Śmierć__________

Śmierć - Z biologicznego punktu wi­dzenia śmierć jest nieodwracalnym ustaniem wszystkich czynności życio­wych. Literatura jednakże ujmuje to zjawisko jako znaczący element ludz­kiej egzystencji, powód cierpienia i stra­chu ludzkiego, a także jako wielką taje­mnicę. Ludzie od zawsze próbowali wyobrazić sobie śmierć, tworzyli jej zantropomor-fizowane wizerunki (np. kobieta o skrzydłach nietoperza, ze szponami za­miast palców). Jednak najpopularniej­szy był wizerunek śmierci jako kościo­trupa z kosą w ręku. Pojawił się on w ikonografii średniowiecznej, ale obe­cny jest do tej pory nie tylko w sztuce, ale i w ludzkiej świadomości. Epokami, które często sięgały do tego motywu i przedstawiały śmierć jako żywe (!) zjawisko, np. zjawę, kobietę czy porusza­jący się szkielet, były: średniowiecze i barok. Także w romantyzmie i moder­nizmie chętnie sięgano do tego tematu. Innym sposobem nawiązywania do moty­wu śmierci były sceny umierania bohate­rów literackich. Zamykały one biografię danej postaci, wnosiły wiele do jej wize­runku, a także do warstwy ideowej utworu. Ze względu na ogrom materiału lite­rackiego obejmującego zagadnienie śmierci, proponujemy podział tego hasła na dwa mniejsze podrozdziały:

1) Wizerunek śmierci;

2) Śmierć bohaterów literackich (śmierć samobójcza - patrz: samobójst­wo).

Ars moriendi (sztuka dobrego umiera­nia) - w średniowieczu pisano traktaty na temat tego, jak godnie odejść z tego świata. Przedstawiano ten problem tak­że w ikonografii.

Danse macabre (taniec śmierci) - śred­niowieczne wyobrażenie korowodu lu­dzi różnych stanów i zawodów prowa­dzonych przez śmierć, w myśl zasady: Mors omnia adeąuat. („Śmierć wszyst­kim jednaka"). Najsłynniejsze wyobra­żenie tańca śmierci znajdowało się na krużganku paryskiego Cmentarza Nie­winiątek. Znane były również drzewo­ryty Hansa Holbeina (cykl pt. „Bilder des Todes").

Wizerunek śmierci

Biblia (ST) - 1) Księga Rodzaju wyjaś­nia pochodzenie śmierci. Wzięła ona swój początek z grzechu pierworodnego (w raju ludzie byli nieśmiertelni). 2) Biblijnym wyobrażeniem śmierci jest anioł Azrael (hebr. Bóg pomógł), jeden z czterech aniołów przy tronie Boga. Umrze ostatni, gdy zabrzmi po-raz drugi trąba archanielska.

Biblia (NT) - 1) W naukach Chrystusa pojawia się nowe pojęcie, jakim jest zmartwychwstanie. Oznacza ono po­wtórne narodzenie się do życia po śmie­rci. 2) Drugi jeździec Apokalipsy (na trupiobladym koniu) symbolizuje śmierć, która ogarnie cały świat w Dzień Gniewu. 3) Po Sądzie Ostatecznym śmierć zostaje wrzucona do jeziora og­nia; obraz ten oznacza powszechne zmartwychwskrzeszenie. Jednocześnie św. Jan dodaje, że grzesznicy, nie zapi­sani w Księdze Życia, także znajdą się w jeziorze ognia.

Mitologia - 1) Mitologicznym wyob­rażeniem śmierci jest Tanatos, bliźnia­czy brat Snu i syn Nocy. Według wie­rzeń pojawiał się niepostrzeżony i od­cinał konającemu pukiel włosów. W ten sposób poświęcał go w ofierze bóstwom podziemnym i na zawsze odrywał od ziemi. 2) Starożytni wyobrażali sobie także życie po śmierci. Władcą krainy zmarłych był Hades (tą nazwą określa się niekiedy cały podziemny świat); rządził nią wraz ze swoją żoną, Persefoną. Zma­rli, po osądzeniu ich, szli albo do Tartaru (odpowiednik piekła), albo na Pola Eli­zejskie (odpowiednik raju).

W baśniach i legendach śmierć przed­stawiana jest jako kościotrup albo jako kobieta. Bohaterowie mogą ją zobaczyć na własne oczy; nierzadko sama przy­chodzi po swoje „ofiary". W „Kumie

Śmierci" trzyma nawet do chrztu syna wieśniaka, a potem opiekuje się nim przez całe jego życie.

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmier­cią" - Połączenie dwóch charakterys­tycznych dla średniowiecza wizerun­ków śmierci: rozkładu zwłok i danse macabre. Śmierć to kobieta o odrażają­cej fizjonomii (czaszka pokryta żółtą skórą, z oczu cieknie krew, nos odpada); jej wygląd ma na celu podkreślenie znikomości i niedoskonałości ludzkiego ciała. Opowiada ona Polikarpowi, iż zabiera do siebie (kosi) wszystkich, bez względu na urodzenie, stan czy płeć. O swoich żniwach mówi z ironicznym dystansem, podkreślając, że największą przyjemność sprawia jej zabieranie do siebie grzeszników.

