośrednie (dopłaty państwa do różnego rodzaju dóbr konsumpcyjnych, np. artykuły spożywcze lub też subwencje dla określonych grup społecznych) lub transfery bezpośrednie (transfery socjalne na emerytury, zasiłki, stypendia oraz wydatki na opiekę społeczną);
utrzymywanie aparatu państwowego i samorządowego wraz z wymiarem sprawiedliwości i więziennictwem - tendencja rosnąca (nadmiernie rozwinięta biurokracja) coraz wyższe wydatki na płace urzędników państwowych, wydatki na utrzymanie budynków;
obsługę zewnętrznego i wewnętrznego długu publicznego.
Dług publiczny - są to skumulowane pożyczki wewnętrzne i zagraniczne finansujące deficyt budżetowy z poprzednich lat.
Deficyt budżetowy - różnica między wydatkami a dochodami określona w jednostce czasu (np. 1 rok). Deficyt budżetowy może być: specyficzny, strukturalny, cykliczny.
Saldo budżetowe - jest to ilość środków znajdujących się w kasie budżetu państwa na koniec roku budżetowego. Obejmuje środki: kredytowe, majątkowe, ogólne, krajowe, nominalne, realne.
Wahania koniunktury
Przebieg okresowy:
I - okres kryzysu
II - depresja
III - ożywienie gospodarcze
IV - rozkwit gospodarczy
F - recesja gospodarcza
G - ekspansja gospodarcza
W obecnej chwili wahania koniunktury są bardzo małe, w praktyce nie występują 4 okresy, wahania koniunktury ograniczają się do recesji gospodarczej i ekspansji gospodarczej. W tej chwili obserwujemy inne procesy gospodarcze (ruch cen, monopol działający na rynku)
Jeżeli wydatki będą zwiększane gospodarka po pewnym czasie ożywi się, może też się zdarzyć przeinwestowanie gospodarki co prowadzi do wzrostu cen, stóp procentowych.
Wzrost gospodarczy, czynniki oddziałujące na wzrost gospodarczy
Wzrost gospodarczy jest procesem ilościowego powiększania się podstawowych wielkości ekonomicznych odnoszących się do danej gospodarki. Typowymi wielkościami ekonomicznymi są: Produkt Narodowy Brutto wraz z Dochodem Narodowym, poziom konsumpcji, poziom inwestycji, wielkość produkcji w ujęciu fizycznym oraz ewentualnie poziom zatrudnienia. Wzrost gospodarczy oznacza zdolność do zaspokajania społeczeństwa w dobra i usługi.
Rozwój gospodarczy jest to proces zmian ilościowo-jakościowych w strukturze społeczeństwa. Jest zatem pojęciem szerszym w stosunku do pojęcia wzrostu gospodarczego.
Czynniki odpowiedzialne za rozwój gospodarczy:
odpowiednia ilość i jakość kapitału w postaci majątku trwałego i obrotowego (kapitał jest to różnica między dochodem a oszczędnościami);
odpowiednia ilość i jakość pracy;
odpowiedni poziom techniki i technologii (o wzroście gospodarczym i rozwoju gospodarczym w różnym stopniu decyduje postęp techniczno-organizacyjny, wprowadzanie postępu technicznego i nowych technologii ma dwie drogi - rozwijanie badań we własnych ośrodkach lub zakup technologii);
odpowiednia ilość i jakość zasobów naturalnych (nie przesądzają o rozwoju gospodarczym, np. Japonia w zasadzie pozbawiona jest zasobów naturalnych, Rosja posiada bardzo bogate złoża surowców);
odpowiednie czynniki socjo-kulturowe (religia, kultura).
produkcja = f(praca, kapitał, ziemia, technologie, informacja, czas)
Miernikiem produkcji może być produkcyjność krańcowa lub też tzw. efekty skali.
Produkcja krańcowa mówi o tym w jaki sposób produkcja będzie się zmieniała jeżeli pod uwagę weźmiemy tylko jeden czynnik (w dłuższym okresie czasu coraz mniejsze przyrosty produkcji).
Efekty skali - jeżeli będziemy zmieniać wszystkie czynniki proporcjonalnie, np. jeśli podwoimy wszystkie czynniki i produkcja wzrośnie również 2 razy - proporcjonalne efekty skali.
