Proces powstawania lęku


Czynniki wpływające na powstawanie lęku

Powstanie lęku uzależnione jest przede wszystkim od indywidualnych uwarunkowań jednostki. Należą do nich:

• DOŚWIADCZENIE INDYWIDUALNE człowieka, które obejmuje trzy główne obszary, odnoszące się kolejno: do świata zewnętrznego (działania innych ludzi, zdarzenia, zjawiska), do własnej osoby (konsekwencje własnych działań i cech, komunikaty otrzymane od innych) oraz do relacji między sobą a światem zewnętrznym. Doświadczenie życiowe rozpatrywane jest jako ciąg zdarzeń tworzących indywidualną historie życiową;

• WYPOSAŻENIE GENETYCZNE, takie jak: cechy układu nerwowego, odziedziczone cechy osobowości (np. cechy temperamentne), inteligencja, zdolności, style poznawcze

• MECHANIZMY PSYCHOLOGICZNE: Pojęcie własnej osoby - względnie stały, wewnętrzny wizerunek siebie; Samoświadomość - zdolność człowieka do monitorowania własnych myśli, uczuć, pragnień oraz do koncentracji uwagi na sobie jako obiekcie;
  Proces samoregulacji - dzięki niemu działanie człowieka jest „na bieżąco” korygowane i dopasowywane do standardów wewnętrznych (takich jak cele osobiste) bądź do spostrzeganych oczekiwań innych ludzi (np. norm grupowych). Przebiega poniżej progu świadomej uwagi. (M. Kofta, D. Doliński).

Na wszystkie te czynniki bezustannie wpływa i kształtuje je środowisko zewnętrzne, otoczenie, w którym żyje i rozwija się człowiek jako istota społeczna. Każdy ma, co prawda, swój posag genetyczny (wrodzone predyspozycje), który wyznacza mu granicę indywidualnych uzdolnień, jednak środowisko może wpływać korzystnie lub niekorzystnie na rozwój tych uzdolnień. Środowisko można podzielić na bliższe (takie jak rodzina) i dalsze (np. grupa rówieśnicza, nauczyciele, telewizja, a także różnego rodzaju zjawiska).

Specyficzny wpływ środowiska polega na tym, że jednostka nabywa i tworzy zasób indywidualnych doświadczeń, które w znacznym stopniu wpływają na ukształtowanie się jej cech albo zachowań”. Już S. Freud zauważył, że ważną rolę w rozwoju odgrywa szczególnie doświadczenie wczesnodziecięce. Ponieważ dziecko pierwsze lata swego życia spędza głównie w środowisku rodzinnym, to ono w znaczny sposób na nie oddziałuje. W zależności od struktury rodziny, osobowości jej członków, od sposobu postępowania rodziców, rodzaju wzajemnych interakcji, może stać się ono czynnikiem wpływającym na powstawanie lęku. W rodzinie nawiązuje się pierwsze kontakty z ludźmi, poznaje pierwsze wzory osobowe, zaspokaja się swoje potrzeby, szczególnie podstawowe (bezpieczeństwa, miłości i akceptacji). Ich nie zaspokojenie prowadzi nieuchronnie do wielu negatywnych konsekwencji.

Poczucie bezpieczeństwa to jedna z elementarnych ludzkich potrzeb, prawie tak ważna jak sen lub jedzenie. Niektórzy psychologowie twierdzą, że tylko prawidłowo zaspokojona potrzeba bezpieczeństwa w wieku dziecięcym zapewnia właściwy rozwój uczuciowy i pozytywne kształtowanie się osobowości dziecka. Zachwianie tego poczucia wywołuje lęk.

Dzieci przy słabych związkach z rodzicami, przy trudności znalezienia kogoś, kto by je obdarzył uczuciem, na kim mogłyby polegać, jednym słowem przy narastającym głodzie uczucia niezbędnego do prawidłowego rozwoju czują się zagubione, niepewne, lękliwe. Szczególnie zaś wychowywanie się w rodzinie pełnej konfliktów, napięć i niechęci wywołuje poczucie zagrożenia i sprzyja powstawaniu lęku. W grupie rodzinnej ustala się pewien styl interakcji między jej członkami, tworzy się sieć wzajemnych relacji i sojuszów, ustala się specyficzny wzorzec komunikacji.

Również nadmierna surowość lub opiekuńczość rodziców, pociągająca za sobą stawianie nadmiernie wysokich wymagań w stosunku do dzieci, oddziaływuje silnie traumatyzująco.
Dziecko przejmuje wzory reagowania z najbliższego środowiska i uczy się określonych sposobów reagowania. Jeśli w procesie wychowania stosowany był styl przyczyniający się do wytwarzania lękliwości i zajmowały się nim osoby lękliwe, to prawdopodobieństwo wytworzenia się u niego lękliwości jest bardzo wysokie.