„Dusza z cięła wylecieła" - Średnio­wieczny dialog opowiada o losach duszy po śmierci. Zapłakaną i samotną spotyka św. Piotr, by zabrać ją do Nieba. F. Yfflon „Wielki Testament" - Do refleksji na temat śmierci skłania Vil-lona obraz ciał w kostnicy. Zauważa on przede wszystkim, że śmierć kładzie kres bogactwu i godnościom ziemskim. O wielmożach, pachołkach, ludziach biednych i bogatych, którzy tam spoczę­li mówi: Wszystkie tam leżą, ot, po-śnięte, Jedna kopica zesypana. J. Kochanowski „Treny" - Wielki traktat filozoficzny, w którym śmierć dziecka sprowokowała rozważania na temat: istoty śmierci, losów człowieka po śmierci, problemu cierpienia po stra­cie kochanej osoby. Poeta ukazuje śmierć w postaci zantropomorfizowanej (Tren IV), traktuje ją także jako przejś­cie do innego świata (Tren XTV), a w Trenie X podaje w wątpliwość dogmat o istnieniu życia po śmierci. J. Donnę „Śmierci, próżno się pysz­nisz..." - Monolog skierowany do śmierci mówi o tym, iż nie ma ona powodu do pychy i dumy. Podmiot liryczny porównuje ją do snu, który przynosi ulgę ciału i duszy. Mówi też o zmartwychws­taniu, które będzie triumfem człowieka nad śmiercią.

M. Sęp-Szarzyński „Nagrobek^ Mar­cinowi Strzechowskiemu" - Śmierć wybawiła młodego człowieka od dłu­gich cierpień i bólu. Jest więc pojmowa­na jako przyjaciel, a nie - wróg ludzi.

S. Grabowiecki „Z Twej śmierci, Je­zu..." - Śmierć Chrystusa dała ludziom zwycięstwo nad śmiercią przez obiet­nicę zmartwychwstania. Podmiot lirycz­ny przedkłada żywot prawdziwy (ten po śmierci, prowadzący do zmartwychws­tania) nad życie doczesne.

H. Morsztyn „Światowa rozkosz" -

Nawiązując do średniowiecznych moty­wów vanitas i do motywu rozkładu zwłok, Morsztyn zwraca uwagę na prze-mijalność ludzkiego bogactwa, a także na to, co dzieje się po śmierci (Robak, wąż i jaszczurka pastwią się z gnilego cztonki dala...).

Z. Morsztyn „Żywot - sen i cień"

- Śmierć przyrównana została do głębo­kiego snu, w którym pogrążeni są uma­rli. Sen natomiast jest w życiu człowieka zwiastunem śmierci.

J. Baka „Uwagi o śmierci niechybnej"

-Nawiązując do średniowiecznego dan­se macabre, Baka przedstawia obraz śmierci, która dosięgnie każdego. Tłu­maczy także, iż jej przyczyną mogą być doczesne rozkosze, którym niektórzy zbyt chętnie się oddają:

Łasyś zbytnie na cukierki,

jablka, gruszki i węgierki -

śmierć jawna,

niestrawna,

połyka

mlodzika.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. II i IV

- Typowe dla romantyków przekonanie o tym, że życie nie kończy się po śmierci zostało połączone z motywem wielo­krotnego umierania („Upiór"). Życie po śmierci traktowane jest jako odzwier­ciedlenie ziemskiego życia zmarłego. Nie traci on kontaktu ze światem ludzi, może nawet ukazywać się śmiertelni­kom, jak to robią duchy podczas ob­rzędu dziadów.

E.A. Poe „Maska Śmierci Szkarłat­nej" - Na balu w zamku księcia Pro-spera, który uciekł wraz ze świtą i przy­jaciółmi od epidemii dżumy, pojawia się tajemniczy gość w masce Śmierci Szkar­łatnej. Jak się okazuje, to sama Śmierć Szkarłatna (dżuma) przyszła po tych, którzy pragnęli jej uniknąć.

E.A. Poe „Przedwczesny pogrzeb"

- Opowiadanie odzwierciedla zaintere­sowania pisarza katalepsją - stanem z pogranicza życia i śmierci. Wielokrot­nie przy woły wany jest tu obraz katalep-tyków grzebanych żywcem, a sam boha­ter przeżywa koszmarny sen, że został złożony do grobu podczas ataku tej strasznej choroby.

Ch. Baudelaire „Padlina" - Naturalis-tyczny obraz śmierci jako siły nisz­czącej materię. Trup młodej dziewczy­ny rozkładający się w słońcu, gnijący i jedzony przez robaki, staje się przy­czynkiem do rozważań nad niedoskona­łością ludzkiej powłoki cielesnej. Jedno­cześnie pojawia się tu refleksja, że wszystkich, nawet tych najbardziej uro­dziwych, czeka taki los. Patrz: przemija­nie.

L. Staff „Odrzućmyż raz..." - Staff sięga tu do buddyjskiego wyobrażenia śmierci jako kojącej siostrzycy, bladej, dobrej pani, która przychodzi po czło­wieka, by oderwać go od trosk życia i pozwolić mu zasnąć po ziemskich burz wirze.

S. Korab-Brzozowski „O, przyjdź!"

- Poetycka wizja śmierci, o którą błaga podmiot liryczny, każe mu widzieć ją jako senną marę, piękną i dobrą, przyno­szącą człowiekowi ukojenie. Błagalna prośba skierowana do niej (O, przyjdź!) jest wyrazem tęsknoty za spokojem, marzeniem o oderwaniu się od ziems­kiego koszmaru, przy którym śmierć może być wybawieniem. Patrz: samo­bójstwo.

