Monika Nowak
Stosunki Międzynarodowe III rok,
Numer indeksu: 66909
„Kwestia wschodnia w XIX wieku i jej znaczenie dla stosunków międzynarodowych w Europie”
Turcja już pod koniec XVIII wieku była państwem dużym pod względem terytorialnym, posiadała kraje Półwyspu Bałkańskiego, Mołdawię, Wołoszczyznę, które miały status lenny i część północnych wybrzeży Morza Czarnego, natomiast słabym w skutek rozpadu w niej ustroju feudalnego, niepomyślnych wojen z Rosją oraz rodzącą się świadomością wśród narodów uciskanych, która „niszczyła” Turcję.
Sprawa wschodnia to problem Turcji i jej słabości w Europie.
Po wojnie rosyjsko-tureckiej rozpoczęła się walka mocarstw o swoje cele związane z Turcją.
Rosja dążyła do opanowania Półwyspu Bałkańskiego, Austria była temu przeciwna, która chciała własnej ekspansji pod każdy względem na tych terenach. Wielka Brytania bała się wzmocnienia siły Rosji na Bałkanach, która mogłaby zagrozić szlakowi komunikacyjnemu Anglii, handlowi ze wschodem i związkowi z Indianami ale i wzrostu siły Turcji, choć było to mało prawdopodobne. Podobnie Francja.
Walczono o status quo w Europie po kongresie wiedeńskim.
Najwyższa władza Turcji była w rękach wyznawców islamu natomiast handel przejęli chrześcijanie.
Grecy od zawsze buntowali się przeciwko władzy narzucanej przez Turcję, tworzyły się stowarzyszenia zwane eterie, których celem było odzyskanie niepodległości.
Grecja wiązała swój sukces z wojnami rosyjsko- tureckimi, jednak punktem zapalnym do wybuchu powstania na Bałkanach była wiadomość o ruchu rewolucyjnym w Ameryce Hiszpańskiej oraz we Włoszech.
W 1821r. Grecja nawoływała hasła do powstania ludów bałkańskich przeciwko Turkom (proklamowała powstanie Grecji, zniesienie niewoli i konstytucję), natomiast Ci odpowiedzieli na bunt strasznymi rzeziami w Konstantynopolu oraz we wszystkich miejscach, gdzie Turcy stanowili większość. Powstanie chłopskie było tak duże, że wywołało nawet wojnę domową, w której sułtan Mahmud II poprosił o pomoc paszę Egiptu, Mohammeda Alego,(dzieło kontynuował syn), który opanował większość terenów objętych powstaniem i dokonując mordów na Grekach. Podupadające powstanie w ostatniej chwili uratowały państwa: Rosja, Anglia i Francja, które obawiały się na początku załamania ładu wiedeńskiego powstaniem nowego państwa, Grecji.
Podczas obrad na konferencji londyńskiej w obawie przed konfliktem zbrojnym miedzy Rosją a Turcją i możliwością wzmocnienia Rosji na Bałkanach, państwa podpisały w 1828r. traktat gwarantujący wspólne wywieranie nacisku na Turcję, by przyznała autonomie Grecji. Pod wspólną flotą 3 państw Turcja została pokonana na co w odpowiedzi sułtan ogłosił „świętą wojnę” . Anglia i Francja nie chciały tej wojny ale obawiając się zbytniej przewagi Rosji w Europie wolały, aby walczyła na innych terenach a same postanowiły zająć się Turkami w Grecji.. Kiedy Rosjanie zaczęli zdobywać zbyt duże tereny, Anglia i Austria postanowiły doprowadzić do pokoju między Rosją a Turcją i zawrzeć pokój adrianopolski ( 14 X 1829r.). Na jego mocy Rosja otrzymała wschodnią Armenię, kaukaską część wybrzeża Morza Czarnego, potwierdzenie autonomii Serbii, Mołdawii i Wołoszczyzny ( dwa ostatnie państwa miały być okupowane przez Rosję do czasu spłacenia przez Turcję odszkodowania za wojnę), zabezpieczenie swoich interesów handlowych u ujściu Dunaju i na Morzu Czarnym.
W sprawie Grecji zgodzono się na plan niepodległościowy w zmniejszonych granicach, czyli przy Turcji pozostały Tesalia, Epir i szereg wysp greckich m.in. Kreta.
Pokój ten zaburzył równowagę między Austrią a Rosją a zbliżył do niej Francję zrażając tym samym do siebie w skutek tego Anglię. Porządek wiedeński został naruszony.
Po zakończeniu działań pasza Egiptu zażądał od sułtana nagrody czyli Syrii w zamian za pomoc przy tłumieniu powstania greckiego, jednak spotkał się z odmową co spowodowało, że zajął ją zbrojnie i ruszył na Konstantynopol. Przerażony sułtan poprosił o pomoc mocarstwa europejskie ale jedynie Rosja odpowiedziała. Dopiero pod naciskiem Austrii, Francji i Anglii Mohammed Ali zgodził się na pokój w Kutajeh (1833r.), który przyznawał mu dożywotnio Palestynę, Syrię i Cylicję. Mikołaj I za pomoc zawarł tajny układ Hunkjar- Iskelesi z Turcją , mówiący, że car ma prawo mieszania się w sprawy wewnętrzne państwa i staje się jej protektorem, ponadto sułtan zgodził się na opiekę cara nad wyznawcami religii greckiej w Turcji i zobowiązał się zamknąć cieśniny dla wrogów Rosji.
Układ ten nie przypadł do gustu Austrii ale problemy nad ruchem rewolucyjnym Polski spowodowały jedynie potwierdzenie zgodności polityki państw Świętego Przymierza wobec Polaków, Rzeszy Niemieckiej i Turcji.
W obronie imperium osmańskiego stanęła Wielka Brytania, która próbowała ograniczyć wpływy rosyjskie. Zawierała traktaty handlowe, ograniczające cła wwozowe na towary angielskie i pozwalały na handel wewnątrz Turcji, co niestety doprowadziło do kryzysu rzemiosła tureckiego. Państwo to stało się rynkiem zbytu towarów państw zachodnich.
Również Francja, która zawierała podobne traktaty miała coraz bliższe stosunki
z Mohammedem Ali związane m.in. z kupnem wełny egipskiej ale nie chciała ona upadku Turcji. Mehmed Ali (syn Mohammeda Aliego) widząc rosnącą przyjaźń z mocarstwem europejskim wzmocnił swoje ataki na Turcję. Sytuacja ta zaniepokoiła Wielką Brytanię, Palmerston porozumiał się z Metternichem i skłonili Rosję oraz Prusy, aby wystąpiły razem za statusem quo w Turcji. Podczas konferencji londyńskiej 1840r. podpisano traktat londyński. Francja nie została na nią zaproszona co uznała za „Waterloo dyplomatyczne”, traktat ten upokarzał ją i zarządała jego rewizji.
Mehmed Ali opuszczony przez swojego przyjaciela, Francje musiał się poddać. Stracił to co uzyskał od Turcji czyli m.in. Kretę, Palestynę, Syrię i Cylicję, utrzymał dziedziczną władzę ale pod protektoratem sułtana, miał zredukować armię, zlikwidować stocznie itp. Jego wizja wielkiego, suwerennego państwa egipskiego został przekreślona. Konsekwencją tego traktatu pokojowego ale i nie tylko było zamknięcie cieśnin Bosfor i Dardanele dla okrętów wojennych, co przekreśliło tajny układ Mikołaja I z sułtanem Turcji.
Lata 60 XIX wieku to okres wojny krymskiej, której przyczyną był coraz większy ekspansjonizm Rosji, dążyła ona do zdobycia Konstantynopola oraz kontroli cieśnin Bosfor i Dardanele. Mikołaj I chciał wykorzystać słabość Turcji po kolejnej wojnie turecko-egipskiej, miał nadzieję, że Austria pozostanie neutralna w zamian za pomoc przy tłumieniu powstania na Węgrzech. Anglia z Francją nie dojdą do porozumienia ze względu na głębokie nieporozumienia oraz brak zaufania do siebie.
Pretekstem dla Mikołaja I była sprawa tzw. miejsc świętych w Palestynie i ich opieki przez katolickich jak i prawosławnych mnichów, którzy bardzo często nie potrafili dojść do porozumienia a Turcja to wykorzystywała i jedynie czerpała w z tego zyski. W maju 1853r. został wysłany na Bałkany ambasador rosyjski, który w nietaktowny sposób zażądał od sułtan Abd -ul- Medżida I do uregulowania sprawy świętych miejsc i uznania prawa Rosji do opieki na wszystkimi prawosławnymi w Turcji. Sułtan nie chciał się zgodzić, gdyż to podważyło by suwerenność państwa i dało by carowi możliwość mieszania się w wewnętrzne sprawy.