Modele wzrostu gospodarczego
Modele wzrostu gospodarczego są uproszczonymi, teoretycznymi schematami procesów wzrostu gospodarczego. Za pomocą tych modeli można ukazać rolę najważniejszych czynników wzrostu i związków między ich działaniem a osiąganymi rezultatami. Podstawowym miernikiem wzrostu gospodarczego jest Produkt Narodowy Brutto.
W literaturze ekonomicznej najczęściej wyróżnia się następujące grupy czynników:
czynniki osobowe i rzeczowe;
czynniki ekstensywne i intensywne;
czynniki bezpośrednie i pośrednie.
Czynniki osobowe są związane z osobą pracownika, szczególnie chodzi o ilość bezpośrednio zatrudnionych w sferze produkcyjnej oraz o jakość pracy jaką oni wykonują (kwalifikacje, umiejętności nabyte i wrodzone, bądź też intuicję i doświadczenie).
Czynniki rzeczowe to przede wszystkim kapitał trwały i obrotowy, a więc środki pracy i przedmioty pracy. Czynniki rzeczowe spełniają bierną rolę w procesie produkcji. Czynniki rzeczowe w pewnym sensie są komplementarne i substytucyjne do czynników osobowych.
Czynniki ekstensywne to głównie ilościowe czynniki wzrostu, do których zalicza się przede wszystkim wielkość zatrudnienia oraz wielkość kapitału zainwestowanego w sferze produkcyjnej.
Czynniki intensywne są to czynniki, które oddziałują na wzrost gospodarczy w sposób jakościowy. Do najczęściej wymienianych czynników jakościowych zalicza się wzrost wydajności pracy, wprowadzania nowych technik organizacyjnych w pracy, wprowadzanie postępu techniczno-organizacyjnego, podnoszenie kwalifikacji itd. W odróżnieniu od czynników ilościowych wprowadzanie czynników jakościowych nie wiąże się z nowymi inwestycjami kapitałowymi.
Czynniki bezpośrednie oddziałują na wzrost gospodarczy w sposób bezpośredni (wielkość zatrudnienia, wydajność pracy).
Czynniki pośrednie oddziałują pośrednio na wzrost gospodarczy, stwarzają dogodne warunki do wprowadzania czynników bezpośrednich. Czynniki pośrednie można podzielić na czynniki inwestycyjne, które wiążą się z angażowaniem nowych kapitałów oraz czynniki pozainwestycyjne, głównie czynniki jakościowe.
Bezpośrednie czynniki wzrostu
Na wielkość zatrudnienia wpływają następujące czynniki:
przyrost naturalny ludności w danym kraju,
aktywność zawodowa ludności w wieku produkcyjnym,
faktyczne zatrudnienie i bezrobocie.
Przyrost naturalny jest różnicą między współczynnikiem urodzeń a współczynnikiem zgonów. Na przyrost naturalny wpływają:
poziom dobrobytu ekonomicznego,
aktywność zawodowa ludności.
WP = f(PTO, KP, KO, M)
gdzie:
WP - wydajność pracy, ilość wytworzonych dóbr w jednostce czasu (tylko w przypadku produkcji jednorodnej, w przypadku produkcji zróżnicowanej wartość wytworzonych dóbr w jak .....
PTO - postęp techniczno-organizacyjny
KP - kapitałochłonność
KO - kwalifikacje osobowe
M - motywacja do pracy
Dochód narodowy jest wyrażany za pomocą Z (wielkość zatrudnienia) i WP (wydajność pracy).
Przyrost bezwzględny:
ΔY = Y1 - Y2
gdzie:
Y1 - w roku ubiegłym
Y2 - w roku następnym
Przyrost względny:
gdzie:
r - stopa (tempo) wzrostu gospodarczego
Dwuczynnikowy model wzrostu gospodarczego:
Dwuczynnikowy model wzrostu gospodarczego określony za pomocą czynników bezpośrednich.
Model trójczynnikowy:
Najczęściej występują modele dwu- lub trójczynnikowe. Niezależnie w oparciu o jakie czynniki zostanie wyznaczony model najważniejszym czynnikiem jest postęp techniczno-organizacyjny.
