Dr Andrzej ZIÓŁKOWSKI

monograf

MIĘDZYNARODOWE STOSUNKI POLITYCZNE

TEORIA

Międzynarodowe stosunki polityczne - jest to nauka, której przedmiotem badań są wzajemne relacje pomiędzy państwami(Wysoce Zorganizowanymi Grupami Społecznymi).

Celem MSP jest rozwiązywanie, łagodzenie i zapobieganie międzynarodowym konfliktom.

Konflikt - jest to zachwianie linii realizacji określonego zespołu celowych działań podejmowanych przez zorganizowaną lub niezorganizowaną grupę ludzi.

Istotą konfliktu jest wola obu stron do konfliktu.

Typologia konfliktu ze względu na:

a) obszar szczególnego zainteresowania:

- konflikty polityczne - hierarchizacja - walka o pozycję w grupie społecznej. W społeczności międzynarodowej mamy do czynienia: z walką o pozycję lub z rywalizacją o pozycję pomiędzy państwami w swoich zorganizowanych grupach, w organizacjach międzynarodowych. W międzynarodowych stosunkach rywalizacja o pozycję wiąże się bezpośrednio z oceną własnego poziomu bezpieczeństwa wśród sąsiadów i innych państw;

- konflikty społeczne - atrybutem jest pojęcie sprawiedliwości: sprawiedliwego podziału pracy, wspólnie wypracowanych dóbr, zysku);

- konflikty gospodarcze - chęć indywidualnego bogacenia się, pragnienie posiadania czegoś, co posiada ktoś inny. Państwa do realizacji „swoich pragnień” znacznie częściej posługują się siłą militarną, wg reguły „to, czego nie mam, znajdę u sąsiada”;

b) warstwę motywacyjną:

- konflikty ideologiczne - źródła sporu należy szukać w różnicy przekonań. W międzynarodowych stosunkach z konfliktem tego typu mamy najczęściej do czynienia, kiedy dojdzie do bezpośredniego kontaktu dwóch lub kilku, z założenia wykluczających się ideologii, np. komunizm a liberalizm, fundamentalizm (arabski) a „wolny świat” chrześcijan.

- konflikty prestiżowe - mogą one odnosić się do zajmowanej pozycji społecznej, gdzie ocena pozycji wynika z przyjętej hierarchii; mogą również dotyczyć określonych, materialnych przedmiotów, które uznawane są za oznakę prestiżu. W stosunkach międzynarodowych występują oba podtypy, zarówno w odniesieniu do pozycji w świecie, jak i posiadania określonych przedmiotów materialnych.

- konflikty merytoryczne - chęć posiadania konkretnego przedmiotu. Może to być również konflikt o jakiś szczególny przedmiot (lub zespół przedmiotów), który posiada wartość obiektywną, lub wzbudza zazdrość drugiej strony i wyrażany jest chęcią jego posiadania. W międzynarodowych stosunkach przyczyną tego typu konfliktu może być chęć posiadania przez jedno państwo terytoriów należących, bądź kontrolowanych przez drugie państwo.

Rodzaje konfliktów:

a) klasyczne:

- wojna prowadzona środkami fizycznymi (wg Alastair'a BUCHANA „wojna jest zbrojnym i zorganizowanym fizycznym konfliktem”);

- terroryzm. Na obszarze międzynarodowych stosunków, używa się terminu „międzynarodowy terroryzm”;

- wojna w cyberprzestrzeni - jest obronnym lub agresywnym użyciem informacji lub informatycznych systemów w celu wykorzystania, przejęcia lub zniszczenia obcej informacji lub obcego informatycznego systemu, przy jednoczesnej ochronie własnych, przy czym takie działania są podejmowane w celu osiągnięcia przewagi nad przeciwnikiem w obszarze militarnym bądź gospodarczym(wg Institute for the Advanced Study of Information Warfare - IASIW);

b) nieklasyczne:

- ekonomiczne (gospodarcze) - w międzynarodowej społeczności chęć bogacenia się i nieposkromione ambicje w tym zakresie, mogą i niejednokrotnie stają się przyczyną międzynarodowych konfliktów;

- religijne;

