Początki krajoznawstwa w Polsce (XVIII - początek XIX w.).
Początki krajoznawstwa pojmowanego w sensie współczesnym sięgają czasów Jana Amosa Komeńskiego (1592-1670). W Polsce pojęcie krajoznawstwa pojawiło się w latach sześćdziesiątych XIX wieku, gdyż wtedy włośnie za sprawą Antoniego Schneidera doszło do wydanie „Encyklopedii dla krajoznawstwa Galicji”.
Początek początku
1. Prawie od początków ludzkości można mówić o poznawaniu świata poprzez podróże, obserwacje,
badania. Zainteresowaniami w ujęciu krajoznawczym cechowali się już podróżnicy i badacze w starożytności. Ptolemeusz wyróżnił „chorografię” jako szczegółową naukę geograficzną, „...odnoszącą się do takiej części ziemi jaką wzrok nasz i słuch ogarnąć może...” . Chronografia była, więc nauką mającą wiele cech wspólnych z krajoznawstwem.
2. XI/XII w. — Gall Anonim — autor najstarszej kroniki polskiej doprowadzonej do 1113 roku, stanowiącej cenne źródło do wczesnośredniowiecznych dziejów Polski, „Kraj to wprawdzie bardzo lesisty, ale niemało przecież obfituje w złoto i srebro, chleb i mięso, w ryby i miód, a pod tym zwłaszcza względem zasługuje na wywyższenie nad inne, że choć otoczony przez tyle wyżej wspomnianych ludów chrześcijańskich i pogańskich i wielokrotnie napadany przez wszystkie naraz i każdy z osobna, nigdy przecież nie został przez nikogo ujarzmiony w zupełności; kraj, gdzie powietrze zdrowe, rola żyzna, las miodopłynny, wody rybne, rycerze wojowniczy, wieśniacy pracowici, konie wytrzymałe, woły chętne do orki, krowy mleczne, owce wełniste.”
3. 1150-1223 — Wincenty Kadłubek — kronika dziejów Polski do 1202 roku. Podstawowe źródło
do historii politycznej i kulturalnej Polski w XII w.
Kształtowanie się krajoznawstwa w Polsce w dobie Oświecenia
1. Odkrywanie folkloru, piękna przyrody, pomników historii w Polsce podobnie jak w innych krajach europejskich wyrosło na podstawie silnego dążenie do poznania własnego kraju, regionu.
2. Początki zorganizowanego krajoznawstwa w Polsce wiążą się z działalnością Komisji Edukacji Narodowej (1773-1794), która zwróciła uwagę na potrzeby poznawania własnego kraju, a także wytyczyła kierunki działalności krajoznawczej. „Bo kraj takich nauczycieli chwalił i chwali, którzy ucząc chodzili, a chodząc nauczali” — prof. J. Minasowicz.
3. Zapoczątkowanie gromadzenia zbiorów związanych z historią i kulturą narodową — powstawanie muzeów (Izabela Czartoryska — założycielka zbiorów muzealnych w Puławach — 1801 r., Michał Mniszech — twórca koncepcji muzeów krajoznawczych.)
4. 1755-1826 — Stanisław Staszic — poznanie przyrody — „O ziemiorództwie gór, dawnej Sarmacji” (badania geologiczne i geograficzne ziem polskich). Uważany za ojca polskiego krajoznawstwa.
5. 1758-1841 — Julian Ursyn Niemcewicz — zamiłowanie do historii — „Pamiętniki moich czasów” (opis podróży po Polsce).
Polskie krajoznawstwo w okresie romantyzmu
1. Utrata niepodległości wskutek rozbiorów była czynnikiem dopingującym do działalności krajoznawczej. Ruch krajoznawczy przeciwdziałał procesom wynarodowienia oraz pełnił funkcję płaszczyzny integrującej rozdarte zaborami ziemie polskie. Kurs Instruktora Krajoznawstwa Regionu PTTK — Oddział Międzyuczelniany PTTK w Warszawie
Historia i rozwój idei krajoznawstwa w Polsce
1820 — Studenckie Stowarzyszenie Filaretów w Wilnie — poznanie ludu, jego historii, kultury i folkloru, organizowanie wycieczek. Działacze: Tomasz Zan, Joachim Lelewel, Adam Mickiewicz — „Pomniki nasze! Ileż co rok was pożera/ Kupiecka lub rządowa, moskiewska siekiera”.
Upadek powstania listopadowego zmusza wielu wybitnych działaczy krajoznawczych do opuszczenie kraju m.in. Niemcewicza. Likwidacja zbiorów Puławskich, zanik przejawów życia organizacyjnego.
