ROZWIĄZYWANIE PROBLEMÓW
Gdy znajdujemy się w nowej sytuacji, gdy nie potrafimy rozwiązać stojącego przed nami zadania, znajdujemy się w tzw. Sytuacji problemowej.
Rozwiązywanie problemów polega zwykle na poszukiwaniu zasady, która może być ogólnym sposobem przy rozwiązywania podobnych do siebie problemów (Zimbardo, Ruch 1997). Już niemowlę stoi przed szeregiem problemów chociażby jak skutecznie zasygnalizować swoje problemy. Poszukiwanie skutecznej metody to także problem , tyle, że naukowo badawczy. Problem jest rodzajem zadania, którego osoba nie potrafi bezpośrednio rozwiązać za pomocą posiadanych wiadomości, umiejętności i nawyków.
W zależności od czynności, podczas wykonywania, w której powstał problem, można wyróżnić trzy zasadnicze ich rodzaje:
problemy orientacyjne (poznawcze)- powstają one podczas zdobywania informacji
problemy decyzyjne: pojawiają się w trakcie podejmowania decyzji
problemy wykonawcze: dotyczą realizacji podjętych decyzji
Możliwe jest dokonanie jeszcze innych podziałów rodzajów problemów. I tak mogą one być :
OTWARTE: zbyt mało informacji do rozwiązania zadania. Konieczne jest gromadzenie dodatkowej informacji, stawianie hipotez, formułowanie pomysłu, próby rozwiązania;
ZAMKNIĘTE: ilość informacji jest wystarczająca oraz dany jest pełny zestaw możliwych sposobów rozwiązania tego problemu jak, np. znalezienie przyczyny awarii komputera lub rozwiązywanie równań z dwiema niewiadomymi;
Wyróżniamy zasadnicze fazy rozwiązywania problemów:
1)DOSTRZEŻENIE PROBLEMU: problem zaistnieje wtedy , gdy go sobie uświadomimy. Trudniej jest sformułować problem niż go rozwiązać.
2)ANALIZA SYTUACJI PROBLEMOWEJ: po dostrzeżeniu problemu człowiek analizuje posiadane informacje oraz cel, który chciałby osiągnąć.
a)Najważniejszą operacją , która powinna zostać wykonana jako pierwsza jest analiza celu. Ta teza zawarta jest w przysłowiach ludowych np.
„pomyśl o końcu zanim rozpoczniesz pracę”
„mądry zaczyna od końca, głupi kończy na początku”
Cel ukierunkowuje naszą działalność, ułatwia selektywne poszukiwanie informacji oraz określa jakie rozwiązanie jest pożądane. Ponadto analiza celu umożliwia pełne zrozumienie problemu oraz spowodować jego zmianę na łatwiejszy , a przez to bardziej realny.
b) Następną operacją jest analiza danych początkowych (inaczej posiadanych informacji). Chcąc rozwiązać problem, konieczne jest oddzielenie informacji istotnych od nieistotnych, a także stwierdzenie jakich informacji nam brakuje. Bardzo często ważna informacja ukryta jest w informacjach nieistotnych. Dużą rolę wtedy odgrywają czynności interpolacyjne i ekstrapolacyjne.
-czynności interpolacyjne polegają na wypełnianiu luk i przerw w bezpośrednio dostępnych danych , najprostszych przykładem jest uzupełnienie szeregu liczb:
2,4,8,...,32,64
-czynności ekstrapolacyjne: polegają na odkrywaniu brakujących informacji przykładem może być następujący ciąg:
1,4,7,...;
WYTWARZANIE POMYSŁÓW: ma podstawowe znaczenie w rozwiązywaniu problemów; W procesie wytwarzania pomysłu wykorzystujemy dane
-dane , czyli posiadane informacje, którymi będziemy operowali
operacje myślowe , które posłużą nam do posługiwania się informacjami
metody ( reguły) myślenia decydujące o kolejności wykonywania poszczególnych operacji
TRZY ETAPY POWSTAWANIA ROZWIĄZAŃ POMYSŁÓW WEDŁUG K. DUNCERA:
wybór ogólnego kierunku poszukiwań rozwiązania
tworzenie pomysłów cząstkowych
sformułowanie ostatecznego pomysłu
Istnieją ścisłe zależności pomiędzy poszczególnymi etapami. Jeżeli człowiek sformułuje w 3 etapie pomysł, który zostanie później odrzucony , musi ponownie tworzyć nowe pomysły, a nawet- w przypadku powtarzających się niepowodzeń w rozwiązaniu problemu- powrócić do fazy drugiej.
