HORMONALNA REGULACJA CYKLU PŁCIOWEGO U SAMIC ZWIERZĄT DOMOWYCH. ENDOKRYNOLOGIA LAKTACJI.

Koordynacja procesów rozrodczych u osobników żeńskich, jest bardzo kompleksowa i polega na współdziałaniu regulacyjnych mechanizmów nerwowych i hormonalnych, wobec różnorodnych i w przebiegu zmieniających się stanów funkcjonalnych (cykl, ciąża, poród, okres karmienia). Na regulację neuroendokrynologiczną cyklu płciowego może wpływać wiele endo- i egzogennych czynników, które mogą oddziaływać na trzech poziomach, mianowicie na centralnym, przysadkowym i/lub gonadowym. Te wysoce skoordynowane procesy rozrodcze mają na celu wytworzenie dojrzałej komórki rozrodczej i zsynchronizowanie tego stanu z manifestacją gotowości rozrodczej. Równocześnie jest to połączone z zapewnieniem optymalnych warunków w jajowodzie, dla przemieszczania się gamet żeńskich i męskich oraz zapłodnienia, a także warunków w macicy dla zagnieżdżenia się zarodka i rozwoju płodu.

Ze względu na zmiany aktywności płciowej, zwierzęta domowe podzielono na następujące grupy:

• poliestralne: krowy, świnie - powtarzające ruję w określonych odstępach czasu przez cały rok.

• Poliestralne sezonowo- co oznacz że w pewnych porach roku cykle powtarzają się mniej lub bardziej regularnie. Do zwierząt tych należą:

Klacze - okresem w którym największa liczba klaczy wchodzi w ruję i powtarza ją w najbardziej równych odstępach są miesiące późnowiosenne, letnie i jesienne (szczyt przypada na maj, czerwiec).cykle pojawiają się już od marca lecz są one nieregularne, wydłużone i często bezowulacyjne. Najmniej czynnych płciowo klaczy stwierdzono w miesiącach zimowych styczeń, luty.

Owce, kozy - początek sezonu rozpłodowego w naszych warunkach geograficznych przypada na sierpień/wrzesień natomiast na półkuli południowej luty/marzec. U tych zwierząt skracanie się dnia jest sygnałem do rozpoczęcia się rui i wystąpienia owulacji.

Kotki - aktywność seksualna u kotek wiąże się z wydłużaniem się dnia świetlnego na wiosnę ( luty/marzec), a anoestrus z krótkimi dniami w jesieni i zimie.

• diestralne (monoestralne) - suki zaliczane są do zwierząt monoestralnych z owulacją spontaniczną, mającą miejsce raz lub dwa razy do roku i przerwą 5 - 12 miesięcy. U większości suk wystąpienie cieczki przypada na okres zimy i późnej wiosny.

Ze względu na zmiany w obrębie dróg rodnych i zewnętrzne objawy rui, cykl rujowy dzieli się na następujące fazy: (najlepiej wyrażone u suk)

• proestrus - okres przedrujowy

• oestrus - ruja właściwa

• diestrus / metoestrus - okres porujowy, odpowiada fazie lutealnej cyklu.

• anoestrus - okres spokoju płciowego, brak aktywności jajników

Regulacja neurohormonalna cyklu płciowego podlega kontroli czterech powiązanych ściśle ze sobą elementów. Są to podwzgórze, przysadka mózgowa, jajniki i macica. Nadrzędnym elementem regulacyjnym jest podwzgórze, które pozostaje w bezpośrednim połączeniu z przysadką. Wchodzi w skład przedniego międzymózgowia. Między podwzgórzem, a tylnym płatem przysadki istnieje połączenie nerwowe, uchodzą tutaj zakończenia aksonów biegnących od jądra nadwzrokowego( tą drogą transportowana jest oksytocyna) i jądra przykomorowego (ta drogą odprowadzana jest wazopresyna), obydwa hormony gromadzone są w tylnym płacie przysadki mózgowej. Przedni płat przysadki łączy z podwzgórzem sieć naczyń włosowatych w układzie naczyń wrotnych, tą drogą przekazywane są z podwzgórza następujące hormony hypofizjotropowe:

