DYSLEKSJA

W obecnych czasach bardzo wielu ludzi używa słowa „dyslektyk”. Jest to częste stwierdzenie, używane najczęściej przez nauczycieli w rozmowach z rodzicami, kolegami i koleżankami. Każdy z nas posługuje się tym stwierdzeniem często, czasami nawet bardzo często . Taka kolej rzeczy spowodowana jest niewiedzą w tej dziedzinie. Bardzo często dochodzi więc do mylenia dysleksji z typowymi zaburzeniami w zakresie funkcji wzrokowych, słuchowych i manualnych. Jak bowiem wiadomo termin „dysleksja” odnosi się do występowania zespołu specyficznych trudności w nabywaniu umiejętności czytania i pisania przez dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym”. W myśl definicji ustalonej na Światowej Konferencji Neurologów (USA 1968) „Dysleksja - jest to zaburzenie, które przejawia się niemożnością opanowania umiejętności czytania i pisania mimo dobrej inteligencji i warunków środowiskowych. Niezdolność ta jest spowodowana zaburzeniami podstawowych funkcji poznawczych”.

Dlatego więc wskazane jest podkreślenie, że dyslektykiem nie może być :

• dziecko do 10 roku życia ,

• dziecko niedowidzące, niewidome , niedosłyszące , niesłyszące,

• dziecko chore neurologicznie,

• dziecko upośledzone umysłowo,

• dziecko z zaniedbanych środowisk rodzinnych.

Jeżeli jednak, spotkamy dziecko, którego nie możemy przypisać do żadnego z powyższych punktów to możemy podejrzewać, że jest to dziecko o znamionach dyslektyka lub z pogranicza dysleksji, dziecko, które w bliskiej przyszłości może być nie tylko dyslektykiem, ale też dysortografikiem, dysgrafikiem lub może mieć dyskalkulię.

W tym miejscu warto podkreślić i przypomnieć znaczenia poszczególnych terminów:

• Dysleksja właściwa - są to specyficzne trudności w czytaniu.

• Dysgrafia - są to trudności w opanowaniu poprawnego poziomu graficznego pisma.

• Dysortografia - są to trudności w stosowaniu zasad poprawnej pisowni
  ale nie tylko w ortografii lecz także w gramatyce,
  stylistyce i interpunkcji.

• Dyskalkulia - są to problemy w nabywaniu umiejętności matematycznych.

W myśl bowiem licznych klasyfikacji można wyodrębnić kilka postaci dysleksji, a mianowicie:

• Postać wzrokową na którą składa się :dysleksja, dysgrafia, dysortografia.
  Dysleksja tego właśnie typu objawia się tym, że dzieci:

• Czytają szybko, lecz z licznymi błędami, co poważnie utrudnia, a niekiedy wręcz uniemożliwia im zrozumienie tekstu.

• Podczas czytania i pisania opuszczają litery i/lub wyrazy, dodają litery (wyrazy), zgadują końcówki wyrazów lub wręcz zniekształcają treść tekstu.

• Mają trudności z zapamiętaniem kształtu niektórych liter, np.: H, Ł, F.

• Mylą litery podobne pod względem kształtu, lecz inaczej ułożone w przestrzeni (p - b - d - g; l - t - ł; m - w; n - u).

• Popełniają często błędy nawet podczas przepisywania tekstu.

• Na skutek nie utrwalonej wizualizacji liter w wyrazach zdarzają im się liczne błędy ortograficzne.

• Mają trudności w orientacji na mapie, w geometrii.

• Rysunki dzieci stają się uproszczone pod względem formy, choć bywają bardzo bogate w treść.

• W zeszytach, ćwiczeniach dominuje tzw. „brzydkie pismo”. Litery są nierównej wielkości są nieprawidłowo położone, bywają niejednakowe i różnie pochylone.

• Pismo takich dzieci jest: „drżące”, o niepewnej linii (dziecko gubi liniaturę), często litery nie są dokończone.

• W pisanych tekstach brakuje znaków interpunkcyjnych i diakrytycznych.

