gramatyka historyczna-fleksja, Filologia polska, II rok, Morfologia historyczna

FLEKSJA

Deklinacja rzeczownika

- pierwotnie podział ze względu na przyrostki, za pomocą których tworzono tematy rzeczow.

- tendencja do przechodzenia różnic ilościowych w jakościowe

Deklinacja I -o-/-jo- tematowa, r. męski (-ъ, -ь), r. nijaki (-o, -e)

Deklinacja II -ŭ- tematowa, r. męski (tylko kilkanaście wyrazów) (-ъ)

Deklinacja III -a-/-ja- tematowa, r. żeński, r. męski (nieliczne: wojewoda, junosa- młodzieniec, sędzia,

sługa- dwurodzajowy) (-a, -i)

Deklinacja IV -i- tematowa, r. żeński, r. męski, miękkotematowe (-ь)

Deklinacja V- atematyczna, spółgłoskowa, r. żeński (-y, -i), r. męski (-y), r. nijaki (-ę, -o)

-en- tematowa, r. męski, r. nijaki
-es- tematowa, r. nijaki
-ent-/ -ęt- tematowa, r. nijaki
-er- tematowa, r. żeński (2 rzeczowniki: mati `matka', dъgti `córka')
-ū- tematowa → -ъv- r. żeński

Temat fleksyjny w dwóch postaciach: krótszej w M, W lp (r. n. +B lp) i dłuższej- pozostałe przypadki

Układ końcówek rzeczowników prasłowiańskich

liczba pojedyncza

-o-/-jo-

-ŭ-

III

-a-/-ja-

-i-

V spółgłoskowa

ent

-ь -o

-ь -e

-ъ

-a

-a -i

-ь

-y

-ę

-o

-i

-y

-a

-u

-y

-ě

-i

- e

-u

-ovi

-ě

-i

-ь -o

-ь -e

-ъ

-ǫ

-ь

-ę

-o

-ь

-omь

-emь

-ъmь

-ojǫ

-ejǫ

-ьjǫ -ьmь

-ьmь

-ьjǫ

-ě

-i

-u

-ě

-i

-e

-e -o

-u -e

-u

-o

-e

-i

-y

-ę

-o

-i

-y

liczba mnoga

-o-/-jo-

-ŭ-

III

-a-/-ja-

-i-

V spółgłoskowa

ent

-i -a

-ove

-y

-ě

-ьje -i

-e

-a

-i

-ъ

-ь

-ovъ

-ъ

-ь

-ьji

-ъ

-omъ

-emъ

-ъmь

-amъ

-ъmь

-ьmъ

-amъ

-y -a

-ě -a

-y

-ě

-i

-a

-i

-y

-i

-ъmi

-ami

-ьmi

-y

ьmi

-ami

-ěxъ

-ixъ

-ъxь

-axъ

-ъxь

-axъ

= M

Zmiany w zakresie deklinacji na gruncie prasłowiańskim

- duża ekspansywność końcówek dawnej deklinacji -u- tematowej na inne deklinacje

- końcówka M, B lp. (-ъ) do deklinacji I -o- przeniesiona z deklinacji II -u-; nie można udowodnić rozwojem fonetycznym

- końcówka -u do deklinacji I -jo- przeniesiona z deklinacji II -u-

- końcówka N lp. (-ъmъ) do deklinacji I -o- przeniesiona z deklinacji II -u-

- końcówka N lp. (-ьmъ) do deklinacji I -jo- przeniesiona z deklinacji IV -i- oraz deklinacji V spółgł.

DEKLINACJA MĘSKA

Najdawniejsze zmiany na gruncie polskim:

- wyrównanie tematu M lp. rzecz. deklinacji V do tematów przypadków zależnych.

- zmiana końcówki M lp. deklinacji V -y → -ь (zrównanie z B lp.)

- rzeczowniki męskie dawnych deklinacji V (spółgłoskowej) i deklinacji IV -i- przeszły do deklinacji I -jo- tematowej

- zaczęły się kształtować dwa warianty deklinacyjne: miękkotematowy (tematy na -jo-, -i-, -en-) oraz twardotematowy (tematy na -o-, -u-)

Dopełniacz lp.

