Młoda Polska:
początek epoki luźny (1890r.)
1889 - debiut poetycki J. Kasprowicza
1891 - debiut poetycki Tetmajera
1894 - przekład na język polski „Kwiatów zła” Baudelairea
koniec epoki 1918r.
nazwy epoki:
fin de sieche (koniec wieku) - epoka na przełomie wieków
neoromantyzm - podkreślenie łączności tej epoki z romantyzmem (idea walki o wolność, poetycki sposób obrazowania); nazwa zbyt wąska, bo nie obejmuje wszystkiego
modernizm (nowoczesny) - obejmowała nowe rzeczy, nowoczesne, występujące przeciw staremu; nazwa zbyt wąska
Młoda Polska - nawiązanie do innych państw europejskich
dekadentyzm (wielkie konanie, schyłek, upadek):
w znaczeniu najogólniejszym określenie wszelkich ruchów artystycznych i okresów, o których sądzi się, że reprezentują schyłkową fazę rozwoju danej formacji kulturalnej;
także prąd duchowy, który ukształtował się w ostatnim 20-leciu XIXw. wyrażający się w postawie pesymistycznej i indywidualistycznej, w poczuciu słabości i subtelności duchowej
często nawiązywał do filozofii Schopenhauera
reprezentowany głównie przez tzw. cyganerię artystyczną
nie miał szczegółowo wypracowanego programu ani poetyki
najważniejszym elementem był bunt przeciw mieszczańskiemu światu wyrażający się w kreowaniu wzorca osobowego artysty nieprzystosowanego do świata i przekonanego o własnej słabości
dekadenta: bezsilny, brak mocy, zanik woli, bankructwo idei, bierny, apatyczny, znużony, zniechęcony, słaby, wątpi, nihilizm, beznadziejność, mówił, że nie pragnie niczego, marzył o stanie nirwany (ucieczka w niebyt, w stan nieistnienia, spoczynku woli), skłonny do samobójstw, uciekał w świat erotyzmu, hedonizmu (postawa nastawiona na hulaszcze, rozrzutne życie), brak ideałów
fazy epoki:
1890-1900 - czas poezji; krystalizacja
1900-1910 - okres literatury zaangażowanej w sprawy kraju
1910-1918 - faza schyłkowa; rozrachunek z literaturą Młodej Polski
filozofie:
Artura Schopenhauera:
niemiecki filozof
filozofia pesymistyczna
przeznaczeniem człowieka jest cierpienie, a życie człowieka to pasmo nieszczęść i cierpień
człowiekiem rządzi bezrozumny popęd (często płciowy), którego człowiek nigdy nie zaspokoi, więc nigdy nie będzie szczęśliwy
są tylko trzy sposoby złagodzenia męki istnienia: wyzbycie się pożądań i potrzeb, czyli przejście w stan nirwany (nieistnienia),wzbudzenie w sobie litości i współczucia, uprawianie lub kontemplowanie sztuki
Fryderyka Nietzsche:
kultura europejska jest zdegenerowana i niszczy człowieka
chrześcijaństwo to wytwór ludzi słabych, zniewolonych i biernych
kult nadczłowieka - osoba zdolna do zniszczenia obowiązujących, zastanych norm i ustalenia nowych
człowiek ma szanse być wolnym jedynie wtedy, gdy odnajdzie w sobie prawdziwą siłę życia, moc i energię
Henryka Bergsona:
francuski filozof
poznawanie świata za pomocą intelektu deformuje jego rzeczywisty obraz
aby poznać istotę świata należy się kierować intuicją, instynktem, uczuciem, przeczuciem
tylko kierowanie się intuicją pozwala człowiekowi na otworzenie się na pęd życiowy, wewnętrzną siłę
Kazimierz Przerwa-Tetmajer:
Koniec wieku XIX:
manifest dekadentów
podmiotem lir. jest poeta, który głosi hasła idei swojego pokolenia, utożsamia się z ludźmi „końca wieku”
podmiot stawia ciąg pytań retorycznych, dotyczących wartości oraz ideałów człowieka z końca wieku; podmiot odrzuca postawy jako niedostateczne w walce ze złem świata lub jako niegodne człowieka:
przekleństwo - nie ma przeciwko komu przeklinać; oznaka prymitywizmu
ironia - jest błahostką, śmieszna wobec ironii dziejów
wzgarda - jak może człowiek słaby gardzić, żeby gardzić trzeba być silnym
rozpacz - prowadzi do samounicestwienia; samobójstwo nie zmienia świata → jest daremne
walka - życie → nadchodzący w pędzie pociąg; człowiek → mrówka na szynach - bezsilny, bezradny, słaby
rezygnacja - nie będziemy mniej cierpieć, nie zlikwiduje cierpienia