• CRH - hormon uwalniający ACTH

• TRH - hormon uwalniający TSH

• GRH i GIH - uwalnia i hamuje wydzielanie hormonu wzrostu STH

• PRH i PIH - uwalnia i hamuje wydzielanie prolaktyny PRL

• GnRH - uwalnia FSH i LH

GnRH - gonadoliberyna (luliberyna). Odgrywa pozycję kluczową w sterowaniu czynnościami rozrodczymi. Zbudowany jest z 10 aminokwasów (dekapeptyd). Hormon ten, nie jest uwalniany z podwzgórza w sposób ciągły, lecz podczas krótkotrwałych epizodycznych wyrzutów. Na generowanie pulsów GnRH mają wpływ różne czynniki egzo- i endogenne, środowiskowe czynniki wizualne, węchowe, dotykowe, termiczne jak również psychiczne i fizyczne. Wyrzut hormonu kontrolowany jest przez układ neuroprzekaźników, które wydzielane są po stymulacji układu nerwowego. Wyróżnia się transmitery adrenergiczne ( adrenalina, noradrenalina, dopamina); cholinergiczne (acetylocholina) - stymulują wyrzut GnRH ; serotoninoergiczne (serotonina, melatonina) mają wpływ hamujący. Hamująco działają również endogenne peptydy opiatowe (endorfiny, enkefaliny, dynorfiny), które pojawiają się podczas reakcji bólowych i stresowych. GnRH stymuluje zarówno syntezę jak i uwalnianie obu hormonów przysadki FSH i LH, przy czym niższa częstotliwość uwalniania GnRH jest bodźcem do syntezy i uwalniania względnie większej ilości FSH a mniejszej LH, natomiast wydzielanie GnRH z większą częstotliwością stanowi bodziec do syntezy i uwalniania większej ilości LH a mniejszej FSH.

Hormony przedniego płata przysadki.

FSH - hormon dopęcherzykowy (folikulina); LH - hormon luteinowy (luteotropina)

Oba te hormony sprawują bezpośrednią kontrolę nad czynnością gruczołów płciowych. Są glikoproteinami o m. cz. 30000 uwalnianymi z przedniego płata przysadki mózgowej. FSH w obrębie jajnika prawie wyłącznie łączy się z receptorami w komórkach warstwy ziarnistej, a LH - z receptorami w komórkach otoczki wewnętrznej, warstwy ziarnistej oraz z komórkami ciałka żółtego. FSH odpowiada za wzrost pęcherzyków jajnikowych u osobników żeńskich, wspólnie z 17β estradriolem indukuje pojawienie się receptorów dla LH, u osobników męskich wpływa na utrzymanie nabłonka nasieniotwórczego poprzez pobudzenie komórek podporowych (Sertoliego). LH u osobników żeńskich wpływa na ostateczne dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych i wydzielanie przez nie estrogenów, prowadzi do owulacji, zapoczątkowuje tworzenie się ciałka żółtego i produkcję progesteronu, u osobników męskich jest hormonem tropowym dla komórek śródmiąższowym (Leydiga). Gonadotropiny FSH i LH wydzielane są w następujący sposób:

• podstawowy (toniczny) - regulowany tonicznymi wpływami ze strony podwzgórza oraz hamującym zwrotnym działaniem sterydów płciowych

• pulsacyjny (epizodyczny) - rytmiczne wydzielanie małych ilości hormonu z określoną częstotliwością i amplitudą

• cykliczny - charakterystyczny dla osobników żeńskich - jest wynikiem pulsacyjnego wydzielania GnRH i działania dodatniego sprzężenia zwrotnego z estrogenami. Estradiol silnie hamuje GnRH w podwzgórzu, co wtórnie zmniejsza wytwarzanie gonadotropin. W zależności od stężenia GnRH estradiol działa na gonadotropy hamująco (duże stężnie GnRH) lub pobudzająco (małe stężnie GnRH).

JAJNIKI - poprzez występowanie struktur na powierzchni związanych z cyklem jajnikowym są odpowiedzialne za wytwarzanie estrognów i inhibiny przez komórki pęcherzyka oraz progesteronu i relaksyny przez ciałko żółte.