W polszczyźnie historycznej dwie końcówki -a (z deklinacji I -o-/-jo-) oraz -u (z deklinacji II -u-)

- a większość rzeczowników męskich (deklinacje -o-/-jo-, -i-, -en-)

-u występowała jedynie w 6 wyrazach dawnych tematów na -u- (synъ, volъ, medъ, domъ vṛ'xъ, polъ)

Końcówka -u wykazała dużą ekspansywność- zaczęła przechodzić na końcówki rzeczowników męskich nieżywotnych. Wyraz synъ przejął końcówkę -a. Szerzenie się końcówki -u do XVI w.

Podział żywotne- końcówka -a, nieżywotnie- końcówka -u

Współcześnie: końcówkę -a posiadają rzecz. męskie żywotne oraz nieżywotne zdrobniałe, nazwy części ciała, narzędzi, naczyń, gier, tańców, papierosów. Końcówkę -u mają rzecz. męskie nieżywotne zapożyczone, abstrakcyjne, zbiorowe i materialne.

Celownik lp.

- stan wyjściowy trzy końcówki

- w jęz. polskim zachowały się dwie końcówki -ovi (deklinacja II -u-) oraz -u (deklinacja I -o-/-jo-)

Końcówka -i zanikła.

- w zabytkach staropolskich występowały obocznie formy starsze i nowsze

Współcześnie: końcówka -ovi przyjęła się do wszystkich deklinacji. Końcówka -u zachowała się jedynie w kilkunastu wyrazach, przeważnie jednosylabowych: lwu, bratu, ojcu, panu, psu, kotu, księdzu, chłopu, chłopcu.

Biernik lp.

- pierwotnie równy M lp. (wyjątek: deklinacja V -en-, która miała skrócony temat oraz końcówkę -y)

- dwie końcówki -ъ, -ь

- po zaniku jerów wygłosowych- końcówka zerowa biernika

- XVI w. rzecz. żywotne B = D

- stan pierwotny (biernik żywotnych równy mianownikowi) zachował się w kilku relikwiach: siąść na koń, wyjść za mąż, na miły Bóg, na święty Michał

Narzędnik lp.

- miękkotematowe (deklinacje na -jo-, -i-, -en-) końcówka -ьmъ (z deklinacji II -u-)

- twardotematowe (deklinacje na -u-, -o-) końcówka -ъmъ (z deklinacji IV -i-)

Po zaniku i wokalizacji jerów końcówka -em/ -`em

Współcześnie: jedna końcówka -em

Miejscownik lp.

Stan wyjściowy: cztery końcówki: -ě₂(deklinacja -o-), -i- (deklinacja na -jo-, -i-), -u (deklinacje -u-),

-e (deklinacje -en-)

- rzeczowniki zakończone na k, g, ch- do XVI w. występowała końcówka -ě, która wywoływała drugą palatalizację (k, g, x → c, ʒ, š/ s), po XVI w. zwycięża końcówka -u

- deklinacja -jo-, -i- wyjątkowo zdarzały się końcówka -i (np.: stolcy, w gaji)

- deklinacja spółgłoskowa -en- występowała końcówka -e. Zachowała się jedynie we zwrocie: we dnie i w nocy

- deklinacja na -o- zakończona na spółgłoskę inną niż tylnojęzykowa zachowały pierwotną końcówkę -`e

- deklinacja -u- końcówka -`e (wyjątek: syn-u, dom-u)

- deklinacja na -jo-, -i-, -en- (miękkotematowe) oraz twardotematowe zakończone na k, g, ch końcówka -u- (z deklinacji II -u-)

Dekl.	do XVI w.	od XVI w.
-o-	-e	-e
-o-	-e		-u (na g, k, ch)
-jo- -u- -i- -en-	-u	-u

Współcześnie: rzeczowniki twardotematowe (z wyjątkiem zakończonych na k, g, ch) mają końcówkę

-e (z deklinacji -o-); rzeczowniki miękkotematowe i twardotematowe zakończone na k, g, ch mają końcówkę -u (z deklinacji -u-)

Wołacz lp.