Model Kaleckiego (w oparciu o czynniki pośrednie)
Kalecki wprowadził tzw. współczynnik kapitałochłonności, który ma pokazać w jaki sposób nakłady inwestycyjne przyczyniają się do wzrostu gospodarczego.
Model określa ile jednostek nakładów inwestycyjnych należy zużytkować, aby uzyskać przyrost Dochodu Narodowego o jedną jednostkę.
W modelu Kaleckiego uwzględniony jest współczynnik postępu techniczno-organizacyjnego.
W tym modelu tempo wzrostu gospodarczego uzależnione jest od stopy inwestycji, współczynnika kapitałochłonności, współczynnika usprawnień techniczno-organizacyjnych i współczynnika strat.
We wszystkich tych modelach postęp techniczno-organizacyjny odgrywa decydującą rolę.
WP = f(PTO, KP)
PTO, KP nie zależą od pracownika, tworzą warunki do pracy.
Postęp techniczno-organizacyjny w danej chwili jest wielkością stałą, więc:
WP = PTO(t) · f(KP)
Wydajność pracy jest uzależniona od czasu (t), dla takich samych nakładów finansowych uzyskuje się różne wyniki.
Pojedyncze przedsiębiorstwo nie ma wpływu na postęp techniczno-organizacyjny, może się do tego procesu przyłączyć. Jeśli się nie przyłączy to w dłuższym okresie czasu jest skazane na utratę pozycji na rynku.
Granice wzrostu gospodarczego
Manipulując różnymi czynnikami odpowiedzialnymi za wzrost gospodarczy można do niego doprowadzić. Jeśli ten wzrost gospodarczy jest możliwy do osiągnięcia powstaje pytanie czy jest pożądany i czy należy do niego dążyć. Ciągłe rozszerzanie potencjału produkcyjnego nie prowadzi do niczego dobrego, bowiem wiążą się z nim ryzyka (np. wyczerpanie zasobów złóż naturalnych). Rozszerzanie się potencjału gospodarczego powoduje coraz większe zatrucie środowiska, uciążliwości życia codziennego (np. hałas, stres). Pierwsze dyskusje na temat celowości wzrostu gospodarczego rozpoczęto w latach 60-tych, w Klubie Rzymskim.
Bezrobocie
Rynek pracy pod wieloma względami jest podobny do rynku dóbr i usług. Na tym rynku elementem wymiany jest praca ludzka. Bezpośrednie powiązanie pracy z człowiekiem powoduje, że rynek ten nie może być pozostawiony sam sobie.
B = LB - LA
Popyt na rynku pracy tworzą pracodawcy.
Podaż na rynku pracy tworzą pracobiorcy.
Całą ludność można podzielić na ludność w wieku przedprodukcyjnym, produkcyjnym (młodzież ucząca się, kobiety wychowujące dzieci, wszyscy którzy chcą podjąć pracę na warunkach oferowanych przez rynek pracy) i poprodukcyjnym.
Wszyscy ci, którzy chcą podjąć pracę na warunkach oferowanych przez rynek pracy tworzą zasób siły roboczej.
Sr = Z + B
gdzie:
Z - posiadający zatrudnienie
B - bezrobotni
Sr - zasób siły roboczej
Do dalszej analizy wprowadzimy współczynnik aktywności zawodowej:
gdzie:
LP - ludność w wieku produkcyjnym
Im wyższy jest ten współczynnik, tym więcej osób należących do zasobu siły roboczej chce podjąć pracę.
Sv = a · LP
B = Sr · Z
B = a · LP · Z
Ponieważ współczynnik aktywności zawodowej w krótkim okresie czasu nie zmienia się, to największy wpływ na bezrobocie ma ilość zatrudnionych w gospodarce narodowej. Wielkość bezrobocia określa kondycję gospodarki narodowej.
Stopa bezrobocia
W literaturze ekonomicznej bardzo często kwalifikując osoby jako bezrobotne podaje się różne kryteria. Zbiór osób pozbawionych pracy określa się w następujący sposób:
bezrobocie dotyczy osób pozostających bez pracy (nie wykonujących pracy najemnej oraz nie pracujących na własny rachunek);
bezrobocie dotyczy osób zdolnych i gotowych do pracy na warunkach oferowanych przez rynek pracy;
bezrobocie dotyczy osób poszukujących pracy;
w Polsce - do bezrobotnych zalicza się osoby, które są zdolne i gotowe podjąć pracę, pozostające jednak bez pracy i zarejestrowane w biurach pracy jeżeli: nie pobierają renty i emerytury, nie są właścicielami gospodarstw rolnych oraz nie prowadzą działalności gospodarczej na własny rachunek.
Statyczna i dynamiczna kwalifikacja bezrobocia
Bezrobocie kwalifikowane statycznie ujmowane jest jako zasoby przyporządkowane do określonej grupy.
Bezrobocie kwalifikowane dynamicznie - pomiędzy tymi zasobami będą występowały określone przepływy powodujące zmiany ich stanu.
Zwolnienia z pracy (z różnych przyczyn).
Znalezienie pracy.
Zniechęceni (spowodowane np. dobrowolnym przejściem poza zasoby pracy z powodu różnego rodzaju niepowodzeń).
Nieudane wejścia (np. niemożność znalezienia pracy po ukończeniu szkoły).
Odpływ z zatrudnienia (renty, emerytury).
Udane wejścia.
Przejście do innej pracy na zasadzie porozumienia stron.
Im dłużej pozostaje się bez pracy tym trudniej ją znaleźć (zapomina się, traci kwalifikacje, pracodawca mając do wyboru zatrudnienie osoby, która przez dłuższy okres czasu nie pracowała, wybierze tę, która krócej pozostawała bez pracy).
Typy bezrobocia
bezrobocie frykcyjne - w dynamicznie rozwijającej się gospodarce mamy do czynienia z ciągłym powstawaniem nowych ale i upadkiem źle funkcjonujących przedsiębiorstw; z tym wiążą są procesy związane z bezrobociem, część osób zmienia pracę, traci, pracę; bezrobocie frykcyjne można określić wzorem:
gdzie: ΔB - przyrost bezrobocia w określonym czasie
s - stopa zwolnień z pracy
Z - ilość zatrudnionych
K - stopa znalezień pracy
Bt - bezrobocie frykcyjne
Jeśli danym momencie czasu : ΔB = 0, to:
Walka z bezrobociem frykcyjnym powinna ograniczać się do lepszego organizowania biur pośrednictwa pracy, do gromadzenia informacji o zmieniających pracę po to żeby okres pozostawania bez pracy był jak najkrótszy.
bezrobocie strukturalne - należy wiązać z procesami ewolucyjnymi dokonującymi się w gospodarce; gospodarka zmienia się z różnych powodów, profil działalności z różnych przyczyn (np. politycznych); może dotyczyć regionu (np. Górny Śląsk - likwidacja kopalń).
bezrobocie koniunkturalne - ma związek z kondycją gospodarki (wahania koniunkturalne), w tych okresach, kiedy gospodarka dobrze funkcjonuje - bezrobocie jest niskie, kiedy następuje recesja - bezrobocie wzrasta.
Przyczyny bezrobocia
Są dwie koncepcje tłumaczące przyczyny powstawania bezrobocia:
koncepcja klasyczna,
koncepcja keynessowska.
Teoria klasyczna mówi, że bezrobocie jest związane z efektem blokowania samoczynnych mechanizmów rynkowych na rynku pracy. Ten rynek jest rynkiem obwarowanym przez różnego rodzaju organizacje i instytucje; głównym winowajcą jest rząd poprzez swoje działania ingerujący na rynku pracy: ta ingerencja dotyczy przede wszystkim:
oddziaływania związków zawodowych na rynek pracy,
płac minimalnych,
zasiłków dla bezrobotnych.
Związki zawodowe zaczęły powstawać pod koniec XIX wieku po to, żeby wywierać naciski na pracodawców w celu poprawienia warunków bytowych czy płacowych.
Gdyby mechanizmy rynkowe swobodnie działały na rynku pracy to ustaliłaby się równowaga między stawką płacy a ilością zatrudnionych (pkt. E). Działania związków zawodowych mają przede wszystkim podnieć płacę pracowników. Skutkiem działalności związków zawodowych jest zmniejszenie liczby zatrudnionych z LB do LZ i wzrost wynagrodzenia za pracę.