Do sytuacji lękotwórczych należą także: śmierć członka rodziny (zwłaszcza rodzica), choroba, pobyt w szpitalu, przeżycie przez dziecko tragedii lub wypadku. Oprócz rodziny, jako najbliższego środowiska wpływającego na kształtowanie się indywidualnego doświadczenia, można wyróżnić także grupę rówieśniczą, w której dochodzi do nowych interakcji i wymiany doświadczeń. Kontakty rówieśnicze dlatego są tak ważne, że stwarzają dziecku wiele okazji do porównywania swoich możliwości z możliwościami rówieśników. A nie jest to rzecz bez znaczenia, gdyż tylko w konfrontacji z innymi można dowiedzieć się, co się potrafi i ile jest się wartym.

Wiele informacji, sposobów reagowania zdobywa się i uczy poprzez kontakt z nowymi ludźmi, szczególnie mającymi większe doświadczenie, np. nauczycielami, osobami starszymi. Również telewizja stanowi w dzisiejszych czasach olbrzymie źródło wiadomości, wzorów zachowania oraz uświadamia o możliwych zagrożeniach (takich jak klęski żywiołowe, wypadki, przestępstwa i in.), o sposobach radzenia sobie z nimi i ochrony przed nimi. Czasami dochodzi do sytuacji, w których zgromadzone informacje zniekształcają obraz własnej osoby, co w konsekwencji, może prowadzić do obniżenia poczucia własnej wartości. Towarzyszy temu trudność rozumienia własnych motywów i osobistych celów. Niska samoocena objawia się niewiarą w swoje możliwości, nie podejmowaniem działań, strachem przed nowymi sytuacjami, aż w końcu może doprowadzić do wycofania się i zamknięcia w sobie.

Podatność na zaburzenia lękowe w dużym stopniu determinują także mikrouszkodzenia centralnego układu nerwowego, które powodują osłabienie zdolności do radzenia sobie w sytuacjach trudnych oraz małą odporność na silne bodźce. W większości przypadkach powstawania lęku czynnikiem go wywołującym jest zagrażająca sytuacja lub zdarzenie. Jednak decyzję o tym, czy jest ona zagrażająca czy nie, podejmuje człowiek. Dokonuje on oceny na podstawie indywidualnych doświadczeń nabytych w ciągu życia. Szczególny wpływ na kształtowanie się tych doświadczeń ma środowisko rodzinne. A wrodzone predyspozycje jednostki określają jej podatność na zaistnienie lęku. Można zauważyć, że czynniki wpływające na jego pojawienie się są różne i wzajemnie się przeplatają. A w jaki sposób lęk się objawia, po czym można poznać, że dana osoba go przeżywa?

Objawy lęku

Objawy lęku są wielorakie, jednak można je poklasyfikować na następujące grupy: objawy wegetatywno - somatyczne, psychiczne, behawioralne i inne. Charakteryzują się:

1. WEGETATYWNO - SOMATYCZNE:
   - rozszerzeniem źrenic,
   - zmniejszeniem wydzielania śliny,
   - bólem i zawrotami głowy,
   - przyspieszonym i nieregularnym rytmem serca,
   - podwyższeniem lub nagłym spadkiem ciśnienia krwi,
   - zmianami biochemicznymi we krwi, np. hyperglikemią, podwyższonym
     poziomem noradrenaliny i kortyzolu,
   - przyspieszeniem krzepnięcia krwi,
   - zaczerwienieniem lub zblednięciem skóry,
   - krótkim, przyspieszonym oddechem,
   - bólem w klatce piersiowej,
   - brakiem łaknienia,
   - podwyższonym poziomem cholesterolu, kwasów tłuszczowych,
   - bólem brzucha,
   - wymiotami,
   - biegunką, częstym oddawaniem moczu,
   - nagłą zmianą temperatury ciała,
   - nadmiernym poceniem się,
   - piloerekcją (jeżenie się włosów),
   - wysypką w postaci krost i plam,
   - zwiększeniem napięcia mięśniowego lub porażeniem poszczególnych grup mięśni;