A. Bidy „Maskarada" - Na jednym z wystawnych bali maskowych, pośród bawiących się gości, pojawia się tajem­nicze domino o twarzy przypominającej trupią czaszkę. Żaden z gości nie wie, że jest to śmierć. I kiedy zabawa toczy się w najlepsze, śmierć zbiera swe żniwo.

A. Biely , Jasna śmierć" - Śmierć jest dla poety powrotem do ojczyzny po długiej tułaczce na ziemi. Tutaj może on zaznać spokoju, tutaj czeka go nieśmier­telność i brak strachu przed... śmiercią.

B. Leśmian „Dwie śmiercie" - Według poety każdy ma przypisaną sobie śmierć. Śmierć nie jest więc jedna jedy­na; jest ich wiele. Na bohatera lirycz­nego utworu czeka na przykład śmierć jego matki. Nie każdemu jednak dane jest wybrać własną śmierć.

J. Lechoń „Pytasz, co w moim ży­ciu..." - Śmierć (obok miłości) potrak­towana została jako siła napędowa świata i ludzkiego istnienia. Na śmierć i mi­łość skazany jest każdy człowiek, każdy też boi się ich, ponieważ niosą ze sobą ryzyko cierpienia i są wielką niewiado­mą. Jedynym pewnikiem dotyczącym tych dwóch zjawisk, jest to, że śmierć chroni od miłości, a miłość od śmierci.

S. Grochowiak „Rozbieranie do snu"

- Poeta sięga do średniowiecznego mo­tywu rozkładu zwłok (stąd tytuł utwo­ru). Upersonifikowana śmierć „rozbie­ra" umarłego, odejmując mu kolejne części ciała. Interesujący jest opis samej postaci śmierci, która ma zaledwie zielo­ną łysinę, jest głucha w obu czarnych gwiazdach i ślepa w obu ostrych uszach.

H. Poświatowska „Śmierć" - Bohater­ką liryczną wiersza jest sama Śmierć, którą ludzie pojmują tak różnie. Dla mędrca jest przemijaniem, odejściem ze świata; dla fizyka przeistoczeniem mate­rii, dla wierzącego - początkiem innego życia, natomiast dla nas cierpiących wyzwoleniem.

* „Śmierć, najstraszniejsze z nieszczęść, wcale nas nie dotyczy, bo gdy my istniejemy, śmierć jest nieobecna, a gdy tylko śmierć się pojawi, wtedy nas już nie ma". (Epikur)

* „Śmierć jest ostatnim kresem wszystkiego". (Horacy)

* „Boimy się nie śmierci, ale wyobrażenia, jakie mamy o niej". (Seneka Młodszy)

* „Bogowie wiedzą: śmierć jest nieszczęściem. Inaczej chętnie umieraliby sami". (Safona)

* „Mors certa, hora incerta". - „Śmierć pewna, ale jej godzina nieznana", (napis na zegarze ratuszowym w Lipsku)

* „Każdy człowiek ustosunkowuje się do śmierci tak, jak gdyby był tym jedynym, a przynajmniej pjdrwszym, który ma umrzeć".
(S. Czosnkowski)

* „Śmierć jest nagrodą życia". (J. Girardoux)

* „Ktokolwiek mówi, że się śmierci nie lęka, kłamie". (I. Krasicki)

* „Kiedy widzi się, do czego doprowadziła współczesna medycyna, pytamy siebie mimo woli: ile pięter ma śmierć?" (J.P. Sartre)

* „Nie dlatego najsmutniejszy jest zgon, że wraz z nim wszystko się kończy, lecz dlatego, że po nim nic się nie zaczyna". (T. Kotarbiński)

Śmierć bohaterów literackich

Biblia (ST) -1) Patriarchowie (np. Noe, Abraham, Jakub) umierają w późnym wieku, godnie, otoczeni gronem najbliż­szych. Odchodząc ze świata, zamykają pewną epokę w dziejach narodu wy­branego. 2) Mojżesz umiera po 40 latach wędrówki przez pustynię. Przed śmier­cią Bóg stawia go na górze Nebo, skąd ogląda Ziemię Obiecaną, do której nie miał wejść. Kiedy umiera, Bóg grzebie go w ziemi moabskiej, w nie znanym ludziom miejscu.

Biblia (NT) - 1) Ewangelie podają trzy różne wersje śmierci Chrystusa. Według św. Mateusza i św. Marka miał wypo­wiedzieć ostatnie słowa: Boże, Boże mój, czemuś mnie opuścił!. Św. Łukasz

podaje, że ostatnimi słowami Chrystusa były: Ojcze, w Twoje race oddaję ducha mego, natomiast wg św. Jana - Dokona­ło się. Tak więc Ewangeliści widzą śmierć Jezusa na krzyżu w różny spo­sób. Według dwóch pierwszych nie do końca godzi się on ze swoim losem, dlatego w jego słowach pełno jest bólu i żalu do Boga. Dwaj ostatni widzą w nim Mesjasza, który w pełni godzi się na przypisany mu los. 2) Jan Chrzciciel umiera w więzieniu, zamordowany na rozkaz Heroda. Jego ściętą głowę przy­niesiono na półmisku nienawidzącej go Herodiadzie. Patrz: taniec.

