POLSKIE OŚWICENIE

Można wyróżnić trzy fazy polskiego oświecenia:

1. faza wczesna - przypada na lata 40. XVIII wieku i trwa do elekcji Stanisława Zygