DYSLEKSJA
W obecnych czasach bardzo wielu ludzi używa słowa „dyslektyk”. Jest to częste stwierdzenie, używane najczęściej przez nauczycieli w rozmowach z rodzicami, kolegami i koleżankami. Każdy z nas posługuje się tym stwierdzeniem często, czasami nawet bardzo często . Taka kolej rzeczy spowodowana jest niewiedzą w tej dziedzinie. Bardzo często dochodzi więc do mylenia dysleksji z typowymi zaburzeniami w zakresie funkcji wzrokowych, słuchowych i manualnych. Jak bowiem wiadomo termin „dysleksja” odnosi się do występowania zespołu specyficznych trudności w nabywaniu umiejętności czytania i pisania przez dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym”. W myśl definicji ustalonej na Światowej Konferencji Neurologów (USA 1968) „Dysleksja - jest to zaburzenie, które przejawia się niemożnością opanowania umiejętności czytania i pisania mimo dobrej inteligencji i warunków środowiskowych. Niezdolność ta jest spowodowana zaburzeniami podstawowych funkcji poznawczych”.
Dlatego więc wskazane jest podkreślenie, że dyslektykiem nie może być :
dziecko do 10 roku życia ,
dziecko niedowidzące, niewidome , niedosłyszące , niesłyszące,
dziecko chore neurologicznie,
dziecko upośledzone umysłowo,
dziecko z zaniedbanych środowisk rodzinnych.
Jeżeli jednak, spotkamy dziecko, którego nie możemy przypisać do żadnego z powyższych punktów to możemy podejrzewać, że jest to dziecko o znamionach dyslektyka lub z pogranicza dysleksji, dziecko, które w bliskiej przyszłości może być nie tylko dyslektykiem, ale też dysortografikiem, dysgrafikiem lub może mieć dyskalkulię.
W tym miejscu warto podkreślić i przypomnieć znaczenia poszczególnych terminów:
Dysleksja właściwa - są to specyficzne trudności w czytaniu.
Dysgrafia - są to trudności w opanowaniu poprawnego poziomu graficznego pisma.
Dysortografia - są to trudności w stosowaniu zasad poprawnej pisowni
ale nie tylko w ortografii lecz także w gramatyce,
stylistyce i interpunkcji.
Dyskalkulia - są to problemy w nabywaniu umiejętności matematycznych.
W myśl bowiem licznych klasyfikacji można wyodrębnić kilka postaci dysleksji, a mianowicie:
Postać wzrokową na którą składa się :dysleksja, dysgrafia, dysortografia.
Dysleksja tego właśnie typu objawia się tym, że dzieci:
Czytają szybko, lecz z licznymi błędami, co poważnie utrudnia, a niekiedy wręcz uniemożliwia im zrozumienie tekstu.
Podczas czytania i pisania opuszczają litery i/lub wyrazy, dodają litery (wyrazy), zgadują końcówki wyrazów lub wręcz zniekształcają treść tekstu.
Mają trudności z zapamiętaniem kształtu niektórych liter, np.: H, Ł, F.
Mylą litery podobne pod względem kształtu, lecz inaczej ułożone w przestrzeni (p - b - d - g; l - t - ł; m - w; n - u).
Popełniają często błędy nawet podczas przepisywania tekstu.
Na skutek nie utrwalonej wizualizacji liter w wyrazach zdarzają im się liczne błędy ortograficzne.
Mają trudności w orientacji na mapie, w geometrii.
Rysunki dzieci stają się uproszczone pod względem formy, choć bywają bardzo bogate w treść.
W zeszytach, ćwiczeniach dominuje tzw. „brzydkie pismo”. Litery są nierównej wielkości są nieprawidłowo położone, bywają niejednakowe i różnie pochylone.
Pismo takich dzieci jest: „drżące”, o niepewnej linii (dziecko gubi liniaturę), często litery nie są dokończone.
W pisanych tekstach brakuje znaków interpunkcyjnych i diakrytycznych.
Postać słuchową na którą składa się: dysleksja, dysortografia i częste zaburzenia słuchu fonematycznego. Dysleksja tego właśnie typu objawia się tym, że dzieci:
Mają trudności z odróżnianiem i identyfikacją głosek podobnych fonetycznie (mówi się wtedy o zaburzeniach słuchu fonemowego), np. pod względem dźwięczności: p - b; d - t; z - s; w - k - g.
Z tego względu nie odróżniają one słuchowo wyrazów, które różni tylko jedna głoska, np. buty - budy; półka - bułka itp.
Mają też trudności z dokonywaniem analizy i syntezy sylabowej i głoskowo- fonemowej, dlatego podczas czytania i pisania opuszczają, dodają, podwajają, przestawiają litery i sylaby, piszą wyrazy bezsensowne.
Z reguły czytają powoli, zacinają się, często nie rozumieją czytanego tekstu.
Popełniają błędy przede wszystkim podczas pisania ze słuchu.
Potrafią przepisać tekst poprawnie.
Mają trudności w nauce języków obcych.
Na skutek zakłóconej pamięci słuchowej mają również kłopoty: z zapamiętywaniem wierszy, piosenek, tabliczki mnożenia, nazw dni tygodnia, miesięcy, dat, imion, nazwisk, tytułów itp.
Bardzo przydatnym narzędziem badawczym jest opracowana przez profesor M. Bogdanowicz: „Skala Ryzyka Dysleksji”, badająca takie sfery rozwoju dziecka jak:
motorykę dużą,
motorykę małą,
funkcje wzrokowe,
funkcje słuchowe,
mowę,
lateralizację,
orientację w przestrzeni.
H. Spionek i M. Bogdanowicz wymieniają kilka kategorii czynników, które wpływają na powstawanie zaburzeń dyslektycznych. Są to:
minimalne uszkodzenia centralnego układu nerwowego z okresu ciąży i porodu o nieprawidłowym przebiegu, czy też uszkodzenia nabyte we wczesnym dzieciństwie, głównie w pierwszych miesiącach życia,
dziedziczność,
opóźnienia w dojrzewaniu centralnego układu nerwowego, w tym funkcji, które uczestniczą w nauce czytania i pisania,
zaburzenia hormonalne w okresie rozwoju płodowego.
Duży wpływ na narastanie i pogłębianie się trudności w nauce czytania i pisania ma zaniedbanie środowiskowe.
Przyjmuje się, że dysleksja rozwojowa to specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym, u których współwystępują zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych, zaangażowanych w proces nabywania tych umiejętności.
Zaburzenia te dotyczą funkcji:
analizy i syntezy wzrokowej,
analizy i syntezy słuchowej,
funkcji językowych,
motoryki,
współdziałania ww. procesów,
pamięci wzrokowej, słuchowej, ruchowej,
lateralizacji (przewagi stronnej ciała),
orientacji w schemacie ciała, kierunku i przestrzeni.
Zaburzenia te na ogół zostają spostrzegane w początkach nauki szkolnej lub jeszcze w późniejszym okresie edukacji. Dziecko „dyslektyczne” ma duże kłopoty z opanowaniem umiejętności czytania i pisania na skutek zachwiania równowagi między jego możliwościami percepcyjnymi a wymaganiami szkoły.
SYMPTOMY DYSLEKSJI
W nauczaniu zintegrowanym, we wstępnej diagnozie dysleksji rozwojowej, niepokoić powinny:
Mała sprawność ruchowa całego ciała (dziecko niechętnie uczestniczy w zabawach ruchowych i zajęciach motoryczno-zdrowotnych).
Obniżona sprawność ruchowa rąk związana z ubieranie się, myciem i jedzeniem, trudności z rzucaniem do celu i chwytaniem.
Utrzymująca się oburęczność.
Trudności z odróżnianiem prawej i lewej ręki, strony, określaniem położenia przedmiotów względem siebie.
Trudności w koordynacji czynności ręki i oka: brzydko i niechętnie rysuje, pisze, nie mieści się w liniaturze, zbyt mocno przyciska przybory do pisania.
Trudności z zapamiętywaniem (np. tabliczki mnożenia, wierszy).