Mitologia - 1) Eurydyka umiera uką­szona przez żmiję. Zrozpaczony Or­feusz uda się do Hadesa, by błagać go o oddanie mu żony. 2) Orfeusz, dla którego życie straciło sens po śmierci żony, umiera rozszarpany przez bachan-tki (tancerki Dionizosa), opętane tanecz­nym szałem. 3) Akteon, słynny myś­liwy, został za karę zamieniony w jele­nia (podejrzał w kąpieli boginię Ar­temidę). Umarł rozszarpany przez włas­ne psy. 4) Herakles umiera w strasz­liwych mękach. Jego ciało trawione jest ogniem wywołanym przez koszulę De-janiry. 5) Nieostrożny Ikar, który nie posłuchał rady swego ojca i wzniósł się zbyt wysoko na skrzydłach zrobionych z wosku i ptasich piór, spadł do morza i utopił się. Śmiały lot Ikara, jak i jego śmierć, symbolizują tych, którzy chcą wznieść się wysoko (nawet zbyt wyso­ko) i płacą za to życiem. 6) Po prze­granej w pojedynku z Apollem, Mars-jasz został surowo ukarany: obdarto go ze skóry i przywiązano do drzewa, by umierał w powolnych męczarniach. Tak zapłacił za swą pychę (nawiązanie: Z. Herbert „Apollo i Marsjasz"). 7) Syzyf dwukrotnie ucieka przed śmiercią: raz, gdy zakazuje żonie pochówku swego ciała (jego dusza nie mogła trafić do Hadesu), drugi raz, kiedy uwięził boga Tanatosa. Jednak bogowie nie dali się oszukać; wysłali po Syzyfa Hermesa i ten sprowadził go przed oblicze Hade­sa.

Homer „Iliada" - Bohaterowie nie umierają śmiercią naturalną. Giną w bit­wie albo w pojedynkach. I tak np. Patrokles umiera zabity przez Hektora, który po skończonym pojedynku znie­waża ciało swego przeciwnika. Sam Hektor został zabity przez Achillesa, który w gniewie rozszarpuje jego zwło­ki.

„Pieśń o Rolandzie" - Zgodnie ze średniowieczną ars moriendi, Roland umiera zwrócony twarzą ku wrogom. Przed śmiercią niszczy swój miecz, by nie dostał się w ręce Saracenów. Modli się za króla, a dopiero potem za siebie. Kiedy umiera, po jego duszę zstępują aniołowie i zabierają ją do nieba. Jest to nagroda za pobożne życie i wierną służbę królowi.

„Legenda o św. Aleksym" - Aleksy

umiera w osamotnieniu i skrajnej nędzy. Jak na świętego przystało, zna godzinę swej śmierci, dlatego też spisuje przed­tem dzieje swego życia. Kiedy umiera, trzymając w dłoni pergamin, w Rzymie dzwonią dzwony we wszystkich kościo­łach. Po śmierci świętego jego żona (bo tylko ona mogła to zrobić) wyjmuje mu z rąk list, by odczytać go głośno przed ludem.

J. Bedier (oprać.) „Dzieje Tristana i Izoldy" - Tristan umiera od śmiertel­nej rany, oczekując przybycia ukocha­nej, oszukany przez własną żonę. Wi­dząc zmarłego kochanka, Izolda kładzie się przy nim i obejmuje go ramionami. Umiera, nie mogąc żyć bez niego

Legendy arturiańskie - Król Artur, śmiertelnie ugodzony przez Mordreda, został przewieziony na wyspę Avalon (w mitologii celtyckiej ziemski raj na Morzu Zachodnim). Według tradycji nie umarł on, ale śpi snem długowiecznym, z którego zbudzi się kiedyś, by znowu objąć rządy w Brytanii.

W. Szekspir „Hamlet" - 1) Ham-let-ojciec umiera, zabity przez włas­nego brata, który wlał mu do ucha truciznę. Zabójstwo króla stanie się przyczyną wszystkich wydarzeń w tra­gedii. 2) Hamlet umiera, ugodzony za­trutą szpadą Laertesa, na skutek knowań Klaudiusza. Ostatnie słowa bohatera (Reszta jest milczeniem) wskazują na to, że historia Hamleta zakończyła się. Opowie ją wierny Horacy (książę umie­ra na jego rękach), którego Hamlet poprosił o to przed śmiercią. 3) Polo-niusz umiera ugodzony śmiertelnie przez Hamleta, kiedy podsłuchiwał roz­mowy jego i Gertrudy. Hamlet był prze­konany jednak, że zabija Klaudiusza, o czym mogą świadczyć jego słowa: Giń, szczurze! 4) Gertruda umiera, wy­piwszy kielich z winem i trucizną prze­znaczony dla Hamleta. Chcąc ocalić życie swego syna, poświęciła siebie. 5) W czasie pojedynku z Laertesem Ham­let zabija nie tylko swego przeciwnika. Ugodził śmiertelnie Klaudiusza, wypeł­niając w ten sposób obietnicę daną ojcu.

W. Szekspir „Makbet" - 1) Sprawied­liwy król Duncan, który uczynił Mak­beta tanem Kawdoru, umiera zamor­dowany w zamku swego wasala. Zabili go Makbet i jego żona, by sięgnąć po królewską koronę. 2) Samozwańczy król Makbet umiera na polu bitwy, zabity przez Makdufa, z którym walczy do końca. Pomimo że świadom jest swojej klęski, nie rezygnuje z walki, a do swego przeciwnika mówi: Niech potępiony będzie, kto się znuży, I pierw­szy krzyknie: Stój nie mogę dłużej! Patrz: zbrodnia/zbrodniarz.

J.W. Goethe „Król Olch"-Mały chło­piec umiera, gdy nocą jedzie z ojcem przez las. Gorączka sprawiła, iż oczami wyobraźni ujrzał on strasznego Króla Olch (postać z baśni germańskich), na­wołującego go do siebie i pragnącego odebrać go ojcu. Przerażone dziecko umarło ze strachu.

J.W. Goethe „Faust" - Śmierć mędrca następuje, gdy wypowiada on magiczne słowa: Chwilo trwaj, jesteś piękna!, które dawały Mefistofelesowi moc po­zbawienia go życia i zabrania jego du­szy. Dusza Fausta nie idzie jednak do piekła, ale do nieba, bowiem Bóg wyba­cza temu, kto wiecznie dążąc się trudzi.

G.G. Byron „Giaur" -Tytułowy boha­ter, którego prawdziwe imię będzie do końca nie znane, kona po spowiedzi podsumowującej jego życie. Umiera, zapomniany przez wszystkich, samotny.

A. Mickiewicz „Ballady i romanse"

_ Tak jak w baśniach i podaniach ludo­wych, bohaterowie nie umierają śmier­cią naturalną. Powodem śmierci może być zbrodnia („Lilije") czy interwencja sił fantastycznych („Świteź", „Świte-zianka"). Zdarza, się też, że śmierć utoż­samiana jest z przemianą w siły przyro­dy („Rybka", „Świteź").

A. Mickiewicz „Grażyna" - patrz: rycerz.

A. Mickiewicz: Dziady, cz. III - Dok­tor, poplecznik Nowosilcowa, były nau­czyciel Filaretów, których zadenuncjo-wał, umiera rażony gromem, siedząc przy własnym biurku. Obok jego głowy (głowy zdrajcy) leży stopione piorunem srebro (analogia do trzydziestu srebr­ników Judasza). Opatrzność pokarała zdrajcę. Na uwagę zasługuje także to, że pierwowzór postaci (doktor Becii, oj­czym Słowackiego) zginał w ten sam sposób.

A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - Jacek Soplica, w przeczuciu nadchodzącej śmierci, odbywa spowiedź, w której opowiada dzieje swego życia. Mówi o tym, jak odkupił winy młodości, po­święcając dojrzałe lata na służbę ojczyź­nie. Przy spowiedzi tej obecny jest także Gerwazy, jego najbardziej zacięty wróg, z którym Jacek pogodzi się przed śmier­cią. Przedśmiertna spowiedź bohatera przyczyniła się do jego rehabilitacji i przywrócenia mu dobrego imienia.

J. Słowacki „Balladyna" - 1) Alina umiera, zamordowana przez własną sio­strę, kiedy obie zbierają maliny, rywali­zując o Kirkora (...którapierwsza dzban przyniesie świeżych malinek, tą weź­miesz za żonę). Balladyna, by nie dopuś­cić do małżeństwa Aliny z Kirkorem, zabija ją i przynosi do chaty dzbanek pełen malin. 2) Grabieć, któremu zgro­madzeni w zamku panowie złożyli hołd jako prawowitemu królowi, ginie zamor­dowany skrytobójczo w noc po słynnej uczcie. Zamordowali go Balladyna i Ko-stryn. 3) Kirkor ginie w bitwie wydanej mu przez wojska żony, Balladyny. Żą­dza władzy okazała się silniejsza niż jakiekolwiek uczucia. 4) Wdowa, matka Balladyny, umiera w straszliwych cier­pieniach, wzięta na męki, by wypowie­działa imię wiarołomnej córki. Matka woli jednak oddać życie niż publicznie przyznać, kto był przyczyną jej nie­szczęść. 5) Balladyna umiera, rażona piorunem z chmury pozostawionej nad miastem przez Goplanę. Uprzednio sa­ma wydała na siebie wyrok śmierci, teraz świat fantastyczny sprawił, że sprawiedliwości stało się zadość.

E.A. Poe „Zagłada domu Usherów"

- Bohaterowie (Roderyk i Magdalena Usher) umierają, trawieni dziwną choro­bą polegającą na nadwrażliwości zmys­łów. Ich śmierci towarzyszy zawalenie się siedziby Usherów, które jest jedno­znaczne z zagładą rodu.

E. Bronte „Wichrowe Wzgórza" - 1)

Pan Earnshaw umiera po długiej choro­bie, którą zapoczątkowała śmierć żony. Jego śmierć będzie początkiem najtrud­niejszego okresu w życiu Heathcliffa, kiedy to zacznie on być traktowany we dworze jak służący. 2) Żona Hindleya Earnshawa umiera w straszliwych bó­lach, w połogu, wydając na świat Hare-tona. Jej śmierć to „początek końca" Hindleya, który od tej pory będzie topił smutek w winie, a wszystkie pieniądze straci, uprawiając hazard. 3) Katarzyna Linton, wycieńczona po głodówce, umiera w połogu, wydając na świat małą Cathy. Jest to przełomowy moment w życiu Heathcliffa, który od tej pory będzie marzył o tym, by połączyć się z ukochaną. Patrz: samobójstwo. 4) Hin-dley Earnshaw, zrujnowany i przegrany, umiera na skutek zbyt intensywnego życia (hulanki w dzień i w noc, hazard). Od tej pory pieczę nad jego synem, Haretonem, sprawować będzie Heathc-liff. 5) Edgar Linton umiera po długiej chorobie. Jego śmierć przyspieszyła wiadomość o ślubie córki z synem Heat­hcliffa. Jedynym pocieszeniem może być obecność Katarzyny w chwili jego śmierci. 6) Izabela Linton, która opuś­ciła swego męża, umiera samotnie w Londynie. Jej syn zamieszka teraz w Wichrowych Wzgórzach. 7) Heathc-liff Linton, od dziecka słaby i chorowity, umiera wkrótce po ślubie z Katarzyną. Przy jego śmierci obecna jest tylko ona. Przed śmiercią podpisuje jednak doku­ment, w którym przepisuje majątek swój i swojej żony na ojca. 8) Heathcliff, który przeczuwał swoją śmierć i przygo­towywał się do niej, umiera z niewyjaś­nionych przyczyn, a jego ciało znajduje służba.

