Szkoła Młodogramatyczna

W.Scherer, J.Schmidt, B.Delbruck, Jan Baudouin de Courtenay, K.Brugmann, H.Paul, Wundt

A.Leskien Chodzi mu o zróżnicowanie chronologiczne wzajemnych kontaktów między jęz. Za ewolucję języka odpowiedzialne są dwa czynniki: 1)wewnątrzjęzykowe, jako rezultat stykania się ze sobą elementów językowych w tekście 2) pozajęzykowe, jako wynik właściwości psychofizjologicznych jedn i grupy (+ interferencje języków)

Ścisłość metod historyczno - porównawczych

B.Delbruck dochodzi do wniosku, że metoda historyczno-porównawcza jest bardzo ograniczonym narzędziem. Jej podstawowa zasada, by przez wielość docierać do pierwotnej jedności zawodzi, jeśli chodzi o chronologiczną perspektywę w prehistorii i językach nieindoeuropejskich (brak ciągłości) i często prowadzi do wniosków niepewnych. Drugiej jednak strony podnosi wartość metody stosowanej (dziś nazwanej konfrontatywną), a polegającej na porównywaniu faktów i zjawisk analogicznych. Delbruck był epigonem młodogramatyków

Bezwyjątkowość praw głosowych - prawo jęz.

(przyczyna powst. Teorii - odkrycia praw fonologicznych, zastępujących stare, od których było dużo wyjątków) Bezwyjątkowość praw fonetycznych - to teza stanowiąca jądro programu naukowego szkoły młodogram. Podporządkowanie językoznawstwa naukom przyrodniczym uzasadnia teoretyczne równouprawnienie wyjątków fonetycznych jako „sporadycznych” zmian głosowych, które są również z punktu widzenia przyrodniczego przejawem praw natury podobnie jak zjawiska regularne. W ten sposób prawa i wyjątki w fonetyce zostały zjawiskami równouprawnionymi, z którymi trzeba się pogodzić, bo reprezentują naturalny stan rzeczy

Zasada analogii - Dopełnienie prawa językowego

To zjawisko polegające na niewłaściwym z punktu widzenia językoznawczego skojarzenia psychicznego, czyli błędnej ze stanowiska historycznego proporcji wśród formacji morfologicznych , co stwarza warunki do powstawania wyrównań niezgodnych z obowiązującymi prawami fonetycznymi. W ten sposób przyczyną powstawania analogii jest psychika mówiących, a właściwą domeną ich działania jest morfologia

Rola historii kultury i psychiki indywidualnej (związki ze stylistyką Croce, Vossler - szkoła idealistyczna)

W relacja język i funkcja, oraz mówienie i funkcja ekspresywna stawia nacisk na mówienie i ekspresję; dzieje się tak dlatego, że tutej tak jednostka jak i społeczeństwo ma możność w sposób najbardziej bezpośredni warażania siebie, swej psychiki i związanej z nią kultury. Styl stanowi najbardziej intuicyjny wyraz psychiki jednostki i społeczności

Prymat diachronii: - bo poza historią w humanistyce nie ma nauki (XIX w)

Przyczynowość

Jedno z istotniejszych założeń młodogramatyków: W. Scherer tłumaczy w sposób systematyczny określone, konkretne fakty językowe (gł. Z fonetyki) na płaszczyźnie związków przyczynowych jako przejawy (skutki) odpowiadających im charakterystycznych cech psychiki niemieckiej.

Dialektologia (niechęć do uogólnień i abstrakcji: atomizm, indukcjonizm)

Młodogramatyków cechowała, jako że stosowali metodę historyczno-porównawczą ogromna niechęć do uogólnień, byli bardzo ostrożni, a nawet zabraniali sobie tego, choć od czasu do czasu ktoś bąknął conieco (np. w kwestii powstania mowy ludzkiej itp.). W swoich badaniach starali się nie wysuwać żadnych generalizacji, gdyż nieraz prawa fonetyczne, które otrzymywali w spadku okazywały się gówno warte (złe, niedoskonałe).