Wadliwa wymowa, przekręcanie złożonych wyrazów, używanie sformułowań niepoprawnych pod względem gramatycznym.
Trudności z opanowaniem poprawnej pisowni, popełnianie błędów przy przepisywaniu tekstów: mylenie liter, trudności z zapisywaniem zmiękczeń, głosek nosowych, nagminne opuszczanie, dodawanie, przestawianie, podwajanie liter i sylab, bardzo nasilone trudności podczas pisania ze słuchu.
Trudności w czytaniu: wolne tempo, utrzymujące się głoskowanie lub sylabizowanie, błędy, powolne i słabe rozumienie tekstu.
Niepowodzenia szkolne, których dzieci doświadczają już od początku nauki czytania i pisania, powinny być zlikwidowane jak najszybciej. W przeciwnym wypadku będą przyczyną poważnych zaburzeń nerwicowych, zaburzeń motywacji do nauki oraz niekorzystnych zmian osobowości.
U dziecka napotykającego na trudności w nauce szkolnej rodzi się poczuciem krzywdy, wzrasta napięcie nerwowe, bunt, agresja. Im bardziej nasilają się trudności i przykre doświadczenia, tym bardziej obniża się motywacja do nauki, wzrasta niechęć do szkoły, ucieczka w chorobę (ból głowy, brzucha, itp.), zaczynają się problemy wychowawcze.
Dzieci dyslektyczne wymagają szczególnej opieki psychologiczno-pedagogicznej. Potrzebują większego zainteresowania ze strony rodziców i nauczycieli. Systematyczne, ćwiczenia prowadzone przez terapeutów pedagogicznych, realizowanie zaleceń poradni, określającej stopień nasilenia dysleksji, pozwolą na przezwyciężenie lub zminimalizowanie trudności.
WSKAZANIA DO PRACY
Z UCZNIEM DYSLEKTYCZNYM
Coraz więcej pojawia się uczniów, u których stwierdzono dysleksję, jakie są wskazania do pracy z tymi uczniami i jak rozpoznawać symptomy opiszę poniżej. Występujące u dzieci o normie intelektualnej fragmentaryczne zaburzenia w rozwoju funkcji percepcyjno - motorycznych - zwłaszcza, gdy są wielozakresowe i nasilone - to pewnego rodzaju „niepełnosprawności”.
Dlatego tacy uczniowie wymagają odmiennego traktowania w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Dotyczy to zarówno doboru odpowiednich środków zaradczych, jak i dostosowania wymagań i sposobu oceniania do ogólnych możliwości ucznia i jego ograniczeń percepcyjnych.
Zakłócenia funkcji percepcyjno - motorycznych i ich integracji wywołują specyficzne kłopoty w opanowaniu umiejętności czytania i pisania, a w okresie nauki późniejszej manifestują się też innymi charakterystycznymi objawami. Dla określenia rodzaju poszczególnych trudności funkcjonują na ogół trzy pojęcia: dysleksja, dysortografia i dysgrafia.
JAK ROZPOZNAĆ UCZNIA DYSLEKTYCZNEGO
Symptomy przejawiających się trudności w nauce
W PISANIU
trudności w pisaniu ze słuchu,
mylenie liter b-p, d-b, d-g, u-n, m-w, n-w, s-z, dz-c, sz-s, o-a, ł-l-t, ę-e,
trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami, dwuznakami, głoskami tracącymi dźwięczność,
nieróżnicowanie ę-en-e, ą-om,
opuszczanie drobnych elementów liter, gubienie liter, opuszczanie końcówek i cząstek wyrazów,
przestawianie liter w wyrazach,
przestawianie szyku dyktowanych wyrazów,
błędy typowo ortograficzne wynikające ze słabszej pamięci wzrokowej,
zniekształcanie graficznej strony pisma,
wolne tempo pisania.