1802-1872 Wincenty Pol (nurt poetycko-opisowy) — program odnowy narodu w umocnieniu jego więzi z rodzinną ziemią.
— „...by nikt nie ubiegł nas w poznaniu własnej ziemi...”
— „Pieśń o Ziemi Naszej”, „Historyczny obszar Polski”, „Rzut oka na północne stoki Karpat”.
Działalność „Dziennika Górnośląskiego” (red. Józef Lompa — 1797-1863) w celu odrodzenia ducha narodowości wśród ludności Śląska.
Ukazanie się w pionierskich latach (1880-1895) polskiego krajoznawstwa 15 tomowego „Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego”.
Kapitalne znaczenie dla poznania ludu polskiego, jego folkloru miały badania Oskara Kolberga — „Lud — jego zwyczaje...”.
2. Główne zasługi Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego dla naszego krajoznawstwa i turystyki (1873-1939).
Towarzystwo Tatrzańskie od 1903 roku reorganizowało się wewnętrznie, powołując specjalistyczne sekcje grupujące członków towarzystwa wg zainteresowań. Istotnymi z punktu widzenia krajoznawstwa były sekcje: ludoznawcza i przyrodnicza, powołane w 1911 roku, oraz ochrony Tatr zawiązana w 1912 roku.
Dzięki stowarzyszeniu doszło do adaptacji Tatr dla potrzeb turystów. Utworzono Muzeum Tatrzańskie, zaczęto wydawać czasopismo „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego” dokumentujące działalność towarzystwa (przekształcone po I wojnie światowej w „Wierchy”), utworzono w Zakopanem szkołę snycerską, później szkoła przemysłu drzewnego, z czysto kronikarskiego obowiązku należy wspomnieć też o budowie schronisk. Pierwsze powstało nad Morskim Okiem w latach siedemdziesiątych XIX wieku. TT zapoczątkowało badania metrologiczne w Karpatach. Jednym słowem, stowarzyszenie pchnęło rozwój krajoznawstwa na nowe współczesne tory.
3. Główne zasługi Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego dla naszego krajoznawstwa i turystyki (1906-1950).
Wielkim sukcesem propagandowym PTK, w pierwszych latach jego istnienia, było zatwierdzenie odznaki towarzystwa przez władze. Widniały na niej ruiny zamku w Ogrodzieńcu w otoczeniu herbów Krakowa, Poznania i Warszawy, co miało oznaczać jedność ziem polskich.
Nowo powstała organizacja zaczęła się bardzo szybko rozwijać. W 1097 roku powołano do życia bibliotekę, w tym też roku zawiązano pierwsze zamiejscowe koło krajoznawcze w Łodzi, a rok później w Będzinie. W 1910 roku rozpoczęto drukowanie organu stowarzyszenia - „Ziemia”. W 1911 roku PTK liczyło ok. 5700 członków, gdy TT w tym samym czasie miało ich nieco ponad 1500.
4. Główne zasługi Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego dla naszego krajoznawstwa i turystyki (1950-2009).
Podstawą działalności PTTK stały się koła i sekcje.. Tworzono je w szkołach, w wojsku u w zakładach pracy. PTTK posłużyło się upowszechnianiem krajoznawstwa. Pierwsze inicjatywy towarzystwa szły w kierunku koordynacji jego działań z innymi organizacjami i agendami. Jednak największą zasługą PTTK, było reaktywowanie idei kongresów krajoznawczych. Z czasem PTTK stało się organizacją wyznaczającą i propagującą kierunki działań krajoznawczych pośród swoich członków, starając się również zainteresować nimi szerokie grono społeczeństwa. Na najbliższe lata wytyczną działalności PTTK ma być uznanie krajoznawstwa za źródło patriotyzmu i tożsamości narodowej.
5. Znaczenie inwentaryzacji krajoznawczej.
Jest metodą wypracowaną przez krajoznawstwo polegającą na spisywaniu, rejestrowaniu i ewidencjonowaniu z natury walorów krajoznawczych. Zasadniczym jej celem jest uzyskanie możliwie pełnych, wiarygodnych i aktualnych informacji o stanie walorów krajoznawczych. Wyniki tej metody mogą być wykorzystywane do celów zagospodarowanie turystycznego, rozbudowy znanych, uznanych i całkowicie nowych ośrodków, wytyczanie atrakcyjności szlaków znakowanych, sterowanie ruchem turystycznym oraz kształcenia wysoko kwalifikowanych działaczy turystycznych. Stanowią też cenne źródło informacji dla autorów przewodników turystycznych i innych publikacji krajoznawczych.
