W-1. O przedmiocie PWPP

1. Z historii powstania nowej dyscypliny psychologicznej

W latach siedemdziesiątych powstała ogólna nauka o poznaniu, albo nauka o poznawaniu, czyli nauka kognitywna, kognitywistyka. Przedmiotem badań kognitywistyki jest nie tylko człowiek, ale również komputer, robot. Głównym przedmiotem nauki ogólnej o poznawaniu jest umysł człowieka, badany wspólnym wysiłkiem specjalistów nie tylko z dziedziny psychologii, ale również filozofii, informatyki, lingwistyki, matematyki, neuropsychologii i in. Kognitywizm - to ruch społeczny, ruch umysłowy.

Często powtarzane jest celne powiedzenie H. Ebbinhausa, że psychologia ma długie dzieje i krótką historię.

1. 1938 r. praca magisterska C. Shannona pokazująca, że można opisać w języku matematycznym budowę i funkcjonowanie złożonego systemu elektrycznego (co wskazywało na możliwość opisu funkcjonowania systemu neuronów).

2. 1936 r. Maszyna Turinga - teoretyczny prakomputer

3. 1956 r. umowna data powstania psychologii kognitywnej:

- zjazd psychologów;

- G. Miller - liczba 7 plus minus 2, jako pojemność pamięci krótkotrwałej.

4. 1957 r. U. Neiser i O. Selfridge - model systemu rozpoznającego PANDEMONIUM.

5. 1960 r. G. Miller, E. Galanter , K. Pribram, praca Plany i struktura mózgu; system TOTE regulujący zachowania celowe.

6. 1967 r. U. Neiser, Cognitive psychology - pierwszy podręcznik psychologii poznawczej.

7. 1972 r. A. Newell i H. Simon - General Problem Solve (GPS) (Ogólny rozwiązywacz problemów).

2. Przyczyny zewnętrzne i wewnętrzne

-Przyczyny zewnętrzne, to zapotrzebowanie na tego typu wiedzę. Wymogi nowej epoki, rewolucji informatycznej. Powstanie cybernetyki, teorii informacji, podjęcie prac nad tworzeniem nowego typu maszyn; maszyn zastępujących człowieka w pracy umysłowej.

(Alan Toffler - Trzecia fala)

Każda epoka rodzi zapotrzebowanie na określoną aktywność człowieka oraz na określoną wiedzę. Nowa epoka ma wiele proponowanych nazw:

- trzecia fala (kultura agrarna; kultura industrialna; postindustrialna)

-epoka odkrywców i pionierów;

-rewolucja naukowo-techniczna.

Psychologia procesów poznawczych zaczęła szybko rozwijać się, gdy uczeni postawili zadanie zbudowanie sztucznej inteligencji.

Sztuczna inteligencja (skrót ang. AI).

1.interdyscyplinarny obszar badawczy; celem jest budowanie sztucznych systemów (teoretycznych i technicznych), które naśladują sposób myślenia typowy dla człowieka, czyli są zdolne do rozwiązywania zadań i problemów.

2.Wytwory tego rodzaju, np. roboty, komputery.

Aby budować takie systemy, czyli imitować naturalną inteligencję człowieka, trzeba dobrze znać obiekt imitacji, czyli mózg i inteligencję.

Będzie to epoka psychologii.

-Przyczyny wewnętrzne, powstałe w samej psychologii:

Ogólnie, wyczerpanie się dotychczasowych paradygmatów.

Szczególnie dotyczy to behawioryzmu.

3. Psychologia poznawcza a inne dyscypliny naukowe

4. Jak poznajemy ? Trzy główne instytucje poznawcze

4.1. Mózg

1. Umysł

W psychologii poznawczej z reguły przez umysł rozumie się procesy i czynności psychiczne, służące do odbioru informacji, ich przetwarzania i wytwarzania nowych. Umysł to hipotetyczna konstrukcja, która jest zarówno środkiem jak i wynikiem procesów poznawczych.

1. Modele umysłu

Umysł jest systemem unikatowym, bardzo trudnym do badania, a nawet konceptualizacji. Przedstawiciele kognitywistyki (cognitive science) i psychologii poznawczej najczęściej proponują różnego rodzaju modele jako narzędzia badawcze. Modele te są oparte na różnych założeniach metodologicznych, filozoficznych. (epistemologicznych, ontologicznych). Modele te akcentują różne aspekty struktury oraz funkcji systemu poznawczego. Wielość modeli świadczy o złożoności problematyki, wynikającej z wieloaspektowości i trudności stojących przed badaczami. Współczesne badania umysłu nabrały charakteru interdyscyplinarnego i multidyscyplinarnego, dlatego tworząc modele umysłu, uczeni korzystają z różnych koncepcji z zakresu kognitywistyki i psychologii poznawczej, sztucznej inteligencji, nauki o mózgu, neuronauki, logiki oraz filozofii i matematyki, a nawet fizyki kwantowej.