A. Dumas „Królowa Margot" - 1) Opis rzezi hugonotów w Noc Świętego Bartłomieja jest jedną z najbardziej bru­talnych scen w historii literatury. Hugo-noci mordowani są w swoich domach; w pałacowych komnatach, a także na ulicach. Najbardziej przerażająca scena to obraz śmierci admirała de Coligny, który został wywleczony z własnego domu (tylko w nocnej koszuli) i za-szlachtowany na ulicy. 2) Karol IX umiera, trawiony gorączką, otruty (po­myłkowo) przez własną matkę. Cierpi straszny ból, ma konwulsje, a na czoło występuje mu krwawy pot. 3) Ignacy de la Mole, uznany za zdrajcę, został ścięty wraz ze swym przyjacielem, Coconu-sem. Kochanka Ignacego, królowa Mar­got, wykupuje od kata głowę ukochane­go i każe ją zabalsamować.

B. Prus „Lalka" - Śmierć starego subiekta symbolizuje odejście świata wartości romantycznych. Słowa Szuma-na wypowiedziane do Ochockiego: Ostatni to romantyk!... Jak oni się wyno­szą... Jak oni się wynoszą..., ukazują zamknięcie pewnej epoki w dziejach kultury polskiej, jak i nieodwracalność losów świata. Jednocześnie Prus daje nadzieję swoim czytelnikom, gdy Ocho­cki znajduje w dłoni Rzeckiego kartkę z cytatem z Horacego: Non omnis mo-riar. Może jednak w tym nowym świe­cie pozostanie coś z ideałów romantycz­nych.

H. Sienkiewicz „Potop" - Wstrząsają­ca scena śmierci księcia Janusza Radzi­wiłła ukazuje, jak ten niegdyś wielki pan umiera samotnie (pozostał przy nim tylko jeden służący), nękany wyrzutami sumienia i majakami. Śmierć będzie dla niego wybawieniem.

H. Sienkiewicz „Rodzina Połaniec­kich" - 1) Lidka, chorowita córka pani Emilii, przeczuwając swoją śmierć, ka­że obiecać sobie, że Połaniecki ożeni się z Marynią Pławicką. Śmierć dziecka będzie szokiem dla jego matki, która zamknie się w zakonie. Połaniecki i Ma­rynia spełnią przyrzeczenie złożone Li­dce. 2) Śmierć starego pana Zawiłows-kiego jest poniekąd wybawieniem dla jego córki. Może ona porzucić rodzinny majątek (ofiarowuje go dalekiemu ku­zynowi), by wstąpić do klasztoru. 3) Bukacki, postać stylizowana na zachod­nioeuropejskich dekadentów, umiera sa­motnie w Rzymie. Ostatnie tygodnie przed śmiercią spędził zamknięty w swoim apartamencie.

S. Żeromski „Rozdziobią nas kruki, wrony..." - Szymon Winrych, jeden z ostatnich powstańców, ginie napad­nięty przez oddział Moskali. Cały jego dobytek zostanie podzielony między żoł­nierzy, a resztę ukradnie prosty chłop, który zauważył ciało powstańca. Scena śmierci bohatera ma na celu ukazanie prawdziwego oblicza powstania i po­wstańców, jak i ideałów, które rozdzió-bią kruki, wrony..., tak jak rozdziobały konia i cały dobytek Winrycha.

W.S. Reymont „Chłopi" - 1) Kuba, parobek Borynów, postrzelony przez gajowego, umiera w noc wesela Boryny. Świadomy własnej małości nie pozwala wezwać do siebie księdza, jak wcześniej nie zgodził się na wizytę lekarza. Choć sam odciął sobie porażoną gangreną nogę, choroba zaatakowała jego ciało i musi umrzeć. Tragiczne jest to, iż odchodzi z tego świata, podczas gdy inni bawią się. 2) Scena śmierci starego Boryny ma wymiar symboliczny. Oto prawdziwy kmieć, w przedśmiertnym geście, obsiewa pole, by obrodziło la­tem. Umiera, wtulony twarzą w ziemię - żywicielkę. W zupełnie innej konwen­cji pokazana została śmierć Agaty (re­alistycznie), która umiera godnie, po gospodarsku (cale lata żebrząc, skom­pletowała sobie wszystkie niezbędne do pochówku rzeczy), spokojna i pogodzo­na z faktem odejścia.

T. Mann „Śmierć w Wenecji" - Opo­wiadanie ukazuje podwójne widzenie śmierci: jako obumierania miasta - sym­bolu kultury, i jako umierania Aschen-bacha, który odchodzi z tego świata wkrótce po wiadomości o wyjeździe Tadzia. Umiera samotnie, siedząc na plaży i rozmyślając o ukochanym. Obraz śmierci Wenecji ma natomiast uzmysłowić czytelnikowi odchodzenie dawnej, klasycznej kultury. Potwierdze­niem tego może być koszmar senny Aschenbacha.