Ponadto źródła te mogą być wykorzystywane do ochrony przyrody i dóbr kultury materialne. Mogą też być inspiracją do badań naukowych, pobudzać twórczość literacką itp. Wyniki inwentaryzacji krajoznawczej mogą także służyć gospodarce narodowej, zwłaszcza przy prowadzeniu studiów badawczych i planistycznych w zakresie regionalnego planu zagospodarowania przestrzennego. Plany takie zwykle kończą się wskazaniem szczególnie cennych obszarów np. dla wypoczynku lub wymagających ochrony czy rekultywacji.
6. Główne źródła wiedzy krajoznawczej.
Poprzez oznanie bezpośrednie oraz poprzez przewodniki, informatory, czasopisma turystyczne; w sposób encyklopedaryczny (słowniki, leksykony); roczniki krajoznawcze, dzienniki, mapy turystyczne, atlasy; materiały informacyjno - reklamowe, filmy, przeźrocza; system informacji turystycznej; Internet; programy komputerowe, serwisy regionalne.
7. Metody i środki popularyzacji wiedzy krajoznawczej.
Jedno z zadań krajoznawstwa to budzenie zainteresowań, ciekawości oraz ich zaspokojenie w czasie działalności krajoznawczej, realizowane przy pomocy różnych metod i środków. Dydaktyka dysponuje wieloma metodami, wyróżnia się m.in. wykład, pogadankę, pokaz, pracę w Tereni, dużą wagę przywiązuje się do metody problemowej. Wyróżnić można kilka grup i odmian metod przekazywania i odbioru wiedzy krajoznawczej:
- poglądowe - różne postacie przekazu;
- słowne - pogadanki, odczyty, prelekcje, gawędy, opisy, opowiadania, wykłady, posługiwanie się literaturą;
- praktyczne - obserwacja dokonywana w środowisku geograficznym, społecznym.
Ulepszenie procesu przekazywania wiedzy krajoznawczej jest możliwe dzięki wykorzystaniu środków audiowizualnych.
ŚRODKI WIZUALNE:
- obrazy ruchome - diaskop i przezrocza, episkop i obrazy nieprzezroczyste, rzutnik pisma i teksty (obrazy na folii), projektor mikroskopowy i preparaty, diaskop stereoskopowy i przezrocza, komputer i projektor do emitowania obrazów na ekran;
- obrazy ruchome na ekranie - projektor filmowy i filmy nieme;
- obrazy na tablicach - tablica flanelowa, świetlna, magnetyczna, montażowa, plansze, mapy;
ŚRODKI AUDYTYWNE:
- nagrania - magnetofon i taśmy, gramofon i płyty, czytnik CD i płyty CD, DVD;
- audycje radiowe - odbiornik radiowy;
- wykłady - aparatura foniczna: mikrofon, wzmacniacz, głośnik;
ŚRODKI AUDIOWIZUALNE:
- obrazy telewizyjne - odbiornik telewizji bezprzewodowej, kablowej, przemysłowej, magnetowid odtwarzacz DVD;
- nieruchome obrazy udźwiękowione - diaskop - przezrocza oraz magnetofon i nagrania;
- obrazy filmowe dźwiękowe
- multimedialne projekcje filmowe - komputer z czytnikiem CD/DVD, karta dźwiękowa, projektor multimedialny;
Z różnorodnych środków audiowizualnych największą, jak dotychczas, przydatność dla przekazu wiedzy krajoznawczej wykazują: fotografia, wykresy, ilustracje, mapy turystyczne, przezrocza, płyty i taśmy z nagraniami.
8. Walory krajoznawcze i ich podział:
WALORY KRAJOZNAWCZE - zespół wszystkich elementów danego terenu (kraju) o charakterze przyrodniczym lub antropogenicznym stanowiących punkt zainteresowania jakiejś dziedziny podlegających badaniom naukowym i mających wpływ na atrakcyjność tereny, na którym się znajdują.