Atomizacja z kolei wynika też ze stosowanej metody historyczno-porównawczej oraz niechęci do generalizacji i abstrakcji. Uważali, że do pierwotnej jedności dotrzeć można tylko przez wielość. Zajmowali się poszczególnymi językami i rekonstrukcją już martwych

Prestrukturalizm:

Szkoła kazańska nazwana przez R.Jakobsona. (70- 80). Jej gł. przedstawicielami byli: B.de Courtenay i M.Kruszewski. Najbardziej przyczyniła się do powst. strukturalistycznego widzenia jęz, które również j. synchronicznemu nadało rangę naukową. De Saussure podkreślał zasługi B, który poglądy szkoły sformułował podczas wykładów na uniw. w Kazaniu - stąd nazwa. Byli nowatorscy (rozróżniali język zbiorowości (langue) od języka jedn(parole); postulat synchronicznego opisywania współczes. stanu językowego; jęz. jest terenem sprzecznych tendencji do utrzymania status quo i innowacji.

I. Baudouin de Courtenay- Pktem wyjścia jego rozważań były 2 zagadnienia:

1.) problem zw m-dzy dźw. a znaczeniem;

2.) problem jęz. funkcji alternacji głosek.

zauważył, iż różnica jednej głoski może służyć do różnicowania znaczeń wyrazów ( teza o stabilności głosek: „statycznej” działającej w synchronii i „dynamicznej” istniejącej w ewolucji (diachronii) jęz. ; dot. ona też praw fonet (statycznych i dynamicznych). 1) o odróżnił synchronię i dia-chronię w jęz. 2) o stwierdzenie, iż w gł. istnieje pewne jądro (nazwane później fonemem) inwariantne tak w synchronii, jak i w diachronii, w przeciwieństwie do jej wariantnych postaci realizacyjnych wzgl. jej różnych postaci ewol. Postulował podział fonetyki na dwie dyscypliny (antropofonikę, fizjofonetykę traktującą o stronie fizjol i fiz. dźw. mowy, oraz fonetykę właściwą badającą znaczenie wyrazów i funkcję, jaką jej el. pełnią w jęz. podkreślał znaczenie czynnika ilościowego w jęz, a więc zjawisk związanych z frekwencją gł. w tekście i ich relatywnymi stosunkami procentowymi w proc. mówienia. W ten sposób doszedł do rozgraniczenia teoret subst fonicznej gł jako bytu fiz, jej postaci realizacyjnej oraz jej formy jęz, powołanej do pełnienia funkcji dystynktywnej. U Baudouina fonem jest najmniejszą jednostką foniczną. Jego pierwotna koncepcja fonemu jaku inwariantu wyjściowego w proc. ewol. została zastąpiona jego koncepcją inwariantu synchronicznego, pełniącego tę samą funkcję, ale mającego różne realizacje formalne. odpowie-dnikiem fonemu na pł. morfolog. morfem. Z Kruszewskim odkrył zjaw. przesuwania się w trakcie ewolucji gr. m-dzy morfemami, (proces absorpcji morfologicznej) Po śm. Kruszewskiego, Baudouin zaczął się wycofywać ze swych koncepcji.

Mikołaj Kruszewski- uczeń Baudouina. pierw-szy użył terminu fonem dla najmn. jedn. fonetyki lingwistycznej (=fonologii), przejąwszy go od de Seussure'a, ale w innym znaczeniu. Kruszewski nadał mu znaczenie synchroniczne i funkcjonalne. Kruszewski i Baudouin przenieśli problem odróż-nienia fonologii i fonetyki z płaszczyzny intuicyjnej i praktycznej na teoretyczna i metodologiczną - na tym polega ich zasługa w dziejach lingwistyki

Strukturalizm:

Ferdinand de Saussure - uczeń młodogramatyków. Zjawiska językowe rozpatruje jako system. Główne punkty teorii lingwistycznej Saussure'a:

1. Język jest systemem znaków

2. struktura znaku =strona oznaczająca- signifiant + oznaczana- signifie. Obie wzajemnie się warunkują.

3. Język jako syst. relacji jest formą i dot. pł. fonicznej i pojęciowej. Do formy danej pł. należy to, co wywołuje konsekwencje na pł. przeciwstaw-nej, reszta należy do substancji. Wynika to z zasady: nierozerwalności signifiant i signifie i istniejącej między nimi proporcjonalności. Język jako urzą-dzenie pośredniczące między obu pł. jest czynnikiem kształtującym i porządkującym ich zakresy.

4. Język jest urządzeniem funkcyjnym w tym sensie, że forma pł. fonicznej jest funkcją pł. pojęciowej i na odwrót. Wynika to z wzajemnego przyporządkowania sobie obu pł. W ten sposób forma językowa jest warunkowana funkcją, a f. jęz. nie istnieje bez formy.