„OLŚNIENIE” jako jedno z ciekawszych zjawisk powstające w fazie wytwarzania pomysłów: inaczej zwane też „wyglądem”, polega ono na niespodziewanym odkryciu nowego kierunku poszukiwań lub wręcz odnalezieniu rozwiązania problemu. Olśnienia zdarzają się prawie każdemu z nas. Przeprowadzono liczne badania psychologiczne na tym zjawiskiem , w których wykryto następujące podstawowe zależności:
a)olśnienie występuje przeważnie w przerwie między etapami myślenia, często po wielu nieudanych próbach rozwiązania problemu, człowiek odkłada go na później lub przestaje się nim interesować i wtedy pojawia się pomysł rozwiązania. Oczywiście nie musi ono być prawidłowe , olśnienie może nam podsunąć fałszywe rozwiązanie;
b)częstotliwość występowania olśnienia zależy od rodzaju problemu oraz różnic indywidualnych , a więc od wiedzy człowieka , stosowanego przez niego systemu reguł heurystycznych i zdolności intelektualnych;
c) mechanizm olśnienia jest częściowo lub najczęściej całkowicie nieświadomy;
TEORIE WYJAŚNIAJĄCE ZJAWISKO OLŚNIENIA (Kozielecki, 1975)
1)teoria inkubacji: mówiąca, że pojawienie się pomysłu związane jest z nieświadomym procesem myślenia . W procesie tym następuje inkubacja, czyli „wylęganie się” pomysłu rozwiązania. Po sformułowaniu zostaje on nagle uświadomiony sobie przez człowieka. Właśnie to nagłe uświadomienie pomysłu nazywamy olśnieniem.
2)teoria związana z wygaśnięcie błędnych nastawień, wówczas po pracy nad pomysłem następuje przerwa (okres odpoczynku). W tym czasie człowiek uwalnia się od błędnych nastawień. W tej sytuacji może spojrzeć na problem z innego punktu widzenia i odkryć nowy kierunek myślenia.
Po sformułowaniu jednego lub więcej pomysłów rozwiązania problemów osoba musi ocenić ich wartość. Odbywa się to w fazie weryfikacji. Faza ta, nazywana również okresem krytycznego. Logicznego i analitycznego myślenia (Kozielecki, 1969), ma wiele cech specyficznych odróżniających je od faz wcześniejszych. Przede wszystkim celem tej fazy jest odpowiedź na pytanie , która ze sformułowanych hipotez rozwiązywania problemu jest prawdziwa.
PROCES WERYFIKACJI: polega na stopniowej zmianie prawdopodobieństwa subiektywnego hipotez pod wpływem napływających informacji. W procesie tym prawdopodobieństwo jednej hipotezy rośnie ,a innych maleje. Każda z nas formułuje swoje sądy z większym lub mniejszym przekonaniem o ich prawdziwości . Prawdopodobieństwo to ma charakter subiektywny, gdyż odnosi się nie do stanu rzeczy, lecz do sądu o nim. Natomiast prawdopodobieństwo obiektywne, czyli inaczej mówiąc - matematyczne, jest miarą prawdopodobieństwa częstości zdarzeń. Opisuje ono stan rzeczy. W odczuciu większości ludzi mniej prawdopodobne jest to , że na Marsie istnieje życie niż to, że np. wiele gatunków ziemskich zwierząt jest zagrożonych wymarciem. Z kolei poszczególni ludzie różnią się znacznie w ocenie skuteczności reklamy.