byt przyszły - człowiek nie może myśleć o przyszłości, bo nikt nie jest w stanie jej przewidzieć; nie wie, co z tym światem będzie dalej → pesymizm poznawczy
użycie - aluzja do filozofii Schopenhauera; człowiek nigdy nie będzie zaspokojony
dwa ostatnie wersy - puenta:
człowiekowi pozostaje tylko cierpienie
jego istnienie jest absurdem (nie ma sensu)
Nie wierzę w nic:
podmiotem lir. jest sam poeta, który w monologu lir. wyraża swoje uczucia
liryka bezpośredniego wyznania
wyraz nastroju dekadenta, którego ogarnia poczucie bezsensu, niewiara, apatia; podmiot nie jest zdolny do żadnego czynu; marzenia podmiotu nigdy się nie urzeczywistniały, dlatego je porzuca
rozczarowanie, gorycz, znudzenie życiem, ponieważ wysiłek jaki podmiot włożył w kształtowanie swojego światopoglądu i wyznaczanie celów życiowych poszedł na marne
człowiek podporządkowany jest prawom, których nie rozumie, i na które nie ma wpływu, więc wszelkie jego działania nie mają celu, ponieważ nie mogą wpłynąć na zmianę jego losu czy kondycji świata
Eviva l'arte:
podmiot zbiorowy, poeta wypowiada się w imieniu wszystkich twórców „My artyści”
manifest młodopolskich artystów, którzy uznają sztukę za absolut i najwyższą wartość duchową, a sobie przypisują rolę jednostek stojących ponad światem
wiersz zawiera pochwałę (apoteozę) sztuki, która jest traktowana jako wartość najwyższa, absolut, równa Bogu
artysta jest natchniony przez Boga, najwyższymi wartościami są sława, duma, jest przekazicielem wartości absolutnych, łącznikiem między absolutem a zwykłymi ludźmi
poeta uwypukla konflikt między artystami a filistrami:
artyści: wytwarzają dobra duchowe, dzieła sztuki, przymierając głodem, są kapłanami sztuki, wyrzekają się dóbr materialnych (dzięki temu są ponad tłumem, są bogaci duchowo_
filistrowie: pozbawieni są wyobraźni, przyziemni, gromadzą dobra materialne; podmiot nazywa ich pasibrzuchami, gardzi nimi
poeta znikomości życia przeciwstawia wieczność sztuki, potwierdzając starożytną maksymę „sztuka dłyga, życie krótkie)
Melodia mgieł nocnych:
podmiotem są mgły, które spowiły Czarny Staw Gąsienicowy
mgły potrafią mówić, myśleć, tańczą
subiektywny opis przyrody postrzeganej przez mgły - impresjonizm
ulotna wizja rzeczywistości
nagromadzenie czasowników wyrażających ruch oraz wyrazów dotyczących dźwięków, kolorów
nuta melancholii, przemijania, czego symbolem jest spadająca gwiazda
Na Anioł Pański:
wiersz zbudowany z czterech obrazów, rozdzielonych refrenem:
I: zaduma, która samotnie wędruje po polach, w zmierzchu wieczoru, poprzez moczary, bagna, łąki, zmierza ku cmentarzowi, gdzie staje na grobie młodej dziewczyny; nastrój smutku, melancholii potęguje sceneria wieczornego mroku
II: płynąca rzeka, zmierzająca do morza, znika w nim bezpowrotnie; jej wędrówce towarzyszy smutek i żal
III: ogarniający ziemię mrok; dymy snują się ponad słomianymi dachami i znikają w oddali
IV: samotna dusza ludzka, wędrująca przez puste pola, narzeka na zły los, jej wędrówka pozbawiona jest celu, nigdzie nie ma dla niej miejsca, wszędzie jest wygnańcem
refren: oddaje dźwięk bijących na Anioł Pański dzwonów; ma monotonny rytm, który potęguje nastrój przygnębienia, melancholii, beznadziei
symbolizm (grób, wędrówka, rzeka, mrok, dusza)
nastrój beznadziejności, melancholii, smutku potęgowany przez pejzaż (puste jesienne pola, zapadający mrok, szarość, cmentarz), żałobny dźwięk dzwonów
życie ludzkie jest pozbawione celu i sensu, człowiek doświadcza na ziemi jedynie cierpień, bólu, samotności
Jan Kasprowicz:
okresy twórczości:
I: rzecznik skrzywdzonych, poniżonych; w poezji dominują tematy biedy wsi, nędznego życia chłopów, losu wiejskich dzieci; sonety „Z chałupy”, wiersz „W chałupie”
II: przełom modernistyczny; poeta odchodzi od tematyki społecznej, a symbolizm i impresjonizm, katastrofizm i ekspresjonizm zastępują naturalizm; „Krzak dzikiej róży”