Stan wyjściowy: 3 końcówki -e (deklinacja -o-), -i (deklinacja -i-, -en-), -u (deklinacja -jo-, -u-)

-rzeczowniki deklinacji -i- oraz -en- przeszły do deklinacji -jo- (z końcówką -u)

-e: deklinacja -o-; rzeczowniki o tematach zakończonych na k, g, ch- (końcówka wywoływała

pierwszą palatalizację k, g, ch → č, ž, š); deklinacja na -u- (z wyjątkiem synu, domu)

-u: rzeczowniki miękkotematowe; deklinacja -o- zakończenie tematu na spółgłoskę tylnojęzykową

- rzeczowniki o tematach zakończonych na k, g, ch- miały końcówkę -e wywoływała pierwszą

palatalizację k, g, ch → č, ž, š. np. wilk- wilcze. Po spółgłosce tylnojęzykowej cz końcówka zmieniała się na -u i dyspalatalizowała - wilku. Dawna końcówka -e zachowała się w wyrazach Boże, człowiecze

- w rzeczownikach zakończonych na -ec końcówka -e (chłopcze, ojcze).

Przyrostek -ec powstał z ps.*-ъkъ. Końcówka -e powodowała I palatalizację (k, g, ch → č, ž, š).

Pozostałe przypadki wyrazów zakończonych na -ec ulegały III palatalizacji (k, g, x → c, ʒ, š/ s').

Współcześnie: rzeczowniki twardotematowe (z wyjątkiem zakończonych na k, g, ch) mają końcówkę -e (z deklinacji -o-); rzeczowniki miękkotematowe i twardotematowe zakończone na k, g, ch mają końcówkę -u (z deklinacji -u-)

Mianownik i wołacz lm.

-i; deklinacja -o-. Pochodzi z dyftongu -oi → -i₂. Wywoływała II palatalizację (k, g, x → c, ʒ, š/ s').

Zachował się ona w rzeczownikach osobowych. Rzeczowniki żywotne od XV w. zaczynają

przybierać końcówkę -y, po k, g: -i. Proces zakończył się w XVIII w.

-y dla nieżywotnych

-e rzeczowniki miękkotematowe, z deklinacji na -jo-, -en-, -i- (tu -e pochodzi ze ściągnięcia -ьje)

-owie z deklinacji II -u-. W staropolszczyźnie szerzy się we wszystkich deklinacjach. Od XVI w.

występuje tylko w rzeczownikach żywotnych. Od XVIII w. tylko w niektórych osobowych.

rzeczowniki twardotematowe:

rzeczowniki	do XV w.	XVI- XVIII w.	od XVIII w.
osobowe	-i / -owie	-i / -owie	-i / -owie
żywotne	-i / -owie	-i / -owie / -y	-y
nieżywotne	-y / -i / -owie	-y	-y

rzeczowniki miękkotematowe:

rzeczowniki	do XV w.	XVI- XVIII w.	od XVIII w.
osobowe	-e / -owie / -i	-e / -owie / -i	-e / -owie / -i
żywotne	-e / -owie / -i	-e / -owie	-e
nieżywotne	-e / -owie / -i	-e	-e

Współcześnie: występują 4 końcówki: -y, -i, -owie, -e. Ich użycie zależy od wygłosu tematu oraz czasami od znaczenia wyrazu:

-i (-y po funkcjonalnie miękkich) (z deklinacji -o-)rzeczowniki twardotematowe oraz miękkotematowe

na -ec

-y (-i po k, g) (z deklinacji -u-, -o-) rzeczowniki twardotematowe nieosobowe

-`e (z deklinacji -jo-, -i-, -en-) rzeczowniki miękkotematowe bez względu na znaczenie

-owie (z deklinacji -u-) niektóre rzeczowniki oznaczające godność, urząd, stopień pokrewieństwa

Dopełniacz lm.