Słysząc o tym wszystkim Anglia i Francja bardzo szybko zawarły ugodę, aby bronić statusu quo. Wojna krymska trwała od 1853r. do 1 lutego 1856r., i była klęską Rosji ukazując jej nieudolność i brak odpowiedniej armii do walki. Odbyła się wtedy konferencja pokojowa w Paryżu. Car dopiero 30 marca zgodził się na podpisanie warunków pokojowych, w których traci kontrolę nad księstwami naddunajskimi, które przeszły pod protektorat Turcji, jednym słowem traciła to, co uzyskała we wcześniejszych wojnach. Największy sukces odniosła Wielka Brytania, która powstrzymała Rosję natomiast Francja postanowiła zbliżyć się do Cara, co do przyszłych planów rewizji traktatu paryskiego. Swoją polityką porażkę poniosła także Austria, która straciła poparcie Rosji ale też nie uzyskała przychylności Anglii. Jednym słowem był to koniec Świętego Przymierza zawartego w 1815r. z powodu zbyt wielu rozbieżności w interesach Austrii, Rosji i Prus.
Okres przemian w Turcji nastąpił po wojnie krymskiej, państwo miało stracić swój teokratyczny charakter, zachodnie państwa zaczęły budować żelazną kolej itp. ale zwróćmy bardziej uwagę na pozytywne zmiany po wojnie krymskiej. Serbia zwiększyła swoją niezależność od Turcji. W 1867. ostatecznie wycofała swoje garnizony.
Najszybciej niezależność odzyskała Czarnogóra, dzięki polityce swojego świeckiego księcia Daniły, który w 1858r. zapewnił jej faktyczną niepodległość.
Także dla Grecji wojna krymska miała znaczenie. Chciała w niej wziąć udział ale Anglia nakazała jej zachować neutralność. W późniejszym czasie Anglia, aby przeforsować swojego kandydata na tron zrzekła się na rzez Grecji Wysp Jońskich będących od 1815r. pod protektoratem brytyjskim. Jednak sprawa nie dotyczyła tylko państwa greckiego ale także Greków mieszkających na wyspach leżących na Morzu Egejskim należących do Turcji. Konferencja mocarstw w Paryżu w 1869r. pozostawiła Kretę Turcji pod warunkiem, że wyspa otrzyma autonomię.
1875r. -1878r, to czas kryzysu bałkańskiego, który rozpoczął się od powstania w Bośni i Hercegowinie, które było punktem zapalnym dla Bułgarów w kwietniu tego samego roku, niestety brutalnie stłumione przez Turków. Następnie Serbia wypowiedziała 30 czerwca 1876 r. wojnę Turcji, a niebawem także Czarnogóra. Serbię wspierała Rosja. Kiedy jednak powstania tych państw były bliskie klęski zainterweniowały mocarstwa europejskie: najwcześniej Rosja i Austro-Węgry. Pierwsze posiedzenie konferencji, z udziałem delegata tureckiego, zaczęło się 23 grudnia i tegoż dnia w Stambule sułtan ogłosił konstytucję przewidującą równość praw dla wszystkich mieszkańców Turcji. Manewr ten z konstytucją (która faktycznie weszła w życie dopiero podczas rewolucji młodotureckiej w 1908 r.) posłużył wtedy do storpedowania konferencji mocarstw. Państwo Osmańskie nie miało jednak zamiaru wdrażać konstytucji, co zaniepokoiło Rosję a w następstwie doprowadziło do następnej wojny. Konflikt ten kończy się przedwstępnym traktatem pokojowym w San Stefano w 1878r. .Traktat ten zmieniał sytuację na Bałkanach na korzyść Rosji, której wpływy by znacznie wzrosły, gdyby wszedł w życie. Zgodnie z traktatem miała powstać Wielka Bułgaria pod całkowitym wpływem Rosji. Wzbudziło to niepokój Wielkiej Brytanii i Austro-Węgier, które obawiały się nadmiernego umocnienia Rosji na Bałkanach oraz przejęcia kontroli nad cieśninami. Na kongresie berlińskim w 1878 Rosja została odwiedziona od tych planów. Oprócz uznania Bułgarii traktat uznawał pełną niepodległość Rumunii, Serbii oraz Czarnogóry. Oprócz tego traktat zmuszał Turcję do przyznania szerokiej autonomii Bułgarii oraz Rumelii Wschodniej.
Także wojna grecko-turecka z 1897r. zakończyła się przegraną Grecji za to Kreta uzyskała autonomię. Wojna ta pogorszyła jeszcze bardzie sytuację gospodarczą Grecji a to spowodowało, że zagraniczni wierzyciele rozciągnęli nad nią kontrole finansową.