• Postać słuchową na którą składa się: dysleksja, dysortografia i częste zaburzenia słuchu fonematycznego. Dysleksja tego właśnie typu objawia się tym, że dzieci:

• Mają trudności z odróżnianiem i identyfikacją głosek podobnych fonetycznie (mówi się wtedy o zaburzeniach słuchu fonemowego), np. pod względem dźwięczności: p - b; d - t; z - s; w - k - g.

• Z tego względu nie odróżniają one słuchowo wyrazów, które różni tylko jedna głoska, np. buty - budy; półka - bułka itp.

• Mają też trudności z dokonywaniem analizy i syntezy sylabowej i głoskowo- fonemowej, dlatego podczas czytania i pisania opuszczają, dodają, podwajają, przestawiają litery i sylaby, piszą wyrazy bezsensowne.

• Z reguły czytają powoli, zacinają się, często nie rozumieją czytanego tekstu.

• Popełniają błędy przede wszystkim podczas pisania ze słuchu.

• Potrafią przepisać tekst poprawnie.

• Mają trudności w nauce języków obcych.

• Na skutek zakłóconej pamięci słuchowej mają również kłopoty: z zapamiętywaniem wierszy, piosenek, tabliczki mnożenia, nazw dni tygodnia, miesięcy, dat, imion, nazwisk, tytułów itp.

Bardzo przydatnym narzędziem badawczym jest opracowana przez profesor M. Bogdanowicz: „Skala Ryzyka Dysleksji”, badająca takie sfery rozwoju dziecka jak:

• motorykę dużą,

• motorykę małą,

• funkcje wzrokowe,

• funkcje słuchowe,

• mowę,

• lateralizację,

• orientację w przestrzeni.

H. Spionek i M. Bogdanowicz wymieniają kilka kategorii czynników, które wpływają na powstawanie zaburzeń dyslektycznych. Są to:

• minimalne uszkodzenia centralnego układu nerwowego z okresu ciąży i porodu o nieprawidłowym przebiegu, czy też uszkodzenia nabyte we wczesnym dzieciństwie, głównie w pierwszych miesiącach życia,

• dziedziczność,

• opóźnienia w dojrzewaniu centralnego układu nerwowego, w tym funkcji, które uczestniczą w nauce czytania i pisania,

• zaburzenia hormonalne w okresie rozwoju płodowego.

Duży wpływ na narastanie i pogłębianie się trudności w nauce czytania i pisania ma zaniedbanie środowiskowe.

Przyjmuje się, że dysleksja rozwojowa to specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci o prawidłowym rozwoju umysłowym, u których współwystępują zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych, zaangażowanych w proces nabywania tych umiejętności.

Zaburzenia te dotyczą funkcji:

 analizy i syntezy wzrokowej,

 analizy i syntezy słuchowej,

 funkcji językowych,

 motoryki,

 współdziałania ww. procesów,

 pamięci wzrokowej, słuchowej, ruchowej,

 lateralizacji (przewagi stronnej ciała),

 orientacji w schemacie ciała, kierunku i przestrzeni.

Zaburzenia te na ogół zostają spostrzegane w początkach nauki szkolnej lub jeszcze w późniejszym okresie edukacji. Dziecko „dyslektyczne” ma duże kłopoty z opanowaniem umiejętności czytania i pisania na skutek zachwiania równowagi między jego możliwościami percepcyjnymi a wymaganiami szkoły.

SYMPTOMY DYSLEKSJI

    W nauczaniu zintegrowanym, we wstępnej diagnozie dysleksji rozwojowej, niepokoić powinny:

• Mała sprawność ruchowa całego ciała (dziecko niechętnie uczestniczy w zabawach ruchowych i zajęciach motoryczno-zdrowotnych).

• Obniżona sprawność ruchowa rąk związana z ubieranie się, myciem i jedzeniem, trudności z rzucaniem do celu i chwytaniem.

• Utrzymująca się oburęczność.

• Trudności z odróżnianiem prawej i lewej ręki, strony, określaniem położenia przedmiotów względem siebie.

• Trudności w koordynacji czynności ręki i oka: brzydko i niechętnie rysuje, pisze, nie mieści się w liniaturze, zbyt mocno przyciska przybory do pisania.

• Trudności z zapamiętywaniem (np. tabliczki mnożenia, wierszy).

• Wadliwa wymowa, przekręcanie złożonych wyrazów, używanie sformułowań niepoprawnych pod względem gramatycznym.