Model umysłu to system założeń hipotetyczno-teoretycznych odwzorowujący pod jakimiś istotnymi względami struktury i funkcje umysłu. Każdy naukowo wartościowy model umysłu ma pewien walor heurystyczny, tzn. pozwala sformułować zasadne pytania.

Termin model oznacza reprezentację odzwierciedlającą, kopiującą, naśladującą itp. coś, co istnieje w rzeczywistości. Modele umysłu dotyczą pytania - jak umysł jest zbudowany? Inaczej - jaka jest jego architektura.

Popularne są blokowe modele umysłu. W modelach tych przyjmuje się, że informacje przetwarzane są przez szereg instancji, czyli bloków; przetwarzanie to rozpoczyna się od wejścia sensorycznego, a kończy na wyjściu.

1. Reprezentacje umysłowe

Inne terminy to: wzorce, modele obiektów istniejących w rzeczywistości, obrazy, schematy, sieci, kategorie, oczekiwania, antycypacje itp.

Najczęściej wyróżnia się dwa rodzaje reprezentacji, czyli wzorców. Są to wzorce obrazowe i werbalne. Reprezentacje obrazowe, to inaczej analogowe, wyobrażeniowe. Ich cechą istotną jest podobieństwo zewnętrzne do oznaczanych obiektów. Natomiast reprezentacje werbalne mają charakter symboliczny. Psychologowie poznawczy dużą wagę przywiązują do pojęć, jako specyficznie ludzkiej formy reprezentacji.

J. Bruner wyróżnił trzy główne systemy reprezentacji, a mianowicie:

• czynnościowa,

• ikoniczna, czyli obrazowa,

• symboliczna (pojęciowa).

Reprezentacje poznawcze są niesłychanie pożyteczne, ale niosą również niebezpieczeństwa. Pożytkiem jest ułatwianie zrozumienia i zapamiętywania wiedzy. Niebezpieczne jest natomiast popadanie w schematy, tworzenie się barier psychicznych.

1. Kultura

A. Reber w następujący sposób definiuje pojęcie kultury: „system informacyjny kodujący sposób, w jaki ludzie w zorganizowanej grupie, społeczeństwie lub narodzie współdziałają ze swym społecznym i fizycznym środowiskiem”. W tym znaczeniu termin odnosi się przede wszystkim do zbioru reguł, praw, zwyczajów i sposobów interakcji w grupie. Głównym elementem znaczenia jest to, że kultura dotyczy tylko przekazu niegenetycznego, tzn. każdy członek musi nauczyć się systemu i struktur.

Bardzo istotną właściwością kultury jest zwielokrotnienie możliwości mózgu i umysłu. Podkreślą to pojęcia ekstensja, e-mind, e-umysł. Tak więc mózg i umysł nie tylko poznają rzeczywistość, ale również ją tworzą. Rzeczywistość, w jakiej żyjemy jest w coraz większym stopniu wytworzona przez człowieka.

Podsumowując powyższe informacje o trzech instancjach poznawczych, odwołajmy się do metafory komputerowej. Z tego punktu widzenia odpowiednikiem mózgu jest komputer jako aparat, a odpowiednikiem umysłu byłyby programy zainstalowane w tym komputerze. Trzecią instancją poznawczą jest użytkownik, głównie jego wiedza i umiejętności oraz urządzenia zewnętrzne, jak nagrywarka, skaner i in.

5. Wiedza i umiejętności

Wyróżnia się różne rodzaje wiedzy, a mianowicie:

1. - Wiedza deklaratywna (narracyjna), czyli wiedza o faktach, „wiem, że...”;

- Wiedza proceduralna (operacyjna), czyli „wiem, jak...”; stanowi sieć danych o metodach, strategiach, programach działania.

2. Inny podział wiedzy wyróżnia również dwa jej rodzaje, a mianowicie: reproduktywną i produktywną.

Wiedza reproduktywna, z reguły jest zdobywana w gotowej postaci (np. poprzez czytanie, wykład itp.), bazująca na pamięci, nadaje siędo odtwarzania, np. na egzaminach. Natomiast wiedza produktywna, to wiedza aktywna, oparta na myśleniu, w tym aktywności twórczej. Jest to wiedza generatywna, przydatna w nowych sytuacjach.