- ekologiczne - problemy trans graniczne i problemy globalne. Trans graniczne - lokalizacja konkretnego obiektu stanowiącego albo potencjalne zagrożenie, albo niosącego ze sobą negatywne ekologiczne skutki (np. elektrownia jądrowa, ścieki z fabryki chemicznej, spalarnia odpadów chemicznych, elektrownia na węgiel brunatny). Globalne zagrożenia ekologiczne - w wymiarze międzynarodowych ustaleń narzucone jako wspólne ekologiczne normy mogą dla danego państwa stać się narzędziem uderzenia w określoną gałąź gospodarki określonego państwa, stanowiącego bezpośrednią konkurencję dla własnych przedmiotów gospodarczych;

- migracyjne - migracja jest czynnikiem konfliktogennym, zarówno przy migracji fachowców (jedno państwo darmo zyskuje, drugie, które poniosło koszty ich wykształcenia, traci) jak i niewykwalifikowanych pracowników, ale również emigranci z obszaru nędzy.

MIĘDZYNARODOWA ARENA

Cechy międzynarodowej areny:

1. jest tworem sztucznym;

2. powstała w wyniku zastosowania metody idealizacji do rzeczywistego przedmiotu, jakim jest świat wraz z toczącymi się na nim międzynarodowymi wydarzeniami;

3. jest to zbiór aktorów wypowiadających swoje kwestie i podejmujących określone działania;

4. jest zbiorem wierzchołków stożków decyzyjnych państw w wydarzeniach międzynarodowych;

5. jest tworem dynamicznym - zmienia się (teraźniejszość jest przeszłością);

6. jest obiektem badawczym nauki MSP;

7. skonstruowana celem skutecznego przewidywania przyszłości.

Elementy opisu międzynarodowej areny:

1. relacje pomiędzy aktorami:

1. rodzaje relacji:

• stosunki bilateralne - stosunki wzajemne pomiędzy dwoma aktorami międzynarodowej areny;

• stosunki multilateralne - stosunki wzajemne pomiędzy większą ilością aktorów niż dwóch;

• międzynarodowe organizacje - podmiotowość jest określona stosunkiem każdego aktora wobec pewnych, uprzednio ustalonych zasad członkostwa w danej organizacji. Stosunek do tych zasad jest zapośredniczony poprzez tzw. deklarację członkostwa mającą bezpośrednie odniesienie do statutu organizacji;

• formy relacji:

• stan wojny albo dyplomacja;

• wymiana handlowa;

• współpraca naukowa;

• spotkania sportowe, igrzyska;

• wyprawy geograficzne;

• wyprawy ratunkowe;

• festiwale;

• badania archeologiczne;

• pielgrzymki religijne;

• itp., itd., etc.

• waga aktora (kategoria):

1. mocarstwa globalne - oddziaływanie tego aktora ma w swoich skutkach charakter znaczący lub nawet rozstrzygający, a zasięg tego oddziaływania posiada wymiar globalny;

2. mocarstwa sektorowe - również o globalnym charakterze, ale ograniczone wyłącznie do określonej dziedziny (gospodarczej, społecznej czy kulturalnej);

3. mocarstwa lokalne - zasięg oddziaływania mocarstwa lokalnego obowiązuje wyłącznie na konkretnie określonym terytorium;

4. państwo politycznie efektywne - to aktor, który nie będąc w momencie podejmowania decyzji i realizacji swojego zamysłu mocarstwem, potrafił zrealizować jakiś określony cel w polityce zagranicznej nie będący w żadnym stopniu celem jednego z pozostałych występujących na międzynarodowej arenie aktorów. Inaczej - aktor, który samodzielnie postawił sobie zadanie do realizacji w polityce zagranicznej, obliczone na konkretne politycznie lub materialnie wymierne własne korzyści, a następnie realizacja tego zamysłu zakończyła się sukcesem;

5. państwa zależne, w tym dominia i kolonie - to wszelkiego typu państwa pozbawione samodzielności w swojej warstwie decyzyjnej na międzynarodowej arenie (w polityce zagranicznej).

• struktura międzynarodowej areny:

1. bipolarna - odnosi się ona do takiej międzynarodowej areny, na której w momencie realizowania opisu odnajdujemy dwa istniejące mocarstwa o charakterze globalnym (np. „zimna wojna”);

2. multipolarna - jest to struktura międzynarodowej areny, na której występują więcej niż dwa mocarstwa o charakterze globalnym. W systemie multipolarnym wyróżniamy dwa szczególne przypadki multipolarnej struktury międzynarodowej areny:

• koncert - ustabilizowany układ na międzynarodowej arenie, związany z obecnością kilku mocarstw o charakterze globalnym („Święte Przymierze”);

• multipolarna zmienna - powstają pewne problemy z dokładnym wskazaniem wszystkich mocarstw o charakterze globalnym istniejących na międzynarodowej arenie (okres międzywojenny);

• centryczna - na międzynarodowej arenie znajduje się tylko jedno mocarstwo o charakterze globalnym (okres współczesny).