W CZYTANIU
wolne tempo,
błędy w czytaniu: zamiana liter, opuszczanie liter, zmiana brzmienia, nieprawidłowe odczytywanie całych wyrazów,
trudności we właściwej intonacji czytanej treści,
trudności w zrozumieniu przeczytanej treści (zbytnia koncentracja na technice obniża rozumienie czytanej treści),
rozpoznawanie napisów po cechach przypadkowych (zgadywanie),
opuszczanie całego wiersza,
zmiana kolejności liter i wyrazów,
niechęć do czytania, zwłaszcza głośnego.
TRUDNOŚCI WYSTĘPUJĄCE
W NAUCE INNYCH PRZEDMIOTÓW
Trudności w rysowaniu jako czynności
trudności w rozplanowaniu rysunku,
zbyt silny lub zbyt słaby nacisk ołówka,
zmiany kierunku w rysunkach ( błędny kierunek odwzorowywania).
Trudności w nauce języków obcych, które cechuje znaczna rozbieżność między wymową a pisownią wyrazów
symptomy takie jak w języku polskim.
Trudności w uczeniu się pamięciowym
tabliczka mnożenia,
nauka wierszy,
ciągi słowne (np.: nazwy miesięcy, dni tygodnia).
Trudności w edukacji społeczno-przyrodniczej
utrudnione czytanie mapy,
niewłaściwa orientacja w stronach świata.
. Trudności w nauce geometrii
zmiany kierunku w rysunkach geometrycznych,
trudności w różnicowaniu kształtów geometrycznych,
zakłócenia orientacji i wyobraźni przestrzennej,
trudności w rozumieniu pojęć geometrycznych (utrudnione przyswajanie werbalne).
Trudności występujące na zajęciach ruchowych
błędne rozumienie instrukcji ćwiczeń spowodowane słabą orientacją w schemacie ciała i przestrzeni,
obniżona sprawność ruchowa ( utrudnia ona wykonywanie większości ćwiczeń).
Nierównomierna koncentracja uwagi i wolne tempo pracy.
Występowanie dysleksji o podłożu emocjonalnym.
Błędy w pisaniu , które ujawniają przezwyciężone wady wymowy.
WSKAZÓWKI DO PRACY
Z DZIECKIEM DYSLEKTYCZNYM
Władze oświatowe zalecają by uczniów z fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi traktować w sposób zindywidualizowany w procesie dydaktyczno - wychowawczym zarówno w zakresie wymagań jak i oceniania.
W sposobie oceniania uczniów dyslektycznych powinno uwzględnić się różnorakie czynniki wpływające na jakość pracy i docelowo złożony wysiłek - ocena w głównej mierze powinna dotyczyć poprawności wypowiedzi ustnych i strony merytorycznej prac pisemnych.
Nie należy ograniczać możliwości i zainteresowań humanistycznych uczniom, u których jedynym mankamentem jest dysortografia.
Uczniowie z mikrodeficytami mają często problemy w nauce języków obcych, stąd ważne jest skoncentrowanie się na nauce tylko jednego języka obcego.
Wszelkie sprawdziany pisemne są niezwykle stresujące dla uczniów dyslektycznych. W związku z tym konieczne jest wydłużenie limitu czasu na pisanie sprawdzianów, ocenianie na jednakowych prawach brudnopisu i czystopisu, zastąpienie pisania ze słuchu pisaniem z pamięci.
Ze względu na występującą dysleksję nie należy odpytywać uczniów z czytania głośnego przed zespołem klasowym.
Wskazane jest kierowanie procesem samokształcenia i samokontroli, wyrabianie nawyku pracy ze słownikiem i uzmysławiania praktycznej wartości korzystania z zasad i reguł ortograficznych
U uczniów z poważną dysgrafią wskazane jest zastąpienie niektórych sprawdzianów pisemnych indywidualnych sprawdzianami ustnymi.
Działania korekcyjno - wyrównawcze muszą być długofalowe i powinny uwzględniać podstawowe zasady pracy terapeutycznej.
Program ćwiczeń powinien opierać się na założeniach metodyki pracy korekcyjno - kompensacyjnej, uwzględniać potrzeby psychofizyczne ucznia i wymagania programowe szkoły.
Prowadzone w urozmaiconych formach ćwiczenia należy dostosować do konkretnego przypadku ucznia, rodzaju jego dysfunkcji rozwojowej, oraz stopnia i zakresu trudności w pisaniu i czytaniu.