Następnym konfliktem była I wojna bałkańska w latach 1912-1913.
Przyczyną była chęć wyzwolenia ziem słowiańskich i greckich pozostających we władaniu tureckim.
W 1912r. Bułgaria zawarła tajny traktat sojuszniczy z Serbią, który zakładał atak na Turcję i odebranie jej Macedonii, w maju podobny układ z Bułgarią zawarła Grecja a w lipcu Czarnogóra. Dopiero w maju 1913r. zostaje podpisany traktat pokojowy w Londynie.
Przyczyną II wojny bałkańskiej jest rewizja postanowień konferencji w Londynie. Bułgaria była niezadowolona z nabytków które są niewspółmierne do poniesionych strat i wkładu w zwycięstwo nad Turcją. Wojna zakończyła się podpisaniem traktatu pokojowego w Bukareszcie. Bułgaria została pokonana ale jej myśl o odzyskaniu Macedonii nie znikła.
W okresie I wojny światowej Bułgaria związała się z Niemcami, którzy wspierali ja finansowo. Państwa Centralne przegrały I wojnę światową. Pierwszy traktat, który przygotowano po wojnie w sprawie Turcji był podpisany w Sevres 10.08.1920r. Miał on usunąć Turcję z Europy, cieśniny miały przejść pod zarząd Komisji Międzynarodowej faktycznie Wielkiej Brytanii. W Azji Mniejszej Turcja miała panować w uszczuplonej wersji: Wyżyna anatolijska i część Wybrzeża Czarnomorskiego. Arabia, Irak, Palestyna dla Wielkiej Brytanii, Syria dla Francji a reszta dla Grecji. Nie wszedł od jednak w życie.
Głównym zadaniem konferencji pokojowej w Lozannie w 1923r. było przygotowanie traktatu pokojowego z Turcją, aby zastąpić ten storpedowany w Sevres oraz określenie statusu cieśnin czarnomorskich. Na mocy traktatu Turcja odzyskała pełne zwierzchnictwo nad Anatolią i Tracją Wschodnią oraz półwyspem Gallipoli, likwidacji uległa autonomia Kurdystanu, ponadto Turcja zrzekła się roszczeń wobec terytoriów arabskich.
Konwencja przewidywała również demilitaryzację strefy cieśnin, jednocześnie zabezpieczała swobodny przepływ przez cieśniny Bosfor i Dardanele nie tylko statków handlowych ale i okrętów (z nieznacznymi ograniczeniami) każdego państwa (ZSRR nie ratyfikował konwencji). Pozostałe 15 dokumentów konwencji dotyczyły spraw powrotu jeńców, wzajemnej wymiany repatriantów tureckich i greckich ze spornych obszarów. W wyniku postanowień traktatu Turcja uzyskała gwarancje integralności terytorialnej. Ustalono nowy przebieg granic Turcji.
Podsumowując kwestia wschodnia w XIX wieku to okres ciągłych wojen Turcji z Grecją, Bułgarią, Serbią ale także z Rosją. Konflikty te zaburzyły równowagę miedzy państwami Świętego Przymierza na początku, a na samym końcu były podziałem Europy na dwa bloki państw walczących. Każde z państw miało inny pogląd na sprawę Turcji, jej rozpadu albo umocnienia, co przyczyniło się w późniejszym czasie do różnych własnych interesów, które państwa zaczęły stawiać wyżej niż status quo po kongresie . Rosja poprzez swoją imperialną politykę oraz myślenie, że będzie „Trzecim Rzymem” sprowadziła na siebie więcej strat niż zysków. Państwa zachodnie walczyły raczej o zachowanie swoich korzyści na Bałkanach wynikających m.in. z handlu ze wschodem i nie chciały, aby Rosja im w tym przeszkodziła. Wolały Turcję chronić, wspierać w wojnach a nie jej pomagać w rozwoju. Można uznać, że Turcja w XIX wieku ujawniła prawdziwe zamiary państw europejskich a jej słabość była tylko pretekstem do ich zrealizowania. Sprawa Turcji i chęć jej zagarnięcia zaburzyła równowagę w Europie po kongresie wiedeńskim.
Bibliografia:
M. Żywczyński Historia Powszechna 1789- 1870, W-wa 1977r.
J. Pajewski Historia Powszechna 1871-1918r., W-wa 1978r.
Strona internetowa: http://www.osman.livenet.pl/readarticle.php?article_id=13