III: franciszkanizm; pogodzenie się z Bogiem po wielkim bluźnierczym buncie; poszukiwanie pozytywnych odpowiedzi na pytania nurtujące człowieka
Krzak dzikiej róży:
w utworze zostały sobie przeciwstawione:
krzak dzikiej róży:
rośnie wśród skał, w trawach, wysoko w górach, samotnie
przypomina rumieniącą się kobietę
jest odosobniona, bezbronna, samotna
jest wyobcowana ze świata, zatopiona w marzeniu
symbol piękna, życia młodości
próchniejąca limba:
leży obok róży
martwa, próchniejąca
poniosła klęskę, jest zarażona śmiercią i rozkładem
przypomina róży o nieuchronności przemijania i o śmieci
symbol starości, rozkładu, przemijania, śmierci
impresjonizm:
kolory: czerwień róży, niebieski, zieleń → pastelowe, rozmywają się we mgle, błyszczą w słońcu i kroplach rosy
rola światła i cienia
dźwięki → w przyrodzie panuje cisza przerywana jedynie odgłosami zwierząt
Dies Irae:
„dzień gniewu”, czyli dzień Sądu Ostatecznego
wizja apokalipsy:
zapowiadana jest przez dźwięk trąby
wypełni się to, co zostało zapisane w Biblii
grozę nadchodzącego wydarzenia wzmaga przeświadczenie o grzechach ludzkości, obraz Chrystusa w cierniowej koronie, wizja Ewy wygnanej z raju; grzech, ciemność, płacz, ból, nastrój grozy, przerażenia, nieuchronność nadciągającego kataklizmu
świat pogrąża się w lęku przed karą, zapada ciemność, łamią się drzewa, giną zwierzęta, przychodzi Dzień Sądu Ostatecznego
powstają umarli, morza, rzeki napełniają się krwią, niebo się rozdziela, z ziemi wypełzają potworne gady, oplatają krzyże mogił; pochody ludzi zostają odrzucone sprzed niebieskich bram i skazane na potępienie
przybywają prorocy, by obwieścić koniec świata, ale giną w morzu spadających gwiazd
góry zapadają się, rzeki występują z brzegów, ziemia drży w posadach, gwiazdy wypadają ze swoich orbit, z nieba uderzają pioruny
Michał pokonuje w walce smoka-szatana i nastaje koniec świata
człowiek: ofiara nieczułego Boga i potężnego szatana, cierpienie ludzkie jest nieusprawiedliwione; poeta stawia pytanie czy człowiek musi odpowiadać za zło, stworzone przez Boga i będące częścią jego planu
Bóg: okrutny, niemiłosierny
Święty Boże:
adresatem jest Bóg
modlitewny charakter
artysta zaczyna utwór od wykrzyknień, które mają na celu zniżenie Boga do poziomu człowieka
autor żąda od Boga pokazania prawdziwej twarzy
ukazanie wielkości Boga, ale również poeta ma żal do Niego i wszelkie zło na świecie, ludzkie cierpienie, biedę i ból
poeta pragnie by Bóg cierpiał tak, jak on
poeta ukazuje dwie strony ludzkości; z jednej strony chwali ogień za ciepło i światło, a z drugiej ma żal o spowodowanie nieszczęścia i cierpienia
życie ludzkie jest kruche, a ziemski byt to tylko czekanie na nieuniknioną śmierć
Przeprosiny Pana Boga i Rozmiłowała się ma dusza:
utwory z III etapu twórczości
każący, monumentalny, nieosiągalny Bóg z hymnów (II) staje się rpzyjacielem, współlokatorem, powiernikiem, zwykłych ludzi
między człowiekiem a naturą mogą istnieć więzi tj. braterstwo i przyjaźń; człowiek jest elementem przyrody i podlega jej prawom
Leopold Staff:
Kowal:
podmiot lir.: poeta, człowiek zafascynowany filozofią Nietschego, który dokonuje pracy nad własną osobowością
tytułowy kowal to człowiek, który „wykuwa” swój charakter
Staff posłużył się metaforą: tak jak kowal kuje żelazo, tak człowiek ciężko pracuje nad uformowaniem swojego charakteru
tytuł można odczytać jako nawiązanie do łacińskiego powiedzenia „Każdy jest kowalem swojego losu”
człowiek w wierszu traktowany jest jak pewien potencjał, z którego dopiero ciężką pracą można uformować charakter i osobowość
podmiot lir. wykuwa swój charakter - jest to praca ciężka, wymagająca siły, poświęcenia i hartu ducha
Staff podobnie jak Nietzsche, ceni siłę, aktywizm życiowy, odporność i takie też pragnie mieć serce