- wpływ związków zawodowych
Place minimalne wprowadzono jeszcze przed II wojną światową aby chronić pracowników młodocianych i starszych wiekiem przed obniżaniem stawek płaconych dla tych grup. Związki zawodowe nie interesują się tymi grupami pracowników, nie wywierają nacisku na podwyższanie płacy. Gdyby nie było ingerencji państwa pracodawcy płaciliby bardzo niskie stawki za wykonywaną pracę. Żeby płaca minimalna miała wpływ na rynek pracy musi być wyższa od oferty związkowej. Jeśli jest wyższa od oferty związków zawodowych część pracodawców rezygnuje z zatrudniania młodocianych.
Zasiłki dla bezrobotnych - jeśli zasiłki wypłacane są na odpowiednio wysokim poziomie oraz w dłuższym okresie czasu, to pewna grupa pracowników będzie zainteresowana pracą tylko po aby nabyć uprawnienia do zasiłku.
Teoria keynessowska w przeciwieństwie do teorii klasycznej twierdzi, że nawet gdyby stworzyć na rynku pracy sytuację do samodzielnego działania mechanizmów rynkowych to i tak występowałoby bezrobocie. Przyczyn bezrobocia upatruje w niedostatecznym popycie na dobra i usługi. Z tego powodu większość przedsiębiorstw musi ograniczać produkcję i zatrudniać mniejszą ilość osób.
Podaż pracy jest stała (nie zależy od płacy). Gdyby popyt był dostatecznie duży, nie byłoby ograniczeń na rynku pracy, to zgodnie z teorią popytu i podaży równowaga byłaby na poziomie WP. Ponieważ nie ma chętnych na wykupienie dóbr i usług na rynku napotykamy na barierę popytu, pracodawcy ograniczają produkcję i zatrudnienie.
Walka z bezrobociem w myśl teorii keynessowskiej powinna polegać na symulowaniu efektywnego popytu na towary za pomocą instrumentów fiskalnych i pieniężnych.
Polityka państwa na rynku pracy
Rynek pracy jest rynkiem o niedoskonałej konkurencji. Rynek ten jest otoczony różnymi ograniczeniami w formie przepisów prawnych, do których można zaliczyć Kodeks Pracy, Inspektoraty BHP, oraz instytucjonalnie (związki zawodowe, związki pracodawców, konsumentów itd.).
Polityka państwa na rynku pracy w gospodarce rynkowej obejmuje część aktywną mającą na celu redukcję bezrobocia (prowadzenie takiej polityki gospodarczej aby pracodawcy nie mieli powodów do zwalniania pracowników) oraz część pasywną, której celem jest pomoc socjalna dla bezrobotnych (działania związane z eliminowaniem skutków bezrobocia: wypłata zasiłków dla bezrobotnych, wypłacanie odszkodowań lub odpraw dla zwalnianych, wypłata dodatków związanych z wcześniejszym przechodzeniem na emeryturę).
Politykę aktywną można rozpatrywać w skali mikroekonomicznej i makroekonomicznej:
skala makroekonomiczna - działalność państwa powinna polegać na uruchamianiu odpowiednich instrumentów fiskalnych (wydatki budżetowe, obniżenie podatków) i pieniężnych (oddziaływanie na stopy % funkcjonujące na rynku finansowym oraz na ogólną podaż pieniądza w obiegu); wszystkie te działania powinny pobudzić efektywny popyt na dobra i usługi;
skala mikroekonomiczna - nastawiona jest przede wszystkim na poprawę funkcjonowania lokalnych rynków pracy, redukcję bezrobocia frykcyjnego i strukturalnego; podstawowymi instrumentami w tym zakresie są:
publiczne programy zatrudnienia,
subsydiowanie przedsiębiorstw, które zaniechają redukcji zatrudnienia lub tworzą nowe miejsca pracy,
bezpłatne szkolenia zawodowe dla bezrobotnych,
doskonalenie banku danych o wolnych miejscach pracy,
ograniczenie czasu pracy dla czynnych zawodowo.