H. Mniszkówna „Trędowata" - Ki­czowaty i przerysowany obraz śmierci Stefci Rudeckiej, narzeczonej ordynata Michorowskiego, znajdzie swoje bliź­niacze kopie w innych romansach. Bo­haterka odchodzi z tego świata, ode­pchnięta przez klasę społeczną narze­czonego, cierpiąc na jakaś nieznaną chorobę. Umiera otoczona kwiatami, żegnając się przed śmiercią z ukocha­nym.

F.S. Fitzgerald „Wielki Gatsby" - Jay

Gatsby, z miłości do Daisy, przyjmuje na siebie odpowiedzialność za zabicie kochanki jej męża, Myrtle, co przypłaca życiem. Ginie, zabity we własnej posia­dłości, kąpiąc się w basenie. Zabił go zrozpaczony mąż ofiary.

F. Kafka „Proces" - Śmierć Józefa K. to zapowiedź śmierci milionów ludzi w latach totalitaryzmu. Wyprowadzony z domu przez dwóch tajemniczych męż­czyzn, umiera za miastem, zasztyleto­wany przez nich. Jego ostatnie słowa dotyczą właśnie rodzaju umierania: Jak pies. Mówią one o nieludzkim wymiarze tego ostatniego aktu w życiu człowieka, o ostatecznym odebraniu mu godności.

S. Żeromski „Przedwiośnie" - W dro­dze z Rosji do Polski umiera Seweryn Baryka, który starał się jeszcze przed śmiercią wzbudzić w synu miłość do Polski. Śmierć ta jest upokorzająca: w wagonie pełnym ludzi i nieczystości, bez możności godnego pochówku.

M. Dąbrowska „Noce i dnie" - 1) Piotruś, pierwsze dziecko Niechciców, umiera bardzo spokojnie, nieprzytomny z powodu wysokiej gorączki. 2) Lucjan Kociełł umiera w straszliwych cierpie­niach na raka. Jego śmierć będzie po­wracać w snach Barbary. 3) Bogumił Niechcic umiera wskutek nagłego prze­ziębienia, które przekształca się w zapa­lenie płuc. Całe swoje życie starał się zapewnić rodzinie bezpieczeństwo i względny dostatek, więc także w chwi­li śmierci troszczy się o najbliższych.

M. Kuncewiczowa „Cudzoziemka" -

Róża umiera wówczas, gdy podjęła pró­bę całkowitej zmiany swojego życia. Śmierć przychodzi po dniu, w którym dokonała swoistego rozrachunku z samą sobą i zrozumiała, jakie błędy popełniła.

J. Iwaszkiewicz „Brzezina" - Staś umiera po długotrwałej chorobie. Prak­tycznie całe jego życie stało się „bytem ku śmierci", odkąd jako młody chłopak zachorował na gruźlicę. Koniec życia jest także końcem wielkiej i namiętnej miłości. Wstrząsająca jest scena, kiedy chłopki myją umarłego, a Malina, ko­chanka Stasia, patrzy na jego ciało stwo­rzone do miłości, a jednocześnie skaza­ne na przedwczesną śmierć.

M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza­ta" - 1) Misza Berlioz umiera tak, jak mu to przepowiedział Woland: ginie w wypadku, na szynach tramwajowych, z odciętą głową. 2) Małgorzata i Mistrz muszą umrzeć, by połączyć się na za­wsze. Ułatwia im to Azazello, który dał im do wypicia zatrute wino. Śmierć bohaterów jest jednak przejściem w in­ne, lepsze życie, darowane im przez Wolanda. 3) Jeszua Ha-Nocri umiera w straszliwych męczarniach, na krzyżu. Na rozkaz Piłata skrócono cierpienia skazańca (żołnierz przebił mu bok włó­cznią). Ostatnim słowem wypowiedzia­nym przez Jeszuę było: Hegemon.

W literaturze lagrowej i lagrowej

śmierć jest kresem cierpienia, pracy ponad siły, a nierzadko także choroby. Jednocześnie ma ona nieludzki wymiar: umierający setkami, tysiącami ludzie są powoli zabijani, by potem nie mieć nawet własnego grobu. Zagazowani w komo­rach, zakatowani, wycieńczeni, umierają ,jak pies", zupełnie jak to przewidział Kafka. Ich ciała chowane są w zbioro­wych grobach albo palone. Czasem jed­nak posłużą do produkcji mydła, świec, włosia do materaców czy abażurów do lamp („Profesor Spanner").

W. Golding „Władca much" - 1)

Śmierć Simona (ginie zabity przez myś­liwych) jest chwilą, w której chłopcy poddają się ostatecznie tkwiącemu w lu­dzkiej naturze złu. 2) Śmierć Prosiaczka jest dla Ralfa niezwykle silnym przeży­ciem. Wtedy uświadamia sobie, jak bar­dzo zmieniła się wyspa od chwili, gdy wraz z innymi chłopcami wylądował na jej wybrzeżu.

J. Andrzejewski „Popiół i diament" -

patrz: pokolenie stracone, ucieczka.

A. Camus „Dżuma" - Obraz masowej zagłady, jaką niesie zaraza, ma wymiar metaforyczny. Dżumę można rozumieć tu jako zło czy wojnę, ale także jako sytuację ekstremalną w szerokim tego słowa znaczeniu. Nikt nie może przed nią uciec, każdy może zachorować, a potem umierać w straszliwych męcza­rniach, kiedy to ciało rozkłada się jesz­cze za życia. Najbardziej dramatyczny obraz umierania ukazuje syna sędziego Othona, dziecko zaledwie, któremu nie udało się uniknąć choroby.

J. Andrzejewski „Ciemności kryją ziemię" - Scena śmierci Torąuemady, który żegna się z Diego, to rozrachunek ze złem wyrządzonym przez starego inkwizytora. Stara się on przekonać swego ucznia, by nie szedł tą samą drogą, co on. Jednak Diego, przenik­nięty złem, posłuszny naukom inkwizy­cji, nie chce słuchać swojego nauczycie­la. Słowa Torąuemady wydają mu się bluźnierstwem, toteż kiedy inkwizytor umiera, Diego policzkuje go. Patrz: so­bowtór.

J. Andrzejewski „Bramy raju" - 1)

Ludwik z Yendome umiera, tonąc w nu­rtach Loary. Scenę tę obserwuje Aleksy Melissen, który nie pospieszy z pomocą swojemu opiekunowi, gdyż ten opuścił go; przedłożył miłość do Jakuba nad uczucie do Aleksego. 2) Stary mnich, który wyspowiadał uczestników kruc­jaty i odkrył ich prawdziwe motywacje, jak i ślepotę Jakuba, stara się zatrzymać dzieci, stając im na drodze. Jego opór zda się na nic; uczestnicy krucjaty, zaślepieni i wpatrzeni w swego przewo­dnika, najpierw przewrócą minorytę,

a potem wdepczą go w ziemię. Tak to, unicestwiając starego mnicha, pójdą da­lej za fałszywą ideologią.

S. Mrozek „Tango" - 1) Eleonora, seniorka rodu, traktowana przez wszyst­kich z dużym pobłażaniem, umiera sa­motnie, leżąc na katafalku. Jej śmierć zostanie zauważona dopiero po pewnym czasie i nie wywrze na członkach rodzi­ny żadnego wrażenia. 2) Artur, roman­tyk i idealista, który chce całkowicie zburzyć schemat dominujący w jego domu, skazany jest na przegraną. Umie­ra, zabity przez Edka, który po jego śmierci powie: Myślał dobrze, tylko był za nerwowy. Taki się nie uchowa. Ta symboliczna scena dowodzi, że we współczesnym świecie nie ma miejsca dla idealistów.

G. Garcia Marąuez „Sto lat samotno­ści" - Obok zwykłych i mniej zwykłych scen śmierci bohaterów, pojawia się na poły poetycki obraz wniebowzięcia Pię­knej Remedios. O ile inni odchodzili z tego świata umierając, o tyle ona idzie do nieba żywa. To wyróżnienie za­wdzięczała zapewne swemu pięknu du­chowemu i cielesnemu, jak i czystości.

S. Zweig „Maria Stuart" - Słynna scena ścięcia Marii Stuart, królowej Szkocji, skazanej na śmierć przez Elż­bietę I, zaczyna się od drogi bohaterki na szafot. Zweig podkreśla, że w tej drama­tycznej chwili odmówiono królowej ostatniej posługi; jedynymi duchowny­mi towarzyszącymi jej w drodze na śmierć byli pastorzy (Maria była katoli­czką). Królowa modli się, przebacza swoim sędziom, jak i katu, po czym czeka na śmierć. Dopiero za trzecim cięciem udało się katu ściąć Marię. Kiedy jednak podniósł do góry głowę skazanej, w ręku została tylko peruka. W ten sposób ostatecznie poniżył zmar­łą królową.

K. Kesey „Lot nad kukułczym gniaz­dem" - Śmierć Mc Murphy'ego doko­nuje się jeszcze przed jego rzeczywis­tym zgonem. Psychiatrzy i Wielka Od­działowa zabierają pacjenta, który przy­sporzył im tylu kłopotów, by na zawsze go uspokoić. Po ich „zabiegu" (Roboto-mia) bohater przypomina wegetującą roślinę; nie reaguje na żadne bodźce z zewnątrz. Wielki Wódz, jego praw­dziwy przyjaciel, chcąc ocalić resztki godności Mc Murphy'ego, zabija go dusząc poduszką. Moment ten jest nie­zwykle ważny dla Wielkiego Wodza, który decyduje się wreszcie opuścić zakład psychiatryczny. Ucieka stamtąd, by rozpocząć nowe, normalne życie.

* „Bijcie brawo, przyjaciele, komedia skończona!" (ostatnie słowa L. van Beethovena)

* „Umrzeć w wiosenny czas z kielichem w ręce, z piękną kobietą u boku i słońcem w oczach - czyż można sobie tyczyć coś lepszego". (H. Mirabeau)

* „Każdemu daj śmierć jego własną, Panie.

Daj umieranie, co wynika z życia, gdzie miał swą miłość, cel i biedowanie". (R. M. Rilke)

* „Człowiek może żyć jak zwycięzca, lecz musi umrzeć jak człowiek".

(F. Feldheim)

* „Jak ciężko jest umierać, jeśli się wcale nie żyło". (L. Rinser)

* „Śmierć jest lekka. Tylko chwila przed zgonem jest straszna". (J. Kurek)

* „Dlaczego ludzie potrafią lepiej umierać niż żyć? Dlatego, że żyć trzeba długo, a umrzeć można prędko". (F.M. Dostojewski)

* „Śmierć - jedyna przyjemność, której nie można odczuć". (K. Irzykowski).

---