Estrogeny (estriol, estron, 17β estradiol, u klaczy ekwilina i ekwilenina).

Głównym estrogenem jest 17β estradiol. Jego źródłem w 95% są komórki ziarniste jajnika.

Działanie biologiczne (w obrębie narządu rodnego):

1. warunkują ukształtowanie II i III rzędowych cech płciowych, pobudzają rozwój macicy, jajowodów, pochwy, zewnętrznych narządów płciowych i gruczołu mlekowego

2. wywołują zmiany wzrostowe w obrębie błony śluzowej macicy (zwiększenie mitoz w podścielisku)

3. powodują przyrost masy mięśniowej macicy, a poprzez pobudzenie syntezy prostaglandyn zwiększają jej pobudliwość skurczową

4. działają pobudzająco na wydzielanie przez nabłonek szyjki macicy bogatego w mukopolisacharydy i sole przeźroczystego śluzu z równoczesnym rozluźnieniem błony okrężnej szyjki, co umożliwia penetrację plemnikom

5. wywołują wzrost, dojrzewanie i złuszczanie komórek nabłonka pochwy ze zwiększeniem liczby dojrzałych komórek warstw powierzchownych w wymazach

6. pobudzają nabłonek jajowodów do wzrostu, zwiększają wskutek działania prostaglandyn ich kurczliwość i perystaltykę

7. w obrębie gruczołu mlekowego wpływają na wzrost nabłonka kanalików i pęcherzyków gruczołowych, rozwój podścieliska łącznotkankowego i tkanki tłuszczowej

Działanie metaboliczne:

1. hamują osteolityczny wpływ PTH i pobudzają działanie osteoblastyczne

2. zwiększają biosyntezę białek wiążących hormony gruczołu tarczowego i nadnerczy

3. wpływają na przyspieszenie procesu krzepnięcia krwi

4. wspomagają mobilizację i dystrybucję glukozy

5. wpływają na obniżenie stężenia cholesterolu całkowitego i LDH, zwiększając stężenie HDL

6. zwiększają przepuszczalność błon komórkowych

7. wzmagają nawodnienie tkanek, poprawiają krążenie krwi, elastyczność i stan błon śluzowych wskutek zatrzymania wody i sodu w organizmie

8. rozszerzają naczynia krwionośne

Gestageny (progesteron)

Jest steroidem niezbędnym do zagnieżdżenia się blastocysty i podtrzymania ciąży. Głównym miejscem produkcji jest ciałko żółte jajnika.

Działanie biologiczne:

1. powoduje przemiany wydzielnicze w błonie śluzowej macicy uprzednio przygotowanej estrogenami umożliwiając implantację zapłodnionego jaja

2. powoduje przekrwienie i rozpulchnienie mięśnia macicy oraz jego relaksację ze zniesieniem samoistnej i pobudzanej czynności skurczowej (hamuje tworzenie się mostków międzykomórkowych w mięśniu macicy, co utrudnia synchronizację czynności myometrium)

3. zmniejsza pobudliwość komórek miometrium na oksytocynę

4. znosi działanie estrogenów na gruczoły szyjki macicznej

5. w jajowodzie zwiększa czynność wydzielniczą nabłonka zapewniając odżywianie dzielącego się przed zagnieżdżeniem jaja, hamując działanie prostaglandyn zapobiega czynności skurczowej jajowodu

6. w obrębie gruczołu mlekowego działa synergistycznie z estrogenami pobudzając wzrost pęcherzyków gruczołowych i ograniczając nadmierny rozrost nabłonka przewodów

Działanie ogólnoustrojowe:

1. wykazuje działanie diuretyczne

2. zmniejsza stężenie aminokwasów w surowicy, osłabia działanie hypoglikemiczne insuliny zwiększając stężenie glikogenu w tkankach

3. nasila katabolizm białek

4. pobudza oddychanie

5. zmniejsza napięcie mięśni gładkich w układzie moczowym

6. zwiększa wydalanie wapnia i fosforu

7. powoduje zmniejszenie wytwarzania białek wiążących steroidy płciowe

Inhibina-(polipeptyd o masie cząsteczkowej 17000). Uważana jest za niesterydowy inhibitor FSH produkowany i uwalniany przez komórki ziarniste pęcherzyka jajnikowego. Jej działanie jest dwukierunkowe - hamuje uwalnianie, a także wiązanie FSH z komórkami ziarnistymi pęcherzyka. Uważa się, że jest produkowana przez dominujący pęcherzyk w czasie przedowulacyjnego okresu i zapobiega w ten sposób rozwojowi pozostałych pęcherzyków.

Relaksyna - produkowana przez duże komórki ciałka żółtego. Powoduje zwiotczenie szyjki macicznej i rozluźnienie więzadeł macicy w czasie porodu.

NATURALNE MIEJSCA WYTWARZANIA STEROIDÓW PŁCIOWYCH:

estrogeny łożysko (krowa, owca, świnia, koza)

jądra (koń, knur)

nadnercza (bydło)

progesteron łożysko (koń, owca)

nadnercza (bydło)

androgeny kora nadnerczy

łożysko

jajniki

jądra

OGÓLNY SCHEMAT REGULACJI NEUROHORMONALNEJ CYKLU PŁCIOWEGO

Poprzez okres dojrzewania rozumie się osiągnięcie przez samicę stanu w którym może zostać zapłodniona, bądź też z endokrynologicznego punktu widzenia stan, w którym gonady zaczynają produkować dostateczne ilości hormonów potrzebnych do rozwoju narządów rodnych, wystąpienia drugorzędowych cech płciowych i cyklu płciowego.

Czas pojawienia się pierwszej rui zależy od nasilenia gonadotropowej aktywności przysadki, a nie zależy od wrażliwości gonad na czynnik przysadkowy. Według teorii van der Werflften Boscha niewielkie ilości hormonów jajnikowych produkowanych przez pęcherzyki jajnikowe (znajdujące się na jajnikach już w życiu płodowym) działają blokujące na ośrodki podwzgórza hamując w ten sposób sekrecję gonadotropin z przysadki. Czynnikiem inicjującym produkcję gonadotropin i wystąpienie pierwszej rui i owulacji jest zmniejszenie wrażliwości podwzgórza na te niewielkie ilości produkowanych przez jajnik estrogenów i progesteronu. Dochodzi w następstwie do wyrzutu GnRH z podwzgórza i uwolnienia FSH z przysadki - rozpoczyna się cykl płciowy.

Jajnik u dojrzałych płciowo zwierząt poliestralnych ulega periodycznie zmianom anatomicznym i czynnościowym. Istotą zmian czynnościowych jest owulacja oraz uwolnienie substancji hormonalnych, które na zmianę wywołują ruję i przygotowują błonę śluzową macicy do przyjęcia zapłodnionej komórki jajowej. Przebieg tych zmian zależy od zmieniającej się aktywności hormonalnej układu podwzgórze - przysadka - jajniki. Zasadniczą rolę odgrywa tu sprzężenie zwrotne kontrolujące sekrecję gonadotropin przysadkowych obejmujące :

1. sprzężenie zwrotne ujemne (long-loop feedback) oparte na działaniu estrogenów i progesteronu

2. zewnętrzne sprzężenie zwrotne dodatnie oparte na działaniu estrogenów

3. wewnętrzne sprzężenie zwrotne ujemne oparte na bezpośrednim działaniu gonadotropin na podwzgórze