Psychologowie wyróżniają również wiedzę zimną i gorącą. Ta pierwsza to wiedza formalna, zdobywana bez motywacji wewnętrznej, np. aby zdać egzamin. Natomiast wiedza gorąca to wiedza osobista, uzyskana dzięki aktywności własnej, wiedza praktyczna.

Człowiek dysponuje również metawiedzą. Metawiedza, to wiedza o wiedzy, typu wiem, że wiem.

Bardzo interesujące jest rozróżnienie wiedzy na jawną i ukrytą. Człowiek zazwyczaj, więcej wie, niż wie, że nie wie.

6. Poziomy psychiki. Reakcje i czynności

Można spotkać różne ustosunkowanie się do kwestii poziomów poznania i zachowania. Tak np. Itelson wyróżnił poziomy:

1. adaptowany, gdy organizm wyposażony jest we wrodzone, sztywne formy zachowania (instynkty, odruchy bezwarunkowe);

2. adaptujący się, czyli przystosowujący się do zmieniających się warunków zewnętrznych i sytuacji (mechanizmy uczenia się poprzez warunkowania klasycznego i instrumentalnego);

3. adaptujący, czyli mający zdolności nie tylko przystosowania się do otoczenia, ale również zmieniania środowiska i przystosowywania do własnych potrzeb i możliwości (zachowania inteligentne, kreatywne rozwiązywanie problemów).

T. Tomaszewski wyróżnił dwa zasadnicze poziomy, a mianowicie zachowania reaktywne i celowe. Na zachowania reaktywne składają się odruchy wrodzone i nabyte, czyli bezwarunkowe i warunkowe. Jak akcentuje o sama nazwa, na zachowania reaktywne składają się różne reakcje. Natomiast zachowania celowe realizowane są w postaci czynności. Reakcja jest spontaniczną odpowiedzią organizmu na działający bodziec czy szerzej - sytuację. Natomiast czynność (albo działanie) możemy określić jako umowną jednostkę wyżej zorganizowanej aktywności człowieka ukierunkowanej na osiągnięcie zamierzonego wyniku.

7. Aktywność twórcza

Jeśli mamy mówić o psychologii wyższych procesów poznawczych, to nie można pominąć problematyki twórczości. Wprawdzie dalecy jesteśmy od ograniczenia aktywności twórczej jedynie do procesów poznawczych, ale bez zrozumienia twórczych aspektów tych procesów psychologia nasza byłaby przestarzała. Postęp w psychologii polega na tym, że z jednej strony odkryto duże możliwości poznawcze, w tym twórcze człowieka, z drugiej zaś równie potężne ograniczenia.

7.1. Potrzeba wiedzy o twórczości

Problemy twórczości zawsze uchodziły za interesujące, owiane tajemniczością, ale wiedza na ten temat nie wykraczała poza spekulacje, w dużej mierze nosiła charakter anegdotyczny. Począwszy od lat pięćdziesiątych naszego stulecia, w całym cywilizowanym świecie obserwujemy lawinowy wzrost zainteresowania teoretycznymi i praktycznymi problemami twórczości. Problematyce tej poświęca się coraz więcej miejsca i uwagi zarówno w naukach klasycznych jak i przyrodniczych. Powstają również nowe dyscypliny naukowe, przedmiotem których jest twórczość, jak: heurystyka, inwentyka, innowatyka i in.

7.2. Ewolucja poglądów

Ewolucja poglądów, jaka się dokonała i dokonuje w świadomości ludzi na temat możliwości twórczych człowieka oraz dziedzin działalności praktycznej, w których twórczość jest możliwa i pożądana, znalazła najpełniejsze naświetlenie w dziele W. Tatarkiewicza Dzieje sześciu pojęć (1998). Jeśli ograniczymy się do terminów „twórczość” i „twórca”, to przeszły one przez cztery następujące etapy:

1. Przez blisko tysiąc lat nazwy „twórczość” nie było ani w filozofii, ani w teologii, ani w sztuce europejskiej.

2. Przez następne tysiąc lat nazwa była używana, ale wyłącznie w teologii: creator był synonimem Boga.

3. Dopiero w XIX wieku termin <<twórca>> wszedł do języka sztuki. Twórca stał się synonimem artysty.

4. W XX wieku wyraz <<twórca>> zaczęto stosować do całej kultury ludzkiej, zaczęto mówić o twórczości w nauce, o twórczym polityku, o twórcach nowej techniki.