poeta gardzi słabością, apatią, brakiem odporności, twierdzi, że lepiej bowiem umrzeć, niż żyć w słabości
propagowanie ideału aktywności, siły, przeciwstawienie się młodopolskiemu dekadentyzmowi
Deszcz jesienny:
w utworze występują trzy obrazy poetyckie przedzielone refrenem; za pomocą każdego z tych obrazów poeta tworzy określony nastrój:
I: ukazane senne mary, snujące się po pustyniach, odwiedzające groby, opłakujące swoje nędzne życie, odeszły w smutku, nie doczekały się radości, ich marzenia nie spełniły się, pozostała po nich jedynie rozpacz; scena przedstawiona tu jest niejasna, mglista, nieuchwytna
II: można tu wyodrębnić podmiot lir., który wyraża swój smutek, żal, który wynika z doświadczeń całego życia: odejścia i śmierci najbliższych, rozstania; poczucie osobistego nieszczęścia wywołuje w podmiocie ciąg skojarzeń, których tematem są cierpienia wszystkich ludzi: śmierć, nędza, pożar
III: pojawia się typowy dla liryki Młodej Polski obraz ogrodu, symbolizującego duszę ludzką i obraz przechadzającego się po nim szatana - symbolu zła - ulega on ogólnemu smutkowi, charakterystycznemu dla epoki, zarażając smutkiem i złem duszę człowieka
nastrój smutku, melancholii, poczucia beznadziejności → takie odczucia kształtowane są przez obrazy deszczu, którego krople uderzają o szyby, porę dnia (wieczór), porę roku (jesień), krajobraz (szare pustkowia, bezdroża, spowite mgłą)
refren → rytmizacja tekstu
symbolizm (ogród, grób, deszcz jesienny, jesień, wieczór)
Przedśpiew:
podmiotem lir. jest sam poeta, który w utworze przedstawia swój program poetycki (manifest poetycki)
poeta deklaruje się jako wielbiciel ideałów klasycznych: mądrości, piękna, nauki, harmonii, sztuki
podmiot jawi się jako człowiek doświadczony, który wiele w życiu przeżył, a to, czego doznał nauczyło go stoickiego spokoju i doceniania życia we wszystkich jego przejawach
poeta odwołuje się do myśli starożytnego komediopisarza Terencjusza: „Człowiekiem jestem i nic, co ludzkie nie jest mi obce”
doświadczenia życiowe nauczyły podmiot dystansu wobec tego, co się przytrafia ludziom
poeta przez swoją twórczość uczy innych radości życia, traktowania doświadczeń jako wzbogacającej konieczności, stoickiej pogody ducha
...izmy:
Naturalizm - prąd literacki, który powstał w XIXw. we Francji; metoda zmierzająca do wiernego, niemal fotograficznego opisu rzeczywistości, pokazanie problematyki społecznej, wprowadzenie bohaterów żyjących w niższych warstwach społecznych, a nawet z marginesu;
Realizm - metoda polegająca na wiernym i obiektywnym opisywaniu rzeczywistości. W węższym znaczeniu terminu "realizm" używa się do określenia prądu literackiego, który powstał w latach dwudziestych XIX wieku we Francji.
Symbolizm - kierunek w poezji i sztukach plastycznych, powstały we Francji i Belgii w 2 poł. XIX w., zakładał że świat poznawany zmysłami (materialny) jest złudą skrywającą prawdziwy, idealny świat, którego zmysłami i rozumem nie można zinterpretować. Pojęć ze świata prawdziwego nie da się opisać za pomocą zwykłego języka, może to zrobić tylko symbol
Impresjonizm - nurt w sztuce europejskiej, który powstał w 2 poł. XIX w.; dążenie do oddania zmysłowych, ulotnych momentów - "złapania uciekających chwil"
Ekspresjonizm - wyrazistość, siła oddziaływania dzieła na odbiorcę, na emocjonalną sferę jego psychiki; przeciwstawiał się naturalizmowi; miał na celu wyrażenie uczuć artysty
Modernizm - kierunek literacki w I fazie epoki Młodej Polski; w następstwie zmian np. dotyczących przepływu informacji autorzy poszukiwali nowe środki wyrazu, aby pokazać nowoczesność nowego pokolenia
Katastrofizm - dekadencka postawa wyrażająca przeświadczenie o nieuniknionej, gwałtownej zagładzie formy świata i cywilizacji; całkowite zatracenie wartości, które stają u podstaw człowieczeństwa