W okresie p r o e s t r u s niska sekrecja estrogenów wydzielanych przez wzrastające pęcherzyki jajnikowe umożliwia wzmożone wydzielanie FSH z przysadki. FSH pobudza pęcherzyki zarówno do wzrostu, jak i produkcji estrogenów. Na zasadzie zewnętrznego ujemnego sprzężenia zwrotnego dochodzi do stopniowego hamowania wydzielania FSH z przysadki wzrastającą koncentracją krążących estrogenów i inhibiny. Hamujący (zwrotny) efekt estrogenów realizowany jest przez receptory przedniego podwzgórza i pól hypofizjotropowych. W miarę dojrzewania pęcherzyków i wzrostu poziomu estrogenów we krwi, nasila się także wydzielanie LH. W początkowym okresie synergizm umiarkowanego poziomu estrogenów i progesteronu ułatwia wydzielanie LH na zasadzie sprzężenia zwrotnego dodatniego. W fazie owulacyjnej dochodzi ostatecznie do spontanicznego i gwałtownego uwolnienia hormonu luteinizującego, tzw. wylewu owulacyjnego LH, niezbędnego do spowodowania zmian w ścianie pęcherzyków Graafa i uwolnienia komórki jajowej (owulacja, jajeczkowanie). Wysoki poziom LH działa specyficznie na komórki pęcherzyków Graafa pobudzając komórki osłonki ziarnistej do wzrostu poziomu i sekrecji progesteronu. Prowadzi również do uwolnienia enzymów kolagenolitycznych, osłabiających ściany pęcherzyka, powodując przy najwyższym poziomie LH jego pęknięcie (siłami hydrostatycznymi) i owulację. W miejscu pękniętych pęcherzyków rozwijają się ciałka żółte wydzielające progesteron. Progesteron hamuje z jednej strony dalsze uwalnianie LH z przysadki mózgowej, z drugiej zaś powoduje daleko idące zmiany w błonie śluzowej macicy, niezbędne do implantacji zygoty. Jeśli nie dochodzi do zapłodnienia, ciałko żółte ulega zmianom atroficznym pod wpływem czynnika - luteolizyny (PGF₂α) produkowanej w błonie śluzowej macicy i poziom progesteronu w konsekwencji maleje. Niski poziom estrogenów i progesteronu w tej fazie jest bodźcem inicjującym uwalnianie FSH z przysadki i rozpoczyna się nowy cykl jajnikowy. U zwierząt przeżuwających utrzymanie ciałka żółtego cyklu zależne jest od stałej sekrecji LH, zaś u świni fala owulacyjna LH wystarcza do indukowania formowania się ciałek żółtych jak i ich funkcji. W okresie ciąży u znacznej większości ssaków czynność progestacyjną ciałek żółtych przejmuje łożysko.

Regulacja cyklu płciowego u krów

Faza ciałka żółtego u bydła trwa do ok. 16(19) dnia cyklu. Dzień 0 oznacza ruję. Pomiędzy 16 a 9 (u owiec 15) dniem cyklu dochodzi do gwałtownego obniżenia stężenia progesteronu we krwi (degradacja ciałka żółtego pod wpływem PGF₂α) i następczego wzrostu koncentracji estrogenów. Zmieniona proporcja hormonów działa na ośrodki podwzgórza w następujący sposób :

1. hamuje dalsze uwalnianie FSH z przysadki (u krów FSH i LH są produkowane w różnych komórkach gonadotropowych przysadki)

2. daje objawy rui

3. powoduje owulacyjny wylew LH

W okresie d i e s t r u s pod wpływem wysokiego poziomu LH formuje się ciałko żółte i zwiększa się sekrecj a progesteronu. Progesteron na zasadzie sprzężenia zwrotnego ujemnego hamuje uwalnianie GnRH z podwzgórza a tym samym dalsze uwalnianie LH. W okresie tym samica przechodzi zmiany pozostające pod wpływem progesteronu. Pod koniec fazy diestralnej ciałko żółte zostaje poddane wpływowi litycznemu PGF₂α, poziom progesteronu ulega szybkiemu obniżeniu, co daje możliwość wystąpienia zmian pozwalających na rozpoczęcie nowego cyklu (patrz wyżej). U bydła PGF₂α wytwarzana jest w endometrium, stąd przenika do żyły macicznej i ze względu na bliski kontakt żył I tętnic bezpośrednio dalej do tętnicy jajnikowej. To przeciwprądowe przenikanie jest bardzo szybkie, co zapobiega rozpadowi prostaglandyny w płucach, wątrobie i nerkach. W związku z tym stężenie PGF₂α, jest na tyle wysokie w jajnikach, że może wywołać luteolizę. PGF₂α, prowadzi do zmniejszenia ukrwienia jajnika, obniżenia ilości receptorów LH i gwałtownego spadku poziomu progesteronu. Na proces luteolizy wpływają także 17βestradiol i oksytocyna. Prowadzą do powstania receptorów oksytocynowych z którymi łączy się oksytocyna wzmagając pulsacyjne wydzielanie PGF₂α

Owulacja prowokowana

U niektórych zwierząt (królik, kot, norka) jest następstwem aktu kopulacji. Jest to tzw. owulacja prowokowana, w odróżnieniu od wyżej opisanej owulacji spontanicznej. Jajniki królicy zawierają pęcherzyki we wszystkich stadiach rozwoju. Ciałko żółte rozwija się jedynie w związku z kryciem i ciążą.W przypadku krycia wyzwalającego owulację lecz bez zapłodnienia, może nastąpić ciąża rzekoma trwająca ok. 18 dni. Na jaj oczkowanie u samic z owulacja prowokowaną wpływają zarówno FSH jak i LH, odbywa się ono na zasadzie odruchu. Uwalnianie komórek jajowych można spowodować mechanicznym drażnieniem ścian pochwy (odruch Fergussona).

REGULACJA NEUROHORMONALNA PODCZAS CIĄŻY

Podstawowym warunkiem utrzymania i rozwoju ciąży jest przedłużenie aktywności wydzielniczej ciałka żółtego. Odbywa się to na drodze uwalnianych przez organizm matki i wczesny zarodek substancji o charakterze luteotropowym i antyluteolitycznym. Zarodki bydła przekazują sygnał antyluteolityczny w postaci białkowej substancji BTP-1 (bovine trophoblast protein-1), która produkowana jest przez komórki owodni i kosmówki. Pobudza ona w endometrium śródkomórkowy inhibitor prostaglandyn, który blokuje aktywność endogennych związków (estradiol, oksytocyna) stymulujących sekrecję PGF₂α i luteolizę. Od 10 dnia zarodek produkuje nieproteinową małocząsteczkową substancję stymulującą produkcje progesteronu przez ciałko żółte. U owiec zarodek stymuluje uwalnianie z macicy PGE₂ hamującej luteolizę ciałka żółtrgo. Pobudza cAMP i znosi przez to działanie PGF₂α. Między 12 a 15 dniem ciąży blastocysty produkują antyluteolityczny czynnik trofoblastyczny (OTP-1). Blastocysty świń produkują estrogeny, które zmieniają kierunek wydzielania PGF₂α - do światła macicy, zamiast do naczyń krezki macicznej

Podczas ciąży panują odmienne stosunki hormonalne związane :

1. z wewnątrzwydzielniczą czynnością łożyska, warunkującą utrzymanie ciąży

2. ze zmianą aktywności gruczołów hormonalnych i ich rolą w przygotowaniu organizmu samicy do metabolicznego wysiłku związanego z potrzebami rozwijającego się płodu

3. z przypadającą na koniec ciąży czynnością hormonalną gruczołów dokrewnych samego płodu.

Implantacja zygoty w błonie śluzowej macicy umożliwiona jest dzięki wcześniejszemu jej przygotowaniu przez estrogeny i progesteron. Niezbędność progesteronu dla utrzymania ciąży polega na hamowaniu kurczliwości macicy i obniżeniu wrażliwości na bodźce inicjujące skurcze oraz na kierowaniu rozwojem gruczołów endometrialnych. U zwierząt gospodarskich głównym źródłem progesteronu jest ciałko żółte (klacz, krowa), w mniejszym stopniu łożysko (pozostałe zwierzęta) i kora nadnerczy. Poziom progesteronu łożyskowego ulega zmianom w czasie ciąży. Pod sam koniec ciąży u krowy i owcy maleje. U klaczy ciałko żółte w czasie ciąży degeneruje i poziom progesteronu we krwi jest wysoki jedynie w pierwszych 10 tygodniach ciąży (czas utrzymywania się ciałka żółtego). Po tym okresie progesteron wytwarzany jest przez łożysko. Wykrywany jest jedynie w moczu, gdzie występuje w postaci metabolitu - pregnandiolu (jedyny gatunek zwierząt). Wysoki poziom progesteronu we krwi występujący przez cały okres ciąży spotyka się u świń. U kobiet wczesne formowanie się ciałka żółtego etażowego i wysoki poziom progesteronu wiąże się z luteinizującym działaniem gonadotropiny kosmówkowej (HCG) wydzielanej przez trofoblast w kilka dni po implantacji.