5. Relacje asocjacyjne (=paradygmatyczne) i syntagmatyczne. Poszczególne el. jęz. łączą się z sobą na zasadzie:

1. relacji asocjacyjnych - tkwią w świadomości mówiących, są poza tekstem, są wielokierunkowe (=tworzą opozycje)

2. relacji syntagmatycznych - istnieją naocznie w tekście, mają charakter linearny (=tworzą kontrasty)

Oba typy relacji dotyczą wszystkich płaszczyzn języka: fonicznej, morfologicznej, wyrazowej.

6. Język : mówienie (langue : parole). mowa (langage) = język (langue) + mówienie (parole). Chodziło o odróżnienie języka jako zjaw. społ. i abstr. oraz mówienia jako zjaw. jedn. i konkretnego. Jęz. istnieje w systemie i w tekście, mówienie dotyczy tekstu. mówienie jest procesem, jęz. jest i procesem i tworem. Obydwa elementy tej relacji wzajemnie się warunkują,

7. Diachronia : synchronia. Język to struktura funkcjonująca w synchronii i powstającą w czasie. Język jest syst. ewoluującym, ale ewolucję czyli diachronie należy traktować również systemowo, każda bowiem jedn. jest el. skł. określonej struktury.

8. Pozycja j. wśród innych nauk. j wchodzi w zakres semiologii, jest nauką społeczną. Tworzy-wem substancjalnym jęz. jest fizjologia i psycholo-gia, o jego istocie stanowi okr. mmanentna struktura pośrednicząca między signifiant i signifie i wyraża-jąca się w służbie zw. z nią nierozerwalnie funkcji, polegającej na dźwiękowo - pojęciowej komunikacji społ. J. posiada przedmiot badania, metody i cele (forma i funkcja jęz) językoznawstwo jest nauką autonomiczną. Język jest rzeczywistością całko-wicie odrębną, abstrakcyjną, formalno - funkcyjną. Język jest zjaw. interdyscyplinarnym.

Szkoła praska (1929-39) - funkcjonalizm

V.Mathiesius, B.Havranek, B.Trnka, J.Vache

1) Język jest systemem funkcjonalnym, diachronia tłumaczy synchronię i na odwrót, stąd postulat badań komparatystycznych

2) na płaszczyźnie fonicznej należy odróżniać dźwięki jako jednostki fizyczne od dźwięków jako el. syst. Funkcjonalnego, czyli językowego, ich funkcja jest natury dystynktywnej. Fonetyka -nauka fizyczna, fonologia (ustala inwentarz i ich relacje systemowe oraz ustala wzajemną łączliwość, frekwencję fonemów w tekście i obciążenie funkcjonalne), morfologiczny system to: teoria znaku językowego, składnia, morfologia. Pł. morfologiczna i fonologiczna wzajemnie się warunkują i zachodzą na siebie (np. alternacje)

3) funkcje językowe - język służy do przekazywania wszelkich treści psychicznych a) f. intelektualna pełni cha-er komunikatywne, nastawiona jest na treść(signifie), b) f. emocjonalna ma cha-er ekspresywny, nastawiona na formę (signifiant)

Do językozn. funkcj. zalicza także A. Martineta, który nawiązując do Saussure'a oraz do szkoły praskiej przyjął twierdzenie o języku -narzędziu komunikacji. Język jest syst. znaków, które funkcjonują na zasadzie ścisłego związku signifiant - signifie. Martinet podkreślał konieczność badania cech, char-nych dla poszczególnych jęz. Ważna teza o podwójnej artykulacji jęz. W analizie syntaktycznej wypowiedzenia podst. jest pojęcie funkcji monemów, przez którą Martinet rozumie fakt jęz. odpowiadający w świecie pozajęzykowym stosunkowi między el doświadczenia a doświa. globalnym. Wyróżnił 3 sposoby wyrażania funkcji:

1. leksykalny - kiedy funkcja monemu wynika z jego znaczenia

2. morfologiczny - tzn. za pomocą takich środków, jak końcówki fleksyjne , przyimki

3. szyk

Szkoła kopenhaska -glossematyka:

O. Jespersen(do 1943)

zajmował się fonetyką, podkreśla charakter relatywny różnic dźwiękowych, zależny od tego w jakim stopniu służą one do zróżnicowania dźwiękowego wyrazów, są 2 rodzaje dźwięków: 1) dźwięki choćby fonetycznie podobne, ale służące do przeciwstawiania znaczenia wyrazów, 2) dźwięki choćby fonetycznie różne, ale nie pełniące tej funkcji dystynktywnej Dokonał on również podziału języków na postępowe(później skuteczne, efektywne) - to najbardziej analityczne, najekonom, bo najprostsze języki, wsteczne i obojętne