SPÓR O ISTOTĘ BADAŃ

PYTANIE	REALIŚCI	IDEALIŚCI
Kto jest aktorem na międzynarodowej arenie?	Aktor jest tożsamy z państwem.	Poza państwami, aktorami mogą być organizacje międzynarodowe, konsorcja finansowe.
Jak przebiega proces decyzyjny aktora (jaki jest aktor)?	Aktor jest jednorodny, tzn. interesuje nas tylko wierzchołek stożka decyzyjnego.	Interesuje nas cały przebieg procesu decyzyjnego aktora. Oceniamy siłę podjętej decyzji.
Co charakteryzuje postawę aktora na międzynarodowej arenie (kim jest aktor)?	Jest egoistą. Dba wyłącznie i zawsze o własne korzyści.	Zdarza się niekiedy, że jakiś aktor zachowa się w sposób nieegoistyczny.
Jakie najważniejsze cele stawia sobie aktor w podejmowanych działaniach (czym zajmuje się)?	Wyłącznie dbałość o własne bezpieczeństwo.	Bezpieczeństwo własne jest bardzo ważne, ale można sobie stawiać inne cele, jak np. rozwój gospodarczy.
Jak możemy określić ogólny charakter międzynarodowej areny (jaka jest MA)?	Ze swojej natury jest anarchistyczna.	Możliwość zbudowania prawa międzynarodowego i jej stopniowego uporządkowania.

METODA

MSP są nauką typu dedukcyjnego. W procesie badania międzynarodowej areny MSP stosuje metodę dedukcyjną. Materiałem badawczym MSP jest materiał historyczny (dokumenty, filmy, zdjęcia, przekazy, przedmioty codziennego użytku i zabytkowe, sprawozdania, obiekty, nagrania, plotki, obrazy, groby itp. - czyli wszystko to, co pochodzi z przeszłości). Ten materiał stanowi podstawę, punkt wyjścia (dedukcyjnego) procesu wnioskowania. Efektem końcowym tego procesu są hipotezy badawcze. Zadaniem hipotezy jest wskazać drogę do wykrycia obowiązujących w danej dziedzinie praw. Sprawdzona hipoteza badawcza przekształca się w wiedzę, a końcowy produkt takiego procesu ostatecznie nazywamy prawem naukowym.


materiał badania dedukcyjnego motywy nauki badawczej


(materiał historyczny)


sprawdzenie hipoteza badawcza (model)




prawo naukowe

Motywy nauki badawczej - uzasadnienie prawdziwości twierdzeń.

Model - pełni w MSP funkcję hipotezy badawczej i jest zbiorem złożonym z 2 podzbiorów:

1. obowiązujących zależności i prostych związków (relacje pomiędzy aktorami na MA) - „obowiązujące zależności” to relacje, które określamy jako „organizacje międzynarodowe”, „proste związki” to relacje całkiem przypadkowe, zwykle nietrwałe;

2. przypisanych im tendencji:

1. wzrostowa - gdy w określonym przez nas czasie obserwujemy wzrost zapału w relacji obu aktorów;

2. malejąca - gdy w takim samym określonym czasie dostrzegamy rozluźnianie relacji;

3. stabilizacji - gdy w takim samym określonym czasie nie obserwujemy istotnych zmian w podejściu obu aktorów.

Metody (techniki) sprawdzeniowe:

1. metoda weryfikacji - polega na poddawaniu określonej hipotezy badawczej ciągowi określonych działań, które w swojej zintegrowanej całości nazwane zostały eksperymentem (powtarzalność, aż do uzyskania rezultatu - do momentu własnej decyzji o ostatecznym zakończeniu procesu);

2. metoda falsyfikacji - dowód nie wprost. Przy zastosowaniu falsyfikacji badacz wnikliwie konstruuje pierwsze, następnie każde kolejne doświadczenie. Kolejne doświadczenia nie są powtarzaniem, a twórczym rozwinięciem poprzednich doświadczeń aż do obalenia, a nie potwierdzenia danej hipotezy.