2. PSYCHICZNE:
   - przerażeniem, zaniepokojeniem, paniką,
   - napięciami psychicznymi: uczucie stałego znurzenia, zmęczenia, nadmierna
     pobudliwość nerwowa, obniżenie nastroju, szybkie wyczerpywanie się,
     nadwrażliwość na bodźce zewnętrzne, nadmierna czujność,
   - uczuciem zagrożenia, oczekiwaniem na przykre wydarzenia, stałym nastawieniem
     na możliwość porażki czy niepowodzenia,
   - obniżoną samooceną, poczuciem mniejszej wartości, odmienności, odrzucenia,
   - nieśmiałością, zaniepokojeniem w różnych sytuacjach społecznych,
     uczuciem skrępowania,
   - zaburzeniem kontaktów interpersonalnych, trudnościami adaptacyjnymi,
   - nadmierną zależnością od innych,
   - tzw. zachowaniem ingracjacyjnym (zachowanie, którego celem jest pozyskanie
     sobie przyjaźni i przychylności otoczenia po to, by uniknąć zagrożenia),
   - przeczuleniem na punkcie opinii innych, wycofaniem się
     z kontaktów z otoczeniem, niepewność siebie i własnych opinii,
   - małą dynamiką życiową, wycofaniem się z różnych form aktywności,
   - niechęcią do ryzyka i brania odpowiedzialności lub podejmowaniem
     nadmiernego ryzyka,
   - nadmiernym obarczaniem się winą za wszystkie niepomyślne
     wydarzenia życiowe,
   - zmniejszeniem wrażliwości sensorycznej, zaburzeniami poznawczymi,
     koncentracji uwagi i myślenia,
   - lękami nocnymi, koszmarami lub przerażającymi wyobrażeniami,
   - ucieczką w chorobę;

3. BEHAWIORALNE:
   - niepokojem manipulacyjnym i lokomocyjnym,
   - podnieceniem ruchowym, częstymi zmianami pozycji,
   - wykonywaniem czynności bezcelowych, np. potrzeba chodzenia,
   - tikami (np. mruganie, grymasy),
   - nagłą i niespodziewaną reakcją psychomotoryczną, przybierającą postać ucieczki,
     wybuchu gniewu, agresji,
   - czasem zahamowaniem ruchowym, aż do osłupienia;

4. INNE:
   - bezsennością,
   - zaburzeniami mowy: jąkanie, „przejęzyczanie się”, afonia, mutyzm selektywny,
   - sposobem mówienia: mowa szybsza, głośniejsza, zmiana wysokości tonu,
     nienaturalna barwa głosu, głos zachrypnięty, szorstki;

Jak widać objawy te są różnorodne. Lęk uwidacznia się pod różną postacią, ze zróżnicowanym nasileniem, co może sprawiać duże problemy z jego rozpoznaniem u osób go przeżywających. Do najbardziej charakterystycznych jego symptomów należą: przyspieszone tętno, zwiększenie napięcia mięśniowego, potrzeba oddania moczu, niepokój, uczucie zagrożenia i chęć ucieczki. Celowe wydaje się także opisanie roli lęku, jaką pełni on w życiu człowieka oraz jego skutków. W jaki sposób wpływa na funkcjonowanie jednostki?

Rola lęku i jego skutki

W różnych okresach rozwoju można zaobserwować występowanie lęków w odpowiedzi na działanie bodźców o specyficznym znaczeniu dla człowieka w określonym wieku. Bardzo często uważany jest on za negatywną cechę. Jednak umożliwia lepsze pokonywanie przeszkód znajdujących się na drodze człowieka. Z biologicznego punktu widzenia jest on sygnałem alarmowym, ostrzegawczym i ma znaczenie obronne. Mobilizuje siły organizmu, wyzwala zmagazynowaną energię i nastawia na niebezpieczeństwa. Przyjmuje się, że do pewnego stopnia lęk spełnia funkcję przystosowawczą, umożliwia bowiem antycypację realnych zagrożeń i przygotowanie się jednostki do nich, co pozwala na uniknięcie przykrej sytuacji lub ułatwia jej przetrwanie. W istotny sposób wpływa także na zachowanie człowieka, uczenie się, wykonywanie różnorodnych zadań, przystosowanie do sytuacji.

Oddziaływanie lęku zależy zarówno od jego nasilenia, jak i cech sytuacji. Skala przeżyć lękowych jest bardzo rozległa. Może wahać się od minimalnego niepokoju, występującego przy każdej zmianie interakcji z otoczeniem (odruch orientacyjny), do maksymalnego natężenia lęku, jak np. przy nagłej, nieoczekiwanej i całkowitej zmianie sytuacji zewnętrznej (np. w wyniku jakiegoś kataklizmu). Niewielkie jego nasilenie działa na zachowanie się człowieka mobilizująco. Występuje zwiększenie wrażliwości sensorycznej (wzrok, słuch, dotyk, węch), możliwości poznawczych i przystosowawczych (rozwiązywanie problemów, przystosowywanie się do zmieniających się bodźców), a także zwiększona aktywność. Maksymalne nasilenie lęku występuje według A. Kępińskiego w chwili dostrzeżenia zagrożenia i działa dezorganizująco.