L.Hjemslev(do 1965) - glossematyka

1) wpływ logiki formalnej (nacisk na formalizm, a nie na funkcjonalizm)

2) forma to: niezbędny wykładnik funkcji oraz czynnik związany z substancją, lecz w sensie czystej struktury całkowicie niezależny i oderwany od substancji ( ma charakter czysto logiczny)

3) język jest formą, a nie substancją

4) językoznawstwo powinno być nauką tylko dla siebie, a nie służyć innym

5) lingwistyka powinna opisywać: a) język w ogóle (niezależny od czasu i miejsca) b) poszczególne języki, jako realizacje mowy ludzkiej

6) na każdą strukturę językową składa się określony inwentarz jednostek i określony system łączących je relacji tekstowych

7) możliwość stworzenia lingwistyki strukturalnej jako nauki ścisłej oznacza dla całej humanistyki podniesienie jej do rangi rzeczywiście naukowej

Szkoła amerykańska:

Dystrybucjonizm/deskryptywizm/taksonomizm/strukturalizm amerykański

Szkoła Bloomfielda: B.Bloch, E.A.Nida M.G.Joos, R.G.Wells, R.A. Hall, A.A.Hill

Kierunek najintensywniej rozwijał się w latach 1940 -60 i stworzył techniki badawcze będące dziś podstawą lingwistyki informatycznej, czyli komputerowej

1)Tekst to jedyny punkt wyjścia i cel analizy językowej, a system to czysto zewn. inwentarz jedn.

2)asemantyzm, czyli abstrahowanie w opisie językoznawczym od znaczenia znaków i do zajm-owania się nimi tylko jako zjawiskami fizykalnymi. Semantyka jest zakresem filoz., logiki, psych, socj)

3) główny punkt ciężkości przesunięty z badań merytorycznych na poszukiwania metodol.

4)nowatorska, nie licząca się z tradycją terminologia

5)ubóstwo morfologii (niedocenianie kategorii cz. mowy i morfologicznych, zacieranie granicy między morfologią a derywacją, m-dzy gramatyką a słownikiem

6) eliminacja postulatu relewancji w zakresie płaszczyzny fonicznej w wyniku oparcia jej na cechach wyłącznie dystrybucyjnych (tekstowych)

7)eliminacja cech funkcyjnych opartych na zasadzie referencji do płaszczyzny przeciwstawnej (signifiant : signifie) na rzecz cech formalnych opartych na relatywnej dystrybucji tekstowej.

Antropologiczno-kulturowe koncepcje języka

W. von Humboldt (XVIII) - dążył do stworzenia antropologii porównawczej, do której zmierzał od strony języka(podobnie jak Bopp - autor gram. Porównawczej indoeuropejskiej) i przy pomocy metody porównawczej. Celem bezpośrednim było poznanie budowy poszczególnych języków i dotarcie drogą porównawczą do początków mowy, do psychiki ludzkiej. Założeniem jego było iż człowiek i język powstają i ewoluują razem. Autor programowo postuluje badanie dostępnych w czasie i przestrzeni języków świata. Teoria ta wychodzi od stwierdzenia, że języki narodowe są wariantami realizacyjnymi języka w ogóle (język w ogóle + duch narodu = jęz. Narodowy). Język trzeba rozpatrywać w bezpośrednim powiązaniu z poziomem kultury i cywilizacji narodu ( można badać psychikę narodu poprzez jego język)

Kenneth Lee Pike (ur1912), badacz jęz. Indiańskich, stoi na gruncie formalizmu dystrybucyjnego, uwzględnia aspekt semantyczny i społeczny języka, interesował się przede wszystkim fonetyką. Analizę fonet-fonologiczną powinna poprzedzać analiza morfologiczna

Uniwersalny język - generatywizm

N.A.Chomsky - zaskakująca realizacja matematyzacji gramatyki ( u niego = język)

Morfologię sprowadził do roli inwentarza(słownika) podporządkowanego składni, na drugi plan zepchnął leksykologię i fonetykę (to „komponenty interpret.”). Stworzył układ złożony z 3 warstw:

1) struktury głębokie jako domena uniwersalnej semantyki logicznej (tu język przez logikę utożsamia się z rzeczywistością pozajęzykową)

2)system formalnych reguł transformacyjnych dot. Struktur syntaktycznych, mający stanowić właściwą gramatykę, będący w rzeczywistości zbiorem operacyjnych konstrukcji matematycznych (algorytmów)