HISTORIA

Podział MSP na okresy

Okres	Nazwa okresu	Trwanie (lata)	Struktura MA	Mocarstwa globalne
1	prehistoryczny	do 1815	brak	brak
2	„Święte Przymierze”	1815 - 1914/18	koncert	W. Brytania, Francja, Rosja, Prusy, Austria/Austro-Węgry
3	międzywojenny	1914/18 - 1939/45	multipolarna zmienna	W. Brytania, Francja, Stany Zjednoczone, Rosja Radziecka/ZSRR, Włochy, Niemcy, Japonia
4	„zimna wojna”	1939/45 - 1989/91	bipolarna	Stany Zjednoczone, ZSRR
5	współczesny	od 1989/91	centryczny	Stany Zjednoczone

Kongres Wiedeński - rozpoczął się we wrześniu 1814 r., miał na celu dokonanie zmian terytorialnych i ustrojowych po upadku cesarza Francji Napoleona I. Rok 1815 jest najważniejszą datą w historii międzynarodowych stosunków politycznych - wtedy powstała międzynarodowa arena w naszym współczesnym rozumieniu tego słowa. Był to koniec ery stosunków rodzinnych - władcy nie tylko musieli ograniczać swoją odpowiedzialność do własnego terytorium (państwa), ale zaczęli być nawet z tego rozliczani.

Zdobycze Kongresu Wiedeńskiego:

1. powstanie międzynarodowej areny i narodziny stosunków międzynarodowych (osiągnięcie niezamierzone);

2. międzynarodowy system bezpieczeństwa oparty na dwóch zasadach:

1. zasada równowagi sił (w tym kontrola zbrojeń) - zespół ustaleń dokonanych pomiędzy umawiającymi się stronami, określającym, że i w jakim zakresie żadna ze stron nie będzie przekraczała liczbowo, ani jakościowo wspólnie przyjętych wielkości każdego rodzaju uzbrojenia. Umawiające się strony zobowiązywały się wobec siebie do zachowania wspólnie przyjętych ustaleń bez żadnych odstępstw i pod groźbą fizycznej reakcji pozostałych partnerów systemu w przypadku odejścia od tych ustaleń przez jednego z nich;

2. zasada legitymizmu - bezwzględny zakaz podważania legalności władzy na obcym terenie. Istotą tej zasady jest utrzymanie stanu równowagi zewnętrznej, międzynarodowej, poprzez utrzymanie równowagi wewnętrznej, stabilności obowiązującego systemu władzy;

3. powstanie kodeksu dyplomatycznego - prawo dyplomatyczne zostało opracowane na Kongresie Wiedeńskim jako tzw. Regulamin wiedeńsko-akwizgrański. Regulowało ono dotychczasowe formy zachowań w kontaktach transgranicznych. Istotą dokonanych ustaleń było wyjście od uznania przez zobowiązujące się strony statusu dyplomaty i związanej z tym zasady nietykalności cielesnej i eksterytorialności - dyplomata był człowiekiem szczególnie uprzywilejowanym, a gwarancję tego uprzywilejowania nadawał mu każdy z władców stron traktatowych osobiście. Władca ponosił odpowiedzialność za życie i cześć znajdującego się na jego terytorium dyplomaty;

4. powstanie międzynarodowego prawa handlowego - okres po Kongresie Wiedeńskim charakteryzował się szybkim wzrostem zawieranych umów, gdzie podmiotami stawały się państwa, czyli terytoria zarządzane przez władców. Pojawiły się umowy z zakresu gospodarki. Na Kongresie Wiedeńskim ustalono zasady gwarancji państwowych na zawierane międzynarodowe umowy handlowe przez prywatne podmioty gospodarcze oraz możliwość dochodzenia praw przed sądami podmiotu dokonującego łamania wcześniej przyjętych zobowiązań.

5. początek prawa międzynarodowego - czyli zasad regulujących zachowanie aktorów na arenie międzynarodowej;

6. zapoczątkowanie procesu powoływania organizacji międzynarodowych.

Okres pierwszy - prehistoryczny - trwał do 1815 roku. Jest to okres, który nie jest badany przez MSP, gdyż nie wytworzyła się międzynarodowa arena, główny i jedyny obiekt badań MSP. Uzasadnia to nazwę okresu - poprzedza historię. Do 1815 roku rolę organizatora historii pełnili władcy Europy przez wyznaczonych przez tychże władców plenipotentów. Rolę podmiotową w stosunkach transgranicznych pełnili władcy i ich rodowe powiązania.