Inflacja
Gospodarka rynkowa mimo swoich licznych zalet jakimi są: pobudzanie konkurencyjności, przedsiębiorczości, innowacyjności, wiąże się ujemnymi zjawiskami (różnicowanie dochodowe społeczeństwa, może doprowadzić do bankructwa przedsiębiorstw).
Inflacja jest bezpośrednio związana z gospodarką rynkową; występuje od bardzo dawna. W XV wieku duża ilość pieniędzy była wytwarzana w oparciu o kruszce, popyt na monety był wyższy niż podaż. Pod wpływem podbojów kolonialnych sytuacja zmieniła się - było dużo kruszcu - nie było w związku z tym problemów z biciem pieniędzy. Duża ilość pieniądza w obiegu spowodowała gwałtowny wzrost cen (nawet o 600%). Zjawisko inflacji występuje także wskutek konfliktów zbrojnych. Dawna inflacja polegała na tym, że w pewnych okresach ceny wzrastały ale miały też tendencję do samodzielnego stabilizowania się. Obecnie inflacja jest zjawiskiem, w efekcie którego obserwuje się ciągły wzrost cen.
W gospodarce rynkowej zmiany cen są zjawiskiem naturalnym (jedne ceny wzrastają inne spadają). Należy rozróżnić zmianę ceny na pojedyncze dobro a zmianę cen koszyka dóbr (artykuły żywnościowe, koszty czynników energetycznych), według którego liczona jest stopa inflacji. Jeśli obserwuje się wzrost ogólnego poziomu cen to znaczy, że występuje inflacja.
Te informacje dotyczące inflacji są bardzo ważne w gospodarce, gdyż są wytycznymi do dalszych działań w zakresie indeksacji płac, ustalania oprocentowania na rynku finansowym, podejmowania decyzji w zakresie inwestowania wolnych środków pieniężnych.
Dawniej uważano, że żeby mogła wystąpić inflacja w gospodarce musiał wystąpić jakiś zewnętrzny bodziec. Współcześnie inflacja ma tendencję do przyspieszania, bez ingerencji państwa ten ogólny poziom cen ciągle by rósł,
Przyczyny powstawania inflacji
Teoria monetarystyczna powstała na przełomie XVIII wieku. Monetaryści swoje tezy formułują na podstawie wzoru:
gdzie: M - ilość pieniędzy w obiegu
V - szybkość obiegu pieniądza
P - ogólny poziom cen
Y - dochód narodowy (całkowita produkcja w ujęciu fizycznym)
Jeśli V = 1 oraz Y = 1 to ogólny poziom cen będzie uzależniony od ilości pieniądza w obiegu. jeśli do obiegu bez uzasadnionych powodów trafi dużo pieniędzy wystąpi zjawisko inflacji. Jeśli wzrasta wartość V to zwiększa się ogólny poziom cen.
Na wzrost poziomu cen może mieć wpływ każdy z tych czynników. Według monetarystów winowajcą jest państwo generujące inflację.
Teoria monetarystyczna znajduje zastosowanie w długookresowym planowaniu zjawisk gospodarczych związanych z inflacją.
Teoria popytowa wywodzi się od Keynessa, który swoje rozważania odnosił do gospodarki angielskiej w czasach II wojny światowej.
Wydatki mogą być większe niż wynikające z warunków równowagi. Jeśli taka sytuacja wystąpi mamy do czynienia z inflacją.
Inflacja popytowa ma miejsce wtedy, kiedy w gospodarce pojawia się nadwyżka popytu pieniężnego, kiedy ten popyt przekształca się w popyt efektywny, wtedy wzrastają ceny. Nadwyżka popytu pieniężnego jest rezultatem walki w społeczeństwie o korzystny podział Dochody Narodowego między różne grupy społeczne (np. zwiększone dochody obywateli w sferze budżetowej, wzrost świadczeń emerytalnych, zasiłków socjalnych itp.).
Walka z inflacją powinna polegać na:
łagodzeniu konfliktów społecznych na tle podziału Dochodu Narodowego,
kontroli tempa wzrostu wynagrodzeń w gospodarce,
prowadzenie odpowiedniej polityki fiskalnej i pieniężnej,
propagowania mody w zakresie oszczędzania.
Teoria popytowa znajduje zastosowanie w krótkookresowym planowaniu zjawisk gospodarczych związanych z inflacją.