Aby zweryfikować pomysł rozwiązania potrzeba, albo wdrożyć go w działanie, albo posiadać dostateczną ilość informacji do jego oceny. Naukowiec w tym celu przeprowadza eksperyment lub sięga do odpowiedniej literatury. Informacje wykorzystywane w procesie weryfikacji nie zawsze są dokładne i prawdziwe. Często musimy posługiwać się informacjami niepewnymi. Może to w efekcie uniemożliwić prawidłową ocenę hipotezy (umysłu) . Gdy dodamy do tego jeszcze fakt, iż znaczna część ludzi nie potrafi wykorzystać posiadanych informacji , trudno się dziwić przyjmowaniu fałszywych hipotez i akceptowaniu nierealnych planów czy stosowaniu nieskutecznych metod.
W fazie weryfikacji działa kilka czynników, o których nie można zapominać. Pierwszy z nich to „efekt emocjonalny”. Polega na tym, że człowiek po sformułowaniu hipotezy przywiązuje się do niej , poszukując tylko informacji potwierdzających, równocześnie unikając tych, które podważają jej prawdziwość. Może dojść nawet do tego , że informacje jednoznacznie sprzeczne z hipotezą są tak interpretowane , że wydają się w efekcie potwierdzać hipotezę.
Inną zależnością występującą w procesie weryfikacji jest „efekt pierwszeństwa”. Polega ona na przecenianiu przez ludzi wartości informacji początkowej , a niedocenianiu informacji napływającej później . Często w ten sposób kształtujemy opinię o innym człowieku. Mimo wielu nowych faktów opinia nasza zostaje niezmieniona. Szczególnie dotyczy to sytuacji, gdy na bazie początkowej informacji wyrobiliśmy sobie negatywną postawę do pewnej osoby.
W przypadku hipotezy mogą być cztery rodzaje rezultatów:
przyjęcie
odrocznie
odrzucenie
powrót do wcześniejszych faz rozwiązywania problemu. Powrót ten nie jest jednakże odrębną fazą czy wynikiem, lecz rodzajem związku łączącego te fazy sobą.
Najczęściej cofamy się z etapu formułowania pomysłów do fazy analizy problemu oraz z fazy weryfikacji do fazy powtórnego wytwarzania pomysłów. Zależność tę można przeformułować na zalecenie dydaktyczne: „Jeżeli masz trudności ze sformułowaniem pomysłu rozwiązania problemu , przeanalizuj powtórnie sytuację problemową ; zbadaj szczegółowo i wnikliwie cel oraz posiadane informacje”.
Rozwiązywanie problemów może skończyć się powodzeniem lub niepowodzeniem. Istnieją w zakresie poziomu myślenia ogromne różnice pomiędzy poszczególnymi ludźmi. Dotyczą one zarówno przebiegu (sposobu) , jak i szybkości tego procesu. Występuje szereg czynników warunkujących rezultat procesu myślenia (Szewczuk, 1990)
Jeżeli osoba spotyka się po raz pierwszy z zadaniem i rozwiązuje go w sposób nieprzypadkowy , mówimy o myśleniu produktywnym.
Natomiast , gdy rozwiązanie polega na odtworzeniu wykonywanych wcześniej działań, mówimy o myśleniu reproduktywnym.
ZADANIA BADAJĄCE SKUTECZNOŚĆ ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW:
Na proces myślenia wpływa szereg czynników i uwarunkowań. Zobrazujmy to dwoma przykładami zadań, w których proste w gruncie rzeczy rozwiązania okazują się wcale nie takie proste. Jest to efekt specyfiki naszego myślenia.
Proszę dodać w pamięci kolejno podawane liczby:
1000
40
1000
30
1000
20
1000
10
Oczywiście suma wynosi 4100. Jeżeli sprawdzić to zadanie w grupie znajomych , okaże się , że większość z nich poda liczbę 5000. Dlaczego?
Ślimak wchodzi na górę . Zbocze ma 10 metrów długości . W dzień , gdy jest jasno wejdzie 2 metry, w nocy, śpiąc , zsunie się 1 metr. Po ilu dobach znajdzie się na szczycie?
Odp: Po 9 (po 8 dobach będzie na wysokości 8 metrów i 9 dnia wejdzie na szczyt i nie zdąży się już zsunąć) Zadanie jest stosunkowo proste. Dlaczego więc część badaczy poda jako rozwiązanie 10 dni.