• Trudności z opanowaniem poprawnej pisowni, popełnianie błędów przy przepisywaniu tekstów: mylenie liter, trudności z zapisywaniem zmiękczeń, głosek nosowych, nagminne opuszczanie, dodawanie, przestawianie, podwajanie liter i sylab, bardzo nasilone trudności podczas pisania ze słuchu.

• Trudności w czytaniu: wolne tempo, utrzymujące się głoskowanie lub sylabizowanie, błędy, powolne i słabe rozumienie tekstu.

Niepowodzenia szkolne, których dzieci doświadczają już od początku nauki czytania i pisania, powinny być zlikwidowane jak najszybciej. W przeciwnym wypadku będą przyczyną poważnych zaburzeń nerwicowych, zaburzeń motywacji do nauki oraz niekorzystnych zmian osobowości.

U dziecka napotykającego na trudności w nauce szkolnej rodzi się poczuciem krzywdy, wzrasta napięcie nerwowe, bunt, agresja. Im bardziej nasilają się trudności i przykre doświadczenia, tym bardziej obniża się motywacja do nauki, wzrasta niechęć do szkoły, ucieczka w chorobę (ból głowy, brzucha, itp.), zaczynają się problemy wychowawcze.

Dzieci dyslektyczne wymagają szczególnej opieki psychologiczno-pedagogicznej. Potrzebują większego zainteresowania ze strony rodziców i nauczycieli. Systematyczne, ćwiczenia prowadzone przez terapeutów pedagogicznych, realizowanie zaleceń poradni, określającej stopień nasilenia dysleksji, pozwolą na przezwyciężenie lub zminimalizowanie trudności.

WSKAZANIA DO PRACY
Z UCZNIEM DYSLEKTYCZNYM

Coraz więcej pojawia się uczniów, u których stwierdzono dysleksję, jakie są wskazania do pracy z tymi uczniami i jak rozpoznawać symptomy opiszę poniżej. Występujące u dzieci o normie intelektualnej fragmentaryczne zaburzenia w rozwoju funkcji percepcyjno - motorycznych - zwłaszcza, gdy są wielozakresowe i nasilone - to pewnego rodzaju „niepełnosprawności”.

Dlatego tacy uczniowie wymagają odmiennego traktowania w procesie dydaktyczno-wychowawczym. Dotyczy to zarówno doboru odpowiednich środków zaradczych, jak i dostosowania wymagań i sposobu oceniania do ogólnych możliwości ucznia i jego ograniczeń percepcyjnych.

Zakłócenia funkcji percepcyjno - motorycznych i ich integracji wywołują specyficzne kłopoty w opanowaniu umiejętności czytania i pisania, a w okresie nauki późniejszej manifestują się też innymi charakterystycznymi objawami. Dla określenia rodzaju poszczególnych trudności funkcjonują na ogół trzy pojęcia: dysleksja, dysortografia i dysgrafia.

JAK ROZPOZNAĆ UCZNIA DYSLEKTYCZNEGO

Symptomy przejawiających się trudności w nauce

W PISANIU

• trudności w pisaniu ze słuchu,

• mylenie liter b-p, d-b, d-g, u-n, m-w, n-w, s-z, dz-c, sz-s, o-a, ł-l-t, ę-e,

• trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami, dwuznakami, głoskami tracącymi dźwięczność,

• nieróżnicowanie ę-en-e, ą-om,

• opuszczanie drobnych elementów liter, gubienie liter, opuszczanie końcówek i cząstek wyrazów,

• przestawianie liter w wyrazach,

• przestawianie szyku dyktowanych wyrazów,

• błędy typowo ortograficzne wynikające ze słabszej pamięci wzrokowej,

• zniekształcanie graficznej strony pisma,

• wolne tempo pisania.

W CZYTANIU

• wolne tempo,

• błędy w czytaniu: zamiana liter, opuszczanie liter, zmiana brzmienia, nieprawidłowe odczytywanie całych wyrazów,

• trudności we właściwej intonacji czytanej treści,

• trudności w zrozumieniu przeczytanej treści (zbytnia koncentracja na technice obniża rozumienie czytanej treści),

• rozpoznawanie napisów po cechach przypadkowych (zgadywanie),

• opuszczanie całego wiersza,

• zmiana kolejności liter i wyrazów,

• niechęć do czytania, zwłaszcza głośnego.