W największym skrócie ewolucja przedstawiała się następująco:

- Od poglądu negatywnego, wyrażającego sięw przekonaniu, że tworzyć może jedynie siła nadprzyrodzona, czyli Bóg;

-Poprzez elitaryzm, który wyrażał się w przekonaniu, że tworzyć mogą jedynie niektórzy ludzie, których określano mianem geniuszy, wybrańców Boga itp.: elitarność dotyczyła również dziedzin pracy ludzkiej, gdzie twórczość jest możliwa: najpierw takie możliwości dostrzeżono w dziedzinie poezji, a następnie również i innych dziedzinach artystycznych;

-Trzeci etap ewolucji może być określony mianem egalitaryzmu, gdyż zwyciężył pogląd, przynajmniej w teorii, że tworzyć mogą w zasadzie wszyscy ludzie oraz, że ten rodzaj aktywności jest możliwy, a nawet pożądany we wszystkich rodzajach pracy ludzkiej, a więc nie tylko artystycznej, ale również naukowej, technicznej, organizacyjnej i in.

7.3. Współczesne rozumienie aktywności twórczej

Obecnie zainteresowanie psychologów i innych specjalistów problemami aktywności twórczej jest bardzo duże. Rośnie zapotrzebowanie na twórcze rozwiązania w różnych dziedzinach naszego życia. Coraz częściej powtarzana jest następująca alternatywa, jaka z całą ostrością staje przed każdym narodem: unowocześniać się - albo zginąć. Unowocześnianie potrzebuje twórczych ludzi. Rośnie zapotrzebowanie na aktywność i postawy twórcze już nie jednostek, ale szerokich rzesz specjalistów w różnych dziedzinach.

7.4. Rodzaje twórczości

Istnieje wiele definicji pojęcia twórczości; wspólnym dla różnych ujęć jest nieodzowność elementu nowości i społecznej wartości działań, zasługujących na miano twórczych. Nie ma twórczości bez nowości, przy tym nowość może dotyczyć wytworu, materiału, narzędzi, metody itp. Jednak nie wszelka nowość jest atrybutem twórczości; twórczość prowadzi zawsze do doskonalenia stanu dotychczasowego, do postępu w danej dziedzinie, czyli nowość powinna posiadać społeczną wartość.

Do niedawna wyróżniano następujące trzy rodzaje twórczości, a mianowicie: artystyczną (w tym twórczość plastyczna, literacka, muzyczna i in.); naukową (wynikiem której są głównie odkrycia); techniczną (wynikiem której sągłównie wynalazki i usprawnienia). Obecnie wyróżnia się tyle rodzajów twórczości, ile jest rodzajów aktywności ludzkiej.

Twórczość dzieli się również na pierwotną i wtórną, czyli obiektywną i subiektywną.

8. O barierach psychicznych

8.1. Pojęcie barier

Bariery psychiczne albo inhibitory to termin zbiorczy na oznaczenie takich zjawisk tkwiących w psychice człowieka, jak np.: stereotypy, reakcje obronne, niekorzystne nastawienia, inercja, sztywność wyobraźni i myślenia, lęki, niewiara we własne możliwości, negatywny transfer, fiksacja funkcjonalna, kompleksy, kryzysy itp. Z powodu barier psychicznych niewykorzystane są obiektywne możliwości działanie jednostek i grup społecznych, a więc zarówno potencjalne możliwości podmiotowe, jak: posiadana wiedza, zdolności, dotychczasowe doświadczenia zawodowe itp., jak również warunki zewnętrzne na przykład: istniejący stan nauki, techniki, możliwości ekonomiczne itp.

8.2. Rodzaje i przykłady barier

Bariery psychiczne to zjawiska wszechobecne i wszechmocne, dotąd nie poznane, stąd też brak jest ogólnie przyjętej ich klasyfikacji. Ograniczymy się do wskazania następujących głównych ich rodzajów: a) percepcyjne, b) umysłowe, c) emocjonalno-motywacyjne, d) osobowościowe.

Gdy mówimy o barierach percepcyjnych, to mamy na myśli różnego rodzaju przeszkody w dostrzeganiu pewnych zjawisk, mimo sprawności naszych zmysłów. Tego rodzaju bariery powodują, że człowiek „patrzy i nie widzi”, „słucha, ale nie słyszy”.

Bariery umysłowe wiążą się głównie z funkcjonowaniem wyobraźni i myślenia. Barierą jest zarówno ich niski poziom rozwoju, co uniemożliwia stworzenia czegoś nowego, wartościowego, jak również ich sztywność oraz inercja. Inercja to bezwładność procesów umysłowych, a sztywność to inaczej schematyzm, niezdolność do zmiany sposobu rozwiązywania zadania, mimo braku sukcesu, jak również stosowanie tego samego sposobu do różnych zagadnień, wymagających odmiennego podejścia.

