System Emerytalny w Polsce
Emerytura (zwana dawniej rentą starczą) — świadczenie pieniężne mające służyć jako zabezpieczenie bytu na starość dla osób, które ze względu na wiek nie posiadają już zdolności do pracy zarobkowej (jako pracownicy, przedsiębiorcy, rolnicy i in.) albo utraciły ją w znacznym stopniu oraz nie dysponują innymi źródłami dochodu gwarantującymi możliwość utrzymania się. Podstawową cechą świadczenia emerytalnego jest brak jego ekwiwalentności w stosunku do wartości składek z tytułu ubezpieczenia społecznego płaconych przez czas aktywności zawodowej.
W Polsce państwowa emerytura przysługuje osobom, które osiągnęły wiek emerytalny i mają udokumentowany wymagany okres zatrudnienia (dotyczy tylko tzw. starej emerytury, a więc osób, które urodziły się przed 1949 r.; w nowym systemie staż pracy jest nieistotny, wymagany jest natomiast odpowiedni poziom indywidualnego konta ubezpieczonego. Innymi słowy - emerytura zależy od wysokości kapitału zgromadzonego przez całe życie).
W Polsce wiek emerytalny wynosi obecnie 60 lat dla kobiet i 65 dla mężczyzn.
W Polsce emeryturę dzieli się na 3 filary:
* I filar - ZUS,
* II filar - OFE (Otwarty Fundusz Emerytalny),
* III filar - np. IKE (Indywidualne Konto Emerytalne).
O ile I i II filar są obowiązkowe, to III filar jest opcją dodatkową.
I filar - ZUS
Emerytura z I filara opiera się na systemie repartycyjnym, który ma charakter umowy pokoleniowej. Oznacza to, że wypłacane emerytury finansowane są ze składek osób aktualnie pracujących. System ten działa sprawnie tylko wtedy, gdy zasilające system składki pracowników wpływają w wysokości wystarczającej na wypłatę świadczeń dla obecnych emerytów. Za obowiązkowe składki ZUS w wysokości 19,52% (w przypadku posiadania II filaru 12,22%) wynagrodzenia brutto nabywane są uprawnienia emerytalne, które nie są dziedziczone.
Generalnie roczna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe w danym roku kalendarzowym nie może być wyższa od kwoty odpowiadającej trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy. W 2004 r. było to 68 700 złotych.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych (skrót ZUS) - jest państwową jednostką organizacyjną i posiada osobowość prawną. Siedzibą Zakładu jest miasto stołeczne Warszawa.
Zakres działania i zadania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych określa ustawa z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. nr 137, poz. 887, art. 66-72). Do najważniejszych zadań ZUSu należą m.in.:
* realizacja przepisów o ubezpieczeniach społecznych,
* dysponowanie środkami finansowymi funduszów ubezpieczeń społecznych oraz Funduszu Alimentacyjnego,
* realizacja umów i porozumień międzynarodowych w dziedzinie ubezpieczeń społecznych oraz kontrola orzecznictwa o czasowej niezdolności do pracy.
Razem na ubezpieczenie emerytalne pracodawca wydaje kwotę równą 19,52% naszej pensji brutto. Pozostała część składki ZUS-owskiej to ubezpieczenie rentowe, chorobowe, wypadkowe, zdrowotne oraz składka na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych.
Poza bieżącymi składkami wpływającymi na nasze konto indywidualne Zakład Ubezpieczeń Społecznych obliczy również tzw. kapitał początkowy (ma na to czas - po kilku nowelizacjach ustawy - do 2004 roku), który zostanie dopisany do konta w ZUS. Kapitał początkowy będzie obliczany tylko dla tych osób, które pracowały przed wejściem w życie reformy emerytalnej. Jeżeli zaczęliśmy pracę w drugiej połowie 1999 roku lub później - kapitału początkowego nie mamy (bo nie mieliśmy kiedy go "zarobić").
II filar - OFE
W tzw. II filarze wybieramy fundusz emerytalny inwestujący środki przekazywane co miesiąc przez ZUS ze składki na I filar emerytalny (19,52%) w wysokości 7,3% wynagrodzenia brutto na indywidualny rachunek. Jest to realny kapitał, który pracuje na przyszłą emeryturę. Wpłacane w II filarze składki są zwolnione z podatku dochodowego i w ograniczonym stopniu podlegają dziedziczeniu.
Drugi filar ubezpieczeń społecznych to otwarte fundusze emerytalne - zarządzane przez prywatne firmy inwestycyjne (Powszechne Towarzystwa Emerytalne), które inwestują nasze składki na rynku finansowym.
Jeżeli jesteś członkiem OFE, wówczas trafia do niego część składki emerytalnej. Wynosi ona 7,3 % miesięcznej płacy brutto. W przypadku pensji minimalnej (824 zł) jest to kwota 60,15 zł, w przypadku średniej krajowej (ok. 2.300 zł) jest to kwota ok. 168 zł.
Od każdego przelewu kierowanego do OFE ZUS pobiera opłatę w wysokości 0,6% (czyli w przykładach odpowiednio 35 gr i 94 gr). Od każdej wpaty opłatę od składki pobiera również sam fundusz - są to kwoty bardzo różne, po zmianach ustawowych od 4% do 7 %.
Składka, pomniejszona już o obie opłaty, zostaje zamieniona na jednostki rozrachunkowe (jest to uproszczenie - w rzeczywistości niektóre opłaty są odejmowane w cenie jednostek rozrachunkowych). Technicznie jest to podobne do kupowania jednostek rozliczeniowych w funduszach inwestycyjnych. Jeżeli w dniu zakupu jednostka rozrachunkowa naszego OFE ma wartość 11 zł a wpłata (pomniejszona o opłaty) wynosi 100 zł, wówczas do naszego rachunku w OFE zostanie dopisanych 9,09 jednostek rozrachunkowych.
Fundusze emerytalne obliczają wartość swoich jednostek codziennie, podając je do publicznej wiadomości.
System obliczania jednostek rozrachunkowych jest bardzo skomplikowany, ogólnie zależy od wartości aktywów, jakimi zarządza fundusz. Gdy papiery wartościowe tanieją, spada też wartość jednostek rozrachunkowych - i odwrotnie. Wszystkie fundusze inwestują nasze składki także na warszawskiej giełdzie. Towarzystwa emerytalne uważają, że w długoterminowej perspektywie jest to dla klientów opłacalne.
Funduszom emerytalnym zależy na jak najlepszych wynikach, ponieważ poza wstępną opłatą od składek pobierają również tzw. opłatę od aktywów. Na koniec każdego miesiąca odliczają z kont klientów 0,045% ich wartości (czyli rocznie 0,54% - jest to maksymalny poziom dopuszczony ustawowo, który wraz ze wzrostem wartości aktywów maleje). Zatem im lepsze wyniki, tym większa opłata.
Limity inwestycyjne OFE
Ustawa (i jej nowelizacja) narzuciły otwartym funduszom emerytalnym ograniczenia inwestycyjne. Oto limity w procentach aktywów netto:
bez ograniczeń - obligacje i inne papiery gwarantowane przez Skarb Państwa;
40 % - listy zastawne;
40 % - akcje notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, w tym akcje NFI (dodatkowy warunek: papiery notowane na rynku równoległym GPW nie mogą przekraczać wartości 7,5% aktywów);
40 % - obligacje komunalne dopuszczone do obrotu publicznego;
20 % - lokaty bankowe i bankowe papiery wartościowe;
20 % - obligacje komunalne nie dopuszczone do obrotu publicznego;
20 % - zabezpieczone obligacje komunalne, dopuszczone do obrotu publicznego;
20 % - obligacje przychodowe;
15 % - jednostki uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych (TFI) - otwartych i specjalistycznych;
10 % - akcje dopuszczone do obrotu publicznego, ale nie notowane na GPW;
10 % - kwity depozytowe;
10 % - certyfikaty inwestycyjne wyemitowane przez fundusze inwestycyjne zamknięte;
10 % - zabezpieczone obligacje komunalne nie dopuszczone do obrotu publicznego;
10 % - niezabezpieczone obligacje spółek publicznych;
5 % - niezabezpieczone obligacje spółek niepublicznych, dopuszczone do obrotu publicznego.
III filar
Tzw. III filar systemu ubezpieczeń społecznych obejmuje pracownicze programy emerytalne (PPE) oraz indywidualne konta emerytalne (IKE).
Pracownicze programy emerytalne
PPE są formą zorganizowanego, grupowego, systematycznego oszczędzania na przyszłą emeryturę. Składki uczestników programu są naliczane i odprowadzane przez pracodawcę do wybranej instytucji finansowej, które zajmują się gromadzeniem i zarządzaniem tymi środkami. Sam pracowniczy program emerytalny jest tylko umową (zespołem umów) określającą wzajemne zobowiązania pracodawcy i pracowników w związku z prowadzeniem przez pracodawcę programu.
PPE nie jest zatem instytucją finansową - środki w ramach programu trafiają do już istniejących instytucji finansowych, działających według właściwych sobie zasad - zakładu ubezpieczeń, funduszu inwestycyjnego lub są zarządzane przez zarządzającego zagranicznego. Wyjątkiem jest pracowniczy fundusz emerytalny (PFE), który jest podmiotem tworzonym specjalnie dla gromadzenia środków z w ramach PPE, zwykle tworzony jest wspólnie dla kilku programów. PFE jest zarządzany przez wyłącznie w tym celu tworzone Pracownicze Towarzystwo Emerytalne - analogicznie jak w przypadku OFE i zarządzających nimi PTE. W tym wypadku mamy do czynienia z instytucją finansową powołaną specjalnie do obsługi PPE.
Indywidualne konta emerytalne
Ustawa o IKE umożliwia gromadzenie środków na dodatkową emeryturę. Posiadacz konta IKE może wybrać konkretny sposób oszczędzania, począwszy od lokaty bankowej, poprzez ubezpieczenie kapitałowe, fundusze inwestycyjne, aż po samodzielne inwestowanie na giełdzie. Rachunki IKE są oferowane przez wiodące towarzystwa ubezpieczeniowe, banki, domy maklerskie. Dochody z tytułu oszczędzania na IKE są zwolnione od podatku od dochodów kapitałowych w wysokości 19%, tzw. podatku Belki, czyli zryczałtowanego podatku dochodowego od osób fizycznych, o którym mowa w art. 30a ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2000 r. Nr 14, poz. 176 ze zm.), pod warunkiem dokonania wypłaty po osiągnięciu wieku emerytalnego. Wysokość wpłat na IKE ograniczona jest do 1,5-krotności średniego miesięcznego wynagrodzenia brutto rocznie.