Podział walory krajoznawczych
Ze względu na pochodzenie:
- przyrodnicze - to obiekty cechujące się silnym genetycznym związkiem ze środowiskiem przyrodniczym. Dzielimy na trzy grupy
Ukształtowane bez jakiejkolwiek ingerencji człowieka (osobliwości fauny i flory,skałki i grupy skalne, wąwozy, doliny, przełomy rzeczne, wodospady, źródła i wywierzyska, jaskinie i groty) b)Walory przyrodnicze utworzone przez człowieka (parki zabytkowe ,muzea, zbiory przyrodnicze, ogrody botaniczne, ogrody zoologiczne) c)Obiekty w których ingerencja człowieka była znikoma
- antropogeniczne - Obiekt wytworzony przez działalność człowieka a).Muzea i rezerwaty archeologiczne b).Muzea etnograficzne, skanseny, c).Zabytki architektury i budownictwa d).Muzea biograficzne
Ze względu na funkcję:
- walory wypoczynkowe - tereny ciekawe krajobrazowo o niskim stopniu urbanizacji, dobrym klimacie, zapewniające łatwy kontakt z wodą i lasami
- walory krajoznawcze - składają się na nie osobliwości przyrody, walory dóbr kultury i walory tradycji kultury ludowej ,współczesne osiągnięcia cywilizacyjne i walory kulturalne w zakresie kultury materialnej duchowej i społecznej.
- walory specjalistyczne tj. cechy lub zespól cech środowiska przyrodniczego pozwalających na uprawianie wyspecjalizowanych form turystyki.
Systematyka walorów krajoznawczych:
1.Dobra kultury
a)zabytki architektury budownictwa i urbanistyki
b)zabytki techniki
c)zabytki archeologii
d)tradycyjna kultura ludowa
e)dzieła sztuk plastycznych
f)inne materialne dokumenty przeszłości
2.Pamiątki historyczne
a)upamiętnione i godne uwagi wydarzenia i miejsca historyczne, które zapisały się w dziejach narodu związane z działalnością wybitnych i zasłużonych osób
b)miejsca pamięci narodowej
c)miejsca i obiekty związane z podaniami historycznymi i legendami
3.Osiągniecia współczesne
a)wybitne osiągnięcia techniczne gospodarcze i naukowe
b)ośrodki wielkomiejskie jako centra współczesnej cywilizacji
c)interesujące przejawy życia kulturalnego
4.Przyrodnicze i krajobrazowe
a)charakterystyczne zespoły krajobrazowe
b)parki i ogrody
c)osobliwości przyrody ożywionej i nieożywionej
9. Najważniejsze definicje pojęcia - krajoznawstwo.
Krajoznawstwo - ruch społeczny popularyzujący wiedzę o własnym kraju m. in. przez organizację wycieczek, obozów wędrownych o charakterze poznawczo - dydaktycznym np. archeologia, geografia, historia, etnografia.
Ewolucja pojęcia krajoznawstwa
1902 Słownik warszawski - „zbiór wiadomości o danym kraju”.
12-13 lipca 1929 roku - 2 poglądy: „krajoznawstwo jest gałęzią geografii geografią stosowaną kraju ojczystego”, ”jest jedynie zbiorem wiadomości o kraju wypracowanym przez różne nauki”.
1930 - Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna - „zbiór wszelkich wiadomości o pewnym większym lub mniejszym obszarze. Przy czym tu o wiadomości z najrozmaitszych dziedzin (archeologia, historia, geografia, biologia, etnografia, statystyka, ekonomia itp.).
1965-Wielka Encyklopedia Powszechna ”krajoznawstwo ruch społeczny dążący do zbierania i popularyzowania wszelkich wiadomości (geograficznych historycznych etnograficznych itp.) o kraju lub regionie ,m.in. przez urządzanie wycieczek. Krajoznawstwo zbliża się do turystyki o wybitnie poznawczo-dydaktycznym charakterze; szeroko pojęte krajoznawstwo wkracza jednak wyraźnie poza jej ramy obejmując np. regionalne obserwacje, czy nawet badania naukowe.
1980-III Kongres Krajoznawczy w Płocku: „Krajoznawstwo jest ruchem społecznym jednoczącym młodych i dorosłych, rozwija się w oparciu o różnorodne formy turystyki czynnie uprawiane przez krajoznawców dąży do gromadzenia i upowszechniania wiedzy o kraju ojczystym oraz utrwalania i pomnażania jego zasobów przyrody i kultury”.
10. Kto w Polsce zajmuje się krajoznawstwem? (instytucje i organizacje społeczne)
INSTYTUCJE I JEDNOSTKI PAŃSTWOWE I PUBLICZNE:
- Uczelnie Wyższe, PAN
- Instytuty Naukowo-Badawcze
- Muzea
- System informacji turystycznej
- Środki masowego przekazu
SZKOŁY:
- ZHP
- kluby SKKT - PTTK
- Koła Zainteresowań
- PTSM
- media
ORGANIZACJE SPOŁECZNE:
- PTTK
- Towarzystwa Regionalne
- TWP
- Uniwersytety Ludowe
- Organizacje Młodzieżowe