-ь, -ъ (z deklinacji -o-, -jo-, -en-) po zaniku wygłosowych jerów końcówka zerowa, zachowało się

szczątkowo np.: kmiot, sąsiad, woz, tysiąc, dotychczas (do tych czasów). W miejsce zanikłych

końcówek pojawiają się inne:

-ow (z deklinacji -u-) występowała w rzeczownikach twardo i miękkotematowych

-i ( z deklinacji -i-) Powstała ze ściągnięcia grupy -ьjь, wyłącznie rzeczowniki miękkotematowe

Współcześnie: 3 końcówki:

-ów: rzeczowniki twardotematowe oraz niektóre miękkotematowe

-i: większość rzeczowników miękkotematowych

-ø: niektóre nazwy krajów np.: Niemiec; nazwy miejscowości na -ice, -iki; rzeczowniki zakończone na -anin; rzeczowniki przyjaciel, nieprzyjaciel

Celownik lm.

- końcówka -omъ (z deklinacji -o-) najpopularniejsza, przechodzi na inne deklinacje

- końcówka -am; XV-XVIII w., z deklinacji na -a-

- końcówka -em; do pocz. XVII w., pojawia się sporadycznie w rzeczownikach miękkotematowych, z deklinacji -jo-, -i-

Współcześnie: Od XVIII w. jedna końcówka -om

Biernik lm.

- końcówka -y / -i po k, g; (z deklinacji -u-, -o-) rzeczowniki twardotematowe

- końcówka -`e (z deklinacji -jo-, -en-) rzeczowniki miękkotematowe

- od XVII w. rzeczowniki osobowe przejmują końcówki dopełniacza (-ow, -i, -ø)

Współcześnie: rzecz. osobowe B = D; rzecz. nieosobowe B = M

Narzędnik lm.

- deklinacja -o- końcówka -y, sporadycznie pojawia się końcówka -mi (apostołmi). Zachowała się

jedynie w zwrocie „dawnymi czasy”

- deklinacja -jo-, -en-, -i-, -u- końcówka -mi

- w XVI w. sporadycznie pojawia się końcówka -oma (przejęta z liczby podwójnej)

- od XIV-XVI w. szerzy się końcówka -ami (z deklinacji -a-). Zdobywa przewagę od XVII w

Współcześnie: 2 końcówki: -ami (większość rzeczowników), -mi (kilkanaście rzeczowników miękkotematowych np.: braćmi, gośćmi, ludźmi, pieniędzmi)

Miejscownik lm.

-ech (z deklinacji -o-), w tematach zakończonych na spółgłoskę tylnojęzykową wywoływała II

palatalizację. Występowała do II poł. XVIII w.

-och; z zabytków małopolskich, rzeczowniki miękkotematowe i twardotematowe zakończone na k, g,

ch. Do końca XVI w.

-ach (z deklinacji -a-), od średniowiecza, od XVI w szerzy się coraz bardziej, od XVIII w zdobywa

dominację

Współcześnie: 2 końcówki: -ach (dominująca), -ech (jedynie kilka rzeczowników oznaczające nazwy krajów)

DEKLINACJA NIJAKA

deklinacje -o-, -jo-, -en-, -es-, -ent-

Mianownik, Biernik, Wołacz pl.

- trzy końcówki -o (z deklinacji -o-, -es-), -e (z deklinacji -jo-), -ę (z deklinacji -en-, -ent-)

- deklinacja -jo- końcówka -e (długie, pochodzące ze ściągnięcia -ьje), które przechodziło w e pochylone- niekiedy przeszło w -i (picie- pici)

Współcześnie: 3 końcówki odziedziczone: -o dla twardotematowych, -e, -ę dla miękkotematowych

Dopełniacz lp.

-a z deklinacji -o-, -jo-

- rzeczowniki deklinacji -es- skróciły temat o przyrostek tematyczny i wyrównały go do M, B, W

Współcześnie: jednak końcówka -a

Celownik lp.

-u z deklinacji -o-, -jo-

- w średniowieczu deklinacje spółgłoskowe zachowują swoją pierwotną końcówkę -i. Pozostałość: ku południowi. Współcześnie: jedna końcówka -u