Lęk powoduje szybką reakcję dla uniknięcia zagrożenia, która może przybierać różną formę, od panicznej ucieczki do pozornego zamierania. Reakcje lękowe są indywidualnie zróżnicowane, odgrywają tu rolę zarówno czynniki zewnętrzne, jak i wewnętrzne, między innymi stan zdrowia, rodzaj sytuacji oraz uprzednie doświadczenia. Uczucie to może łatwo ulec zjawisku generalizacji, w którym sytuacja zagrożenia rozszerza się na sąsiadujące z nią pola. W końcu wszystko zaczyna zagrażać, cały świat staje się wrogiem, chcącym tylko zniszczyć człowieka. A zatem, jak to ujął A. Kępiński, w lęku wszystko wokół nas pogłębia lęk, który zniekształca obraz otaczającego świata.

Nadmiar reakcji lękowych prowadzić może do wielu negatywnych konsekwencji. Niekiedy bywa dla człowieka „wrogiem bardziej niebezpiecznym niż samo niebezpieczeństwo, do pokonania którego lęk służy”. Jak wiadomo oznacza on mobilizację sił obronnych organizmu. Jest do pewnych granic pożyteczny, ale jest też - jak wszelka mobilizacja - kosztowny. Odbija się wielokrotnie na poszczególnych organach i na ich czynnościach. Ujemnie wpływa przede wszystkim na układ nerwowy i układ krążenia oraz jest podstawową przyczyną wielu poważnych schorzeń.

Długotrwały, dość silnie doznawany lęk obciąża system psychicznego funkcjonowania człowieka, obniża odporność psychiczną, wyzwala poczucie niepewności. Może nawet prowadzić do zaburzeń nerwicowych, takich jak natręctwa, fobie czy nerwica lękowa.

Lęk jak twierdzi A. Kępiński, hamuje rozwój osobowości. Jeżeli występuje we wczesnym okresie rozwoju może prowadzić do ukształtowania się osobowości lękliwej, ponieważ „zbyt silne i długo trwające sytuacje zagrożenia w tym okresie zwykle zostawiają trwały ślad w psychice dziecka”. Osoba zalękniona czuje się niepewnie w rozmaitych sytuacjach. Przejmuje się każdą trudnością realną czy fikcyjną, wyolbrzymia niebezpieczeństwa i wszędzie wietrzy zagrożenie. Nastawiona jest na to, że ze strony świata otaczającego czekają tylko same przykrości, niepowodzenia, klęski, ból i cierpienia, i że nigdy nie może wyjść zwycięsko ze starcia z otoczeniem. Świat staje się przytłaczający dla takiej osoby, która żyje w stałym napięciu, gdyż wciąż obawia się, że może ją spotkać coś złego.

Z niskim progiem pobudliwości lękowej idzie w parze także nadmierna sugestywność. Ludzie o charakterze lękliwym ulegają łatwo presji słów, bynajmniej nie mocnych i zdecydowanych. Każde nowo posłyszane zdanie, czyjeś stanowisko inaczej ujęte niż uprzednio przez nich przyjęte do wiadomości - łamie ich chwilowy sąd osobisty.

Osobowość lękliwa jest podobna w charakterystyce do osobowości unikającej i astenicznej, które cechuje trudność w kontaktach społecznych i unikanie ich (oba te rodzaje zaburzeń były dawniej określane jako „introwertywność”). W odróżnieniu od samowystarczalności i braku dążenia do tych kontaktów dostrzega się u takich osób pragnienie kontaktów i akceptacji, cierpienie z powodu braku umiejętności wiązania się z innymi ludźmi i wycofywania się. Istotne znaczenie w powstawaniu zespołów unikania ma nadmierna wrażliwość i uraźliwość, zwłaszcza nie radzenie sobie z przejawami odrzucenia, upokorzenia lub z uczuciem wstydu. Unikanie związków z innymi ludźmi jest konsekwencją oczekiwania, że zostanie się upokorzonym lub odrzuconym. Jedynie przejawy pełnej i bezkrytycznej akceptacji, stwarzające gwarancję bezwarunkowego przyjęcia ich, takimi jakimi są, umożliwiają tym ludziom nawiązanie bliższych reakcji interpersonalnych.

Samoocena tych osób jest bardzo niska. Zachowania tego typu spotyka się częściej u dzieci (zespół unikania) - tylko u niektórych spośród nich rozwój osobowości prowadzi do wytworzenia się utrwalonych cech osobowości o analogicznej formie. (J. W. Aleksandrowicz). Osoby lękliwe mają trudności w wykonywaniu codziennych czynności, obniża się ich zdolność działania. Zwykle są zdezorganizowane i wszystko rozprasza ich uwagę.

Podsumowując, lęk jest człowiekowi potrzebny, byle tylko był spełniony jeden zasadniczy warunek, te doznania nie mogą być zbyt silne, lęk nie może być nadmierny i nie może stanowić utrwalonej postawy. Jeżeli nie spełnia on tego warunku, staje się szkodliwy, uniemożliwia normalne funkcjonowanie i działa destrukcyjnie na jednostkę.

---