Okres drugi - „Święte Przymierze” - jest to przedział czasowy od roku 1815 do lat 1914/18 (od Kongresu Wiedeńskiego do I wojny światowej). Zgodnie z wolą i intencją układających się stron zaproponowany w Wiedniu międzynarodowy system ukształtował się jako multipolarny. Na wytwarzającej się MA rolę mocarstw o charakterze globalnym przejęli sygnatariusze traktatu końcowego Kongresu („Święte Przymierze” - Rosja, Austria (Austro-Węgry), Prusy oraz Wielka Brytania i Francja. Istotą postanowień końcowych była chęć współpracy umawiających się państw w celu kształtowania wydarzeń na MA zgodnie z własnymi życzeniami. Ten system multipolarny był systemem szczególnym, który przeszedł do historii jako koncert wszyscy główni aktorzy (mocarstwa globalne) uzgadniają między sobą własne plany i dążenia geopolityczne. W momencie pojawienia się istotnych różnic pomiędzy mocarstwami globalnymi zaprzestały one współpracy i skoncentrowały się na realizacji własnych interesów, powodując rozpad koncertu, a w konsekwencji wybuch I wojny światowej. „Święte Przymierze” było najdłuższym okresem w historii MSP, trwał przez blisko 100 lat. Rozpad koncertu spowodowany był lekceważeniem społecznej rzeczywistości i sił ją porządkujących.

Okres trzeci - międzywojenny - okres wyznaczany jest przez daty obu wojen światowych, od 1914/18 do 1939/45. Ukształtował się system międzynarodowy określany jako multipolarny zmienny - większa ilość aktorów o charakterze mocarstw globalnych, ale jednocześnie zmienność ich znaczenia w przebiegu historycznym (jedne tracą swe znaczenie, inne zyskują). W tym przypadku do czynienia mamy z mocarstwami globalnymi podpisującymi w 1918 roku Traktat Wersalski - Wielka Brytania, Stany Zjednoczone i Francja oraz dwadzieścia lat później z międzynarodowym układem stanowionym przez Wielką Brytanię i Francję oraz Niemcy i Japonię. Początek okresu uwikłany był w plany przyszłej wojny. W okresie międzywojennym reguły gry na MA stały się towarem niedostępnym dla zdecydowanej większości aktorów. Był to krótki i bez większego znaczenia okres.

Okres czwarty - „zimnej wojny” - rozpoczął się wraz z zakończeniem II wojny światowej, a skończył w momencie rozpadu bloku sowieckiego, od 1939/45 do 1989/91. System MA to system bipolarny, czyli z dwoma mocarstwami o charakterze globalnym - Stany Zjednoczone i Związek Sowiecki. Okres ten przeszedł do historii jako epoka konfrontacji systemowej, walki o dominację pomiędzy systemem kapitalistycznym (demokratycznym) a systemem socjalistycznym (komunizmem). Ocena tego okresu jest dość trudna ze względu na bardzo ograniczony dostęp do materiałów źródłowych. Charakterystyczną cechą tego okresu jest konstrukcja MA - tworzą ją 3 grupy: obóz państw komunistycznych, obóz państw kapitalistycznych i tzw. trzeci świat. Pomiędzy dwoma pierwszymi obozami trwa walka o przekonanie wszelkimi sposobami jak największej ilości państw trzeciego świata do współuczestnictwa w jednym z dwóch obozów. konfrontacja ta kończy się zwycięstwem Stanów Zjednoczonych, likwidacją ZSRR i jednocześnie bipolarnej struktury MA.

Okres piąty - współczesny - zapoczątkowany zakończeniem „zimnej wojny” i trwający do chwili obecnej, od 1989/91. Na MA obowiązuje obecnie system centryczny - rolę jedynego mocarstwa o charakterze globalnym pełnią Stany Zjednoczone. Do takiej zmiany na MA przyczyniło się samounicestwienie Związku Sowieckiego. Fakt samounicestwienia rozpoczął się od roku 1989, zapoczątkowany zwycięstwem antyrządowej organizacji „Solidarność” w Polsce, a zakończony w grudniu 1991 roku oficjalnym rozwiązaniem się ZSRR.

---