TRUDNOŚCI WYSTĘPUJĄCE

W NAUCE INNYCH PRZEDMIOTÓW

1. Trudności w rysowaniu jako czynności

• trudności w rozplanowaniu rysunku,

• zbyt silny lub zbyt słaby nacisk ołówka,

• zmiany kierunku w rysunkach ( błędny kierunek odwzorowywania).

2. Trudności w nauce języków obcych, które cechuje znaczna rozbieżność między wymową a pisownią wyrazów

• symptomy takie jak w języku polskim.

3. Trudności w uczeniu się pamięciowym

• tabliczka mnożenia,

• nauka wierszy,

• ciągi słowne (np.: nazwy miesięcy, dni tygodnia).

4. Trudności w edukacji społeczno-przyrodniczej

• utrudnione czytanie mapy,

• niewłaściwa orientacja w stronach świata.

5. . Trudności w nauce geometrii

• zmiany kierunku w rysunkach geometrycznych,

• trudności w różnicowaniu kształtów geometrycznych,

• zakłócenia orientacji i wyobraźni przestrzennej,

• trudności w rozumieniu pojęć geometrycznych (utrudnione przyswajanie werbalne).

6. Trudności występujące na zajęciach ruchowych

• błędne rozumienie instrukcji ćwiczeń spowodowane słabą orientacją w schemacie ciała i przestrzeni,

• obniżona sprawność ruchowa ( utrudnia ona wykonywanie większości ćwiczeń).

7. Nierównomierna koncentracja uwagi i wolne tempo pracy.

8. Występowanie dysleksji o podłożu emocjonalnym.

9. Błędy w pisaniu , które ujawniają przezwyciężone wady wymowy.

WSKAZÓWKI DO PRACY

Z DZIECKIEM DYSLEKTYCZNYM

Władze oświatowe zalecają by uczniów z fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi traktować w sposób zindywidualizowany w procesie dydaktyczno - wychowawczym zarówno w zakresie wymagań jak i oceniania.

1. W sposobie oceniania uczniów dyslektycznych powinno uwzględnić się różnorakie czynniki wpływające na jakość pracy i docelowo złożony wysiłek - ocena w głównej mierze powinna dotyczyć poprawności wypowiedzi ustnych i strony merytorycznej prac pisemnych.

2. Nie należy ograniczać możliwości i zainteresowań humanistycznych uczniom, u których jedynym mankamentem jest dysortografia.

3. Uczniowie z mikrodeficytami mają często problemy w nauce języków obcych, stąd ważne jest skoncentrowanie się na nauce tylko jednego języka obcego.

4. Wszelkie sprawdziany pisemne są niezwykle stresujące dla uczniów dyslektycznych. W związku z tym konieczne jest wydłużenie limitu czasu na pisanie sprawdzianów, ocenianie na jednakowych prawach brudnopisu i czystopisu, zastąpienie pisania ze słuchu pisaniem z pamięci.

5. Ze względu na występującą dysleksję nie należy odpytywać uczniów z czytania głośnego przed zespołem klasowym.

6. Wskazane jest kierowanie procesem samokształcenia i samokontroli, wyrabianie nawyku pracy ze słownikiem i uzmysławiania praktycznej wartości korzystania z zasad i reguł ortograficznych

7. U uczniów z poważną dysgrafią wskazane jest zastąpienie niektórych sprawdzianów pisemnych indywidualnych sprawdzianami ustnymi.

Działania korekcyjno - wyrównawcze muszą być długofalowe i powinny uwzględniać podstawowe zasady pracy terapeutycznej.

Program ćwiczeń powinien opierać się na założeniach metodyki pracy korekcyjno - kompensacyjnej, uwzględniać potrzeby psychofizyczne ucznia i wymagania programowe szkoły.
Prowadzone w urozmaiconych formach ćwiczenia należy dostosować do konkretnego przypadku ucznia, rodzaju jego dysfunkcji rozwojowej, oraz stopnia i zakresu trudności w pisaniu i czytaniu.