3) struktury powierzchniowe stanowiące tylko płaszczyznę zewn

W ten sposób powstała sformalizowana, uniwersalna gramatyka

Szkoła rosyjska:

Model „Sens <->Tekst”:

Koncepcja powstała w moskiewskim środowisku w końcu lat 60-tych(I. Mielczuk, J. Apresjan, A. Żołkowski). Cel: wyjaśnienie mechanizmu funkcjonowania języka jako urządzenia przetwarzającego informację na tekst (modele imitują procedury mowne człowieka), mózg ludzki jest rodzajem cybernetycznego urządzenia. Podobny jest do modelu Chomskiego, ale bardziej dopracowany

Model pokazuje kolejne kroki tworzenia tekstów przekazujących informację: 1) zapis treści ujmowany w terminach stosunkowo prostych, 2)dzięki komponentowi semantycznemu zostaje on przekształcony na Głębokie Struktury Składniowe(GSS), 2)dzięki komponentowi syntaktycznemu na Powierzchniowe Struktury Syntaktyczne(PSS), 3)a następnie na alternatywne głębokie struktury morfologiczne. Komponent morfologiczny przekształca reprezentację głębokomorfologiczną w ciąg słowoform zapisanych fonemicznie, a komponent fonologiczny przypisuje im reprezentację głoskową. U podstaw modelu leży przekonanie, że tę samą inf. można przekazać za pomocą różnych struktur językowych. Działanie modelu wymaga od mówiącego wiedzy o związkach między ciągami fonemów i treściami: 1) funkcje leksykalne, czyli relacje semantyczne pomiędzy jedn. Leksykalnymi, rozróżnia się dwa rodzaje funkcji: A) zmiany leksykalne łączą wyrazy, które w tekstach występują zamiennie (synonimy, antonimy, bliskoznaczne) B) parametry, łączą wyrazy, które w tekstach współwystępują 2)system parafrazowania to system tworzenia konstrukcji synonimicznych, równoważnych semantycznie, ale o różnym składzie leksykalnym i różnyh własnościach syntaktycznych

Podsumowania: - bardzo ważna część to opracowanie materiału językowego pod kątem jego udziału w procesie tworzenia tekstu - ujęcie zjawisk językowych w postaci reguł dostosowanych dla potrzeb maszyny ma ogromny walor poznawczy

POSTSTRUKTURALIZM W J.

KOGNITYWIZM łac: cognosco - poznaję odrzucił to, co uniwersalne na rzecz tego, co lokalne, poł lat 80. Przejście od generatywizmu do kognitywizmu dokonało się równolegle w wielu środowiskach naukowych:

- jęz. amer. G. Lakoff, Ch Fillmore, R.Langackrr

- Europa: F. Rastier, G. Kleiber

- Polska: J. Bartmiński, R. Tokarski. i inni

Kognitywizm:

- powiązanie problematyki językowej z psychol, przede wszystkim psychologią poznawczą. psych. postaci opisującą proces poznawania przedm. jako całości za pomocą pewnych schematów wyobrażeniowych bliskich prototypom

- z mentalizmem wiąże się subiektywizm w interpretacji relacji znakowej. Obiektywizm zastępuje „eksperiencjalizmem” = relacja znakowa wiąże znak z przeżyciem mówiących, ich stanem mentalnym warunkowanym doświadczeniem.

- dla ujęć kogn. cha-ne jest nastawienie interdyscyplinarne, język badany jest w powiązaniu z innymi dziedzinami, nie tylko z psychologią, ale ze zjaw. społ, zwł. zjaw. kultury. Powoduje to osłabienie ostrości wymagań metodolog. stawianych lingwistyce przez strukturalizm. Zwł. nakaz ścisłego oddzielania synchronii od diachronii, często konieczne staje się sięgnięcie do etymologii i jej pokrewnych aby odnaleźć pierwotną motywację wyrazu lub zwrotu.

nowe spojrzenie na metaforę, jako na podstawowy mechanizm poznawczy, nie tylko jak na zjaw. tekstowo-stylistyczne służące do wyrażania indywid. wizji świata. Myślenie ma cha-ter holistyczny, myśli się całościowo, a nie kawałkami. Użycie wyrazu przywołuje całą dziedzinę pojęciową. Pojęcie najb. centr. to prototyp, składa na wyideali-zowany model kognitywny. Używa się określenia stereotypu, jako zbioru cech uznanych za typowe.

---