Fiksacja funkcjonalna jako przykład bariery. Termin fiksacja oznacza tu uporczywe trzymanie się pewnych sposobów zachowania się, mimo że nie prowadzą one do celu. Fiksacja funkcjonalna przejawia się w trudności dostrzeżenia możliwości zastosowania danego przedmiotu w nowej, nietypowej roli.

Wyuczona bezradność. Nie chodzi tu o wszelką bierność, ale taką, która jest wynikiem szeroko pojętego uczenia się. Wyuczona bezradność powstaje wówczas, gdy negatywnie wzmacniamy aktywność zwierzęcia czy człowieka, a pozytywnie wzmacniamy zachowania bierne.

9. O innych aspektach współczesnej psychologii poznawczej

Pojęcia, którymi coraz częściej posługują się psychologowie poznawczy analizując złożone zjawiska:

- Antycypacja (uprzedzenie), czyli wyprzedzenie czegoś, co ma nastąpić, przez myśl o tym lub przez zajęcie określonej postawy, np. percepcja bodźca przed jego pojawieniem się. Jest tu wyraźne odejście od tradycji behawioralnej, opartej na schemacie: S->R.

- Dywergencyjność podejścia;tradycyjną psychologię można określić mianem konwergencyjnej w tym znaczeniu, że poszukiwano zazwyczaj jednego wyjaśniającego mechanizmu, jednej teorii itp. Postęp polega również na tym, że odchodzi się od sztywnego ujęcia, poszukiwania „jedynie słusznego poglądu”, natomiast dostrzega się wielką plastyczność procesów poznawczych, w tym wiele możliwych rozwiązań jednego i tego samego problemu.

- Procesy nieświadome, czyli utajone, to wyzwanie współczesnej psychologii poznawczej neleży jeszcze do przyszłości, ale już obecnie nie można go dalej bagatelizować.

- Metaforyzacja, to środek do jakiego zmuszona jest odwoływać się psychologia. Wynika to z trudności w poznawaniu funkcjonowania mózgu i psychiki; metafora-przedstawienie jednego zjawiska w terminach innego zjawiska, a więc poszukiwanie analogii. W psychologii poznawczej stosowana jest metafora komputerowa, ułatwiająca wyjaśniania funkcjonowania mózgu i umysłu.

- Najbardziej ogólny, węzłowy problem psychologii kognitywnej dotyczy rozwiązywania problemów.

Przykłady zadań testowych

A. Testy wielokrotnego wyboru:

1. Wskaż określenia odnoszące się do aktywności twórczej:

a) naśladownictwo, b)wynalazczość, c)oryginalność, d)algorytmy, e)heurystyki, f)odkrycia naukowe, g)pisanie, h)marzenia senne

2. Wskaż określenia odnoszące się do czynności;

3. Wskaż przykłady barier psychicznych

B. Test jednokrotnego wyboru; należy wskazać najlepszą odpowiedź:

1. Wskaż inną najlepszą nazwę psychologii procesów poznawczych

2. W r. 1967 ukazał się pierwszy podręcznik psychologii poznawczej pt.: Cognitive psychology. Kto był jego autorem?

3. Aktywność, w wyniku której powstaje coś nowego, społecznie wartościowego, to:

4. Procesy i czynności psychiczne, służące do odbioru informacji, ich przetwarzania i wytwarzania nowych, to:

5. Umowną jednostkę wyżej zorganizowanej aktywności człowieka, ukierunkowana na osiągnięcie zamierzonego wyniku-możemy nazwać:

6. Inhibicja w znaczeniu psychologicznym, to:

P(+)	F(-)
				-	Przykładem bariery psychicznej może być starość
				-	Przykładem bariery psychicznej może być bezradność małego dziecka
					Przykładem bariery psychicznej może być inercja myślenia
				-	Inhibitor to czynnik, który ułatwia rozwiązywanie problemu
				-	Fiksacja funkcjonalna, to inaczej choroba psychiczna

PPP-podstawowe	PPP-wyższe	Wspólne	Inne

Terminy:

1. percepcja; 2. instynkty; 3. decyzje; 4. wrażenia; 5. inhibitory;

Przy tytułach wykładów będę zamieszczał ** (dwie gwiazdki), co oznacza, że treści tego wykładu nie ma w podręczniku (Psychologia wyższych procesów poznawczych); jedna gwiazdka (*) oznacza, że jest różnica w treściach podręcznikowych i wykładowych, występująca w niektórych punktach. Natomiast brak gwiazdek (jak w tym przypadku) oznacza, że nie ma tu znaczących różnic w tych dwóch źródłach.

---