Estrogeny u zwierząt są wytwarzane w czasie ciąży w większości przez łożysko, a ich poziom znacznie wzrasta w końcowym jej etapie. Jedynie u suk nie stwierdzono łożyskowej syntezy hormonów steroidowych, które są prawdopodobnie pochodzenia lutealnego| U klaczy poziom estrogenów warunkowany jest pojawieniem się, a następnie zanikiem gonadotropiny endometrialnej PMSG stymulującej wzrost pęcherzyków i ich luteinizację, co jest przyczyną zarówno wysokiego poziomu progesteronu jak i estrogenów od ok. 90-120 dnia ciąży (gł. ekwilina i ekwilenina). Od 210 dnia ciąży aż do okresu porodu poziom ich maleje. PMSG jest produkowana przez kubki endometrialne rozwijające się w ciężarnej macicy ok. 40 dnia ciąży, które w ok. 6 miesiącu ulegają degeneracji i złuszczeniu. Poziom PMSG utrzymuje się na wysokim poziomie od 60 - 100 dnia ciąży i maleje aż do zaniku w ok. 130-170 dniu jej trwania. PMSG występuje tylko we krwi, nie ma jej w moczu. Jej działanie gonadotropowe odpowiada przysadkowemu FSH w 80% I LH w 20%. PMSG jest pochodzenia macicznego (łożyska macicznego, a nie płodowego). Pobudza jajniki klaczy do wytwarzania i dojrzewania pęcherzyków, owulacji i luteinizacji - powstają więc dodatkowe ciałka żółte będące źródłem progesteronu.

ZMIANY RYTMU DOBOWEGO

Zmiany dzień-noc (światło-ciemność) są najważniejszym dawcą czasu dla rytmu rozrodczego reagujących na światło gatunków zwierząt. U owiec i kóz wykazujących objawy ruj owe jesienią, skrócone dni oddziaływują stymulujące, a wydłużanie dnia - hamująco na długość cyklu. U klaczy, wykazujących objawy rui wiosną, jest odwrotnie.

Impulsy świetlne są odbierane przez receptory optyczne siatkówki oka i w formie potencjałów aktywności drogą siatkówkowo-podwzgórzową i dalej przez pozazwojowe włókna współczulne docierają do szyszynki. Tutaj impulsy nerwowe przekształcane są w sygnał hormonalny - melatoninę. Melatonina uwalniana do krwiobiegu odgrywa ważną rolę jako substancja przekaźnikowa pomiędzy układem nerwowym i endokrynologicznym, przy uwalnianiu hormonów przysadkowych. Obniża pośrednio funkcję jajników powodując hamowanie wydzielania GnRH i gonadotropin. Szybkość syntezy i uwalniania melatoniny jest odwrotnie skorelowana z długością dnia i działaniem światła.

REGULACJA NEUROHORMONALNA CYKLU PŁCIOWEGO U SUK

Suki uznawane są za gatunek diestralny. Ogólny schemat regulacji hormonalnej cyklu jest podobny do regulacji u innych samic zwierząt domowych. Odmienność w regulacji u suk polega na:

- przedowulacyjnym wzroście progesteronu we krwi świadczący o luteinizacji pęcherzyków jajnikowych

- braku luteolitycznego działania PGF2alfa pochodzenia macicznego u suk nie ciężarnych

- dłuższej fazie diestrus u suki nie ciężarnej od czasu trwania ciąży

Fazy cyklu reprodukcyjnego u suk:

1. Proestrus - rozpoczyna się z początkiem krwawienia i trwa do momentu akceptacji psa (8-10 dni)

2. Estrus (ruja) - trwa 9 (4-12) dni i jest okresem gotowości do pokrycia. W tym okresie dochodzi do wyrzutu LH, który rozpoczyna się na początku rui i trwa 1-3 dni. W odstępie 24-72 godzin od wyrzutu LH dochodzi do większości owulacji.

3. Diestrus - rozpoczyna się w momencie zaniku akceptacji płciowej i pozostałych objawów rujowych. Faza ta trwa ok. 80-90 dni.