Teoria kosztowa mówi, że inflacja występuje wtedy, kiedy wzrasta ogólny poziom kosztów wytwarzania, bowiem są uwzględniane w cenach produktów i usług.
Społeczno-ekonomiczne skutki inflacji
Niegdyś inflację oceniano pozytywnie (rosły ceny towarów i usług więc więcej pieniędzy wpływało do kas przedsiębiorstw). Ponieważ te zjawiska wymknęły się spod kontroli - zjawisko inflacji zaczęto oceniać negatywnie:
inflacja komplikuje rachunek ekonomiczny,
osłabia skłonności do oszczędzania,
ma wpływ na redystrybucję dochodów.
Związek między inflacją a bezrobociem został po raz pierwszy podany przez Philipsa.
Celem państwa jest eliminowanie bezrobocia i inflacji. Można ograniczyć każde zjawisko z osobna lub oba razem. Walka z bezrobociem powoduje wzrost inflacji - tak było do końca lat 70-tych. W późniejszym okresie jednocześnie wzrastała stopa inflacji i bezrobocia.
Fridmann stwierdził, że nie ma sensu walczyć z bezrobociem gdyż prowadzi to do nieuzasadnionego wzrostu inflacji - lepiej walczyć z inflacją.
Bilans płatniczy
Bilans płatniczy jest to usystematyzowane zestawienie wszystkich transakcji zawieranych pomiędzy mieszkańcami danego kraju a zagranicą.
Składnikami bilansu płatniczego są:
Rachunek obrotów bieżących jest to zapis przepływu dóbr i usług pomiędzy danym krajem a zagranicą oraz pozostałych dochodów netto z zagranicy, w którego skład wchodzą:
obroty towarowe - eksport i import dóbr,
obroty usługowe (niewidzialne) - eksport i import usług.
Rachunek obrotów kapitałowych jest to zapis transakcji dotyczących aktywów finansowych danego kraju z zagranicą, w którego skład wchodzą:
inwestycje netto,
kredyt kupiecki netto,
transakcje finansowe netto
Saldo błędów i opuszczeń - jest to pozycja korygująca w bilansie płatniczym.
Dodając do siebie pkt. 1+2+3 (pozwalający skorygować pkt. 1 i 2) otrzymujemy bilans płatniczy. Bilans ten przedstawia napływ netto środków pieniężnych do danego kraju wynikających z transakcji zawieranych przez poszczególnych ludzi, przedsiębiorstwa i rząd, dokonywanych w istniejącej sytuacji rynkowej. Bilans wykazuje deficyt (nadwyżkę), gdy mamy do czynienia z napływem netto (odpływem) pieniędzy. Uwzględnione są tu transakcje poszczególnych osób, które eksportują i importują, kupują i sprzedają zagraniczne aktywa, a także takie operacje rządowe jak pomoc dla zagranicy, wydatki wojskowe, itd.
W bilansie płatniczym występuje także pozycja transakcje wyrównawcze mają one zawsze tę samą wartość bezwzględną i przeciwny znak niż saldo bilansu płatniczego, tak że suma wszystkich zapisów jest równa zeru. Transakcje wyrównawcze są miarą wielkości operacji międzynarodowych, jakie musi przeprowadzić rząd w celu wyrównania salda wszystkich innych transakcji przedstawionych w bilansie płatniczym.
Koszty komparatywne
Zgodnie z zasadą przewagi komparatywnej kraje wytwarzają i eksportują te dobra, których względne koszty produkcji są niższe niż w innych krajach (zasada kosztów komparatywnych). Istnieje wiele powodów, dla których koszty względne, czyli inaczej - koszty komparatywne, są różne w poszczególnych krajach. Niezależnie od różnic w absolutnych kosztach wytwarzania między krajami (korzyści absolutnych) istnieje pewien poziom kursu walutowego pozwalający każdemu krajowi produkować przynajmniej jedno dobro taniej niż inne kraje, przy założeniu iż ceny wszystkich dóbr są wyrażone w tej samej walucie. Jeśli kurs walutowy znajduje się na poziomie równowagi, każdy kraj może eksportować co najmniej jedno dobro, wpływy ze sprzedaży którego pokrywają wydatki na import tego kraju.