PRZYKŁADOWY PLAN PRACY Z DZIECKIEM DYSLEKTYCZNYM W OKRESIE
NAUCZANIA ZINTEGROWANEGO

KLASA I

1. Analiza i synteza mowy - wydzielanie zdań i wyrazów z mowy.

2. Analiza i synteza mowy - wyodrębnianie samogłosek.

1. Wprowadzanie samogłosek.

2. Utrwalenie znajomości samogłosek - wyodrębnianie ich z sylab i wyrazów.

3. Utrwalenie i doskonalenie rozpoznawania i wyodrębniania samogłosek.

3. Nauka czytania i pisania metodą sylabową.

1. Opracowanie spółgłosek : l, s, t, m, k, j, p, b, d, n, r, c, l, g, w, h, f, z, ż.
   Po wprowadzeniu każdej z liter ćwiczenia w czytaniu i pisaniu:

• sylab dwuliterowych otwartych,

• wyrazów stanowiących sylabę zamkniętą,

• wyrazów złożonych z sylab : otwartej +zamkniętej , zamkniętej +otwartej, zamkniętej +zamkniętej,

• wyrazów wielosylabowych,

• wyrazów ze zbiegiem spółgłosek.

Czytanie i pisanie krótkich tekstów.

KLASA II

1. Nauka czytania i pisania metodą sylabową.

1. Analiza i synteza sylab otwartych.

2. Analiza i synteza wyrazów dwu i wielosylabowych o sylabach otwartych.

3. Analiza i synteza sylaby zamkniętej oraz wyrazów dwusylabowych.

4. Analiza i synteza wyrazów wielosylabowych o różnym typie i układzie sylab.

5. Analiza i synteza wyrazów z grupą spółgłoskową.

2. Czytanie i pisanie tekstów z wyrazami o różnej ilości sylab i konstrukcji literowo-głoskowej.

3. Utrwalanie skojarzeń słuchowo - wzrokowych między głoską a literą w układzie: „b-p”, „d-t”, „n-m”, „t-ł”, „n-u”, „s-c” oraz usprawnianie umiejętności ich słuchowego i wzrokowego różnicowania.

KLASA III

1. Opracowanie zasad czytania i pisania głosek specyficznych dla języka polskiego - dwuznaków, zmiękczeń - ćwiczenia utrwalające ich pisownię.

2. Pisownia wyrazów z zanikiem dźwięczności spółgłosek na końcu i w środku.

1. Rożnicowanie głosek dźwięcznych i bezdźwięcznych.

2. Wprowadzanie zasad pisowni wyrazów - ćwiczenia utrwalające.

3. Ćwiczenia w różnicowaniu samogłosek nosowych ą, ę z układami om, on, em, en.

4. Opracowanie typowych trudności ortograficznych.

5. Opracowanie indywidualnych trudności w przebiegu procesu czytania       i pisania.

LITERATURA, DO KTÓREJ WARTO SIĘGNĄĆ

1. Baran J. „Zestaw ćwiczeń dla dzieci z trudnościami w nauce czytania”.

2. Bieleń B., Trzeciak G. „Chcemy dobrze czytać i pisać - część I, II, III”.

3. Bogdanowicz M. „Ćwiczenia grafomotoryczne przygotowujące do nauki pisania według Tymichowej”.

4. Bogdanowicz M. „Lewa ręka rysuje i pisze”.

5. Bogdanowicz M. „Leworęczność u dzieci”.

6. Cywińska E. „Chcę ładnie pisać”.

7. Handzel Z. „Dyktanda graficzne”.

8. Krasowicz - Kupis G. „Trudne litery c, s, cz, sz”.

9. Metera H. „Poznaję głoski”.

10. Mickiewicz J., Wojak M. „Ćwiczenia ułatwiające naukę czytania i pisania dla uczniów klas młodszych”.

11. Olejniczak Z., Stępień M. „Zadania z czytania”.

12. Patzerowa M. „Czytam, piszę i rysuję”.

13. Rejniak Z., Stryjewska D. „Ćwiczenia graficzne ułatwiające pisanie liter”.

14. Szczepańska A. „Słonie w kraty - co ty na to”.

15. Szczepańska A.„Koty w kraty - co ty na to”.

2