4. Anestrus

U suk w przypadku braku ciąży często występuje zjawisko ciąży urojonej, której czas przypada na okres spadku stężenia progesteronu. Zmniejszenie jego wartości stymuluje przysadkę do uwalniania prolaktyny, która powoduje wystąpienie u suk objawów charakterystycznych dla graviditas nervosa.

ENDOKRYNOLOGIA LAKTACJI

Rozwój przewodów wyprowadzających wywołany jest przez estrogeny, a pęcherzyków przez progesteron. Hormony te oddziaływują synergistycznie z przysadkowym hormonem laktotropowym i pobudzają przysadkę do produkcji prolaktyny (PRL). Prolaktyna u dużych zwierząt działa bezpośrednio na rozwój i sekrecję pęcherzyków mlekowych. STH i TSH są potrzebne zarówno dla rozwoju gruczołu mlekowego jak i dla wydzielania mleka. W przygotowaniu gruczołu do laktacji ważną rolę spełnia także w końcowym okresie ciąży łożysko, wytwarzające estrogeny, progesteron, prolaktynę i somatotropinę (bądź substancje o analogicznym działaniu).

Laktacja jest najprawdopodobniej inicjowana zwiększoną sekrecją prolaktyny (jednołańcuchowy hormon peptydowy zbudowany ze 198 aminokwasów, powstający w komórkach laktotropowych przedniego płata przysadki mózgowej). Prolaktyna wykazuje trójkierunkowe działanie na gruczoł mlekowy :

- działa laktogennie - zapoczątkowuje sekrecję mleka (lactogenesis)

- działa galaktopoetycznie - odpowiada za utrzymanie sekrecji (galaktopoesis)

- działa mammotropowo - wpływa na rozwój całego gruczołu mlekowego

Jedną z hipotez tłumaczącą rozpoczęcie laktacji po porodzie jest teoria progesteronowa. Usunięcie w okresie okołoporodowym bloku progesteronowego pociąga za sobą wzrost koncentracji estrogenów i PRL, która inicjuje laktację. PRL odpowiadając za sekrecję mleka stymuluje jego syntezę w komórkach pęcherzykowych i wydzielanie do światła pęcherzyków. Przepływ mleka do dalszych odcinków gruczołu mlekowego jest możliwy dzięki neurohormonalnemu odruchowi oddawania (ejekcji) mleka. Czynność ssania bądź bodźce wzrokowe uruchamiają odruch neurohormonalny pozwalający przesunąć mleko ze światła pęcherzyków do zatok i przewodów wyprowadzających, stanowiąc o dostępności mleka w procesie dojenia. Czynnikiem przesuwającym mleko do dalszych odcinków jest tkanka myoepitelialna (kurczliwa, mięśniowo-nabłonkowa), otaczająca pęcherzyki. Kurczy się ona pod wpływem oksytocyny, uwalnianej do krwi pod wpływem w/w odruchu z tylnego płata przysadki mózgowej.

Wydzielanie PRL z przysadki znajduje się pod hamującym wpływem podwzgórza. Do hamowania wydzielania dochodzi pod wpływem podwzgórzowego PDF (dopamina), wydzielanego przez neurony dopaminergiczne obszaru guzowo-lejkowego. Stąd też hamowanie wydzielania PRL można uzyskać stosując leki agonistyczne w stosunku do dopaminy (alfa dopa, BRK, glikokortykosterydy w zwiększonych dawkach), a zwiększyć wydzielanie poprzez leki antagonistyczne dla dopaminy (estrogeny, leki przeciwwymiotne - Torecan) PRL ma także powinowactwo do jajników (receptory PRL jajnikowe) działając na nie antagonisty cznie do gonadotropin. U kobiet karmiących PRL hamuje wydzielanie GnRH blokując w ten sposób cykl jajnikowy.

Istotna jest także rola hormonów tarczycy w laktacji. Funkcja ich odnosi się w głównej mierze do regulacji całego procesu. Tyroksyna działa pośrednio poprzez wzrost przemiany materii (w tym komórek mlekotwórczych) oraz zwiększa krążenie w obrębie gruczołu mlekowego, zwiększając dostarczanie substancji odżywczych i prekursorów dla biosyntezy mleka.

2

---