PRZYKŁADOWY PLAN PRACY Z DZIECKIEM DYSLEKTYCZNYM W OKRESIE
NAUCZANIA ZINTEGROWANEGO
KLASA I
Analiza i synteza mowy - wydzielanie zdań i wyrazów z mowy.
Analiza i synteza mowy - wyodrębnianie samogłosek.
Wprowadzanie samogłosek.
Utrwalenie znajomości samogłosek - wyodrębnianie ich z sylab i wyrazów.
Utrwalenie i doskonalenie rozpoznawania i wyodrębniania samogłosek.
Nauka czytania i pisania metodą sylabową.
Opracowanie spółgłosek : l, s, t, m, k, j, p, b, d, n, r, c, l, g, w, h, f, z, ż.
Po wprowadzeniu każdej z liter ćwiczenia w czytaniu i pisaniu:
sylab dwuliterowych otwartych,
wyrazów stanowiących sylabę zamkniętą,
wyrazów złożonych z sylab : otwartej +zamkniętej , zamkniętej +otwartej, zamkniętej +zamkniętej,
wyrazów wielosylabowych,
wyrazów ze zbiegiem spółgłosek.
Czytanie i pisanie krótkich tekstów.
KLASA II
Nauka czytania i pisania metodą sylabową.
Analiza i synteza sylab otwartych.
Analiza i synteza wyrazów dwu i wielosylabowych o sylabach otwartych.
Analiza i synteza sylaby zamkniętej oraz wyrazów dwusylabowych.
Analiza i synteza wyrazów wielosylabowych o różnym typie i układzie sylab.
Analiza i synteza wyrazów z grupą spółgłoskową.
Czytanie i pisanie tekstów z wyrazami o różnej ilości sylab i konstrukcji literowo-głoskowej.
Utrwalanie skojarzeń słuchowo - wzrokowych między głoską a literą w układzie: „b-p”, „d-t”, „n-m”, „t-ł”, „n-u”, „s-c” oraz usprawnianie umiejętności ich słuchowego i wzrokowego różnicowania.
KLASA III
Opracowanie zasad czytania i pisania głosek specyficznych dla języka polskiego - dwuznaków, zmiękczeń - ćwiczenia utrwalające ich pisownię.
Pisownia wyrazów z zanikiem dźwięczności spółgłosek na końcu i w środku.
Rożnicowanie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych.
Wprowadzanie zasad pisowni wyrazów - ćwiczenia utrwalające.
Ćwiczenia w różnicowaniu samogłosek nosowych ą, ę z układami om, on, em, en.
Opracowanie typowych trudności ortograficznych.
Opracowanie indywidualnych trudności w przebiegu procesu czytania i pisania.
LITERATURA, DO KTÓREJ WARTO SIĘGNĄĆ
Baran J. „Zestaw ćwiczeń dla dzieci z trudnościami w nauce czytania”.
Bieleń B., Trzeciak G. „Chcemy dobrze czytać i pisać - część I, II, III”.
Bogdanowicz M. „Ćwiczenia grafomotoryczne przygotowujące do nauki pisania według Tymichowej”.
Bogdanowicz M. „Lewa ręka rysuje i pisze”.
Bogdanowicz M. „Leworęczność u dzieci”.
Cywińska E. „Chcę ładnie pisać”.
Handzel Z. „Dyktanda graficzne”.
Krasowicz - Kupis G. „Trudne litery c, s, cz, sz”.
Metera H. „Poznaję głoski”.
Mickiewicz J., Wojak M. „Ćwiczenia ułatwiające naukę czytania i pisania dla uczniów klas młodszych”.
Olejniczak Z., Stępień M. „Zadania z czytania”.
Patzerowa M. „Czytam, piszę i rysuję”.
Rejniak Z., Stryjewska D. „Ćwiczenia graficzne ułatwiające pisanie liter”.
Szczepańska A. „Słonie w kraty - co ty na to”.
Szczepańska A.„Koty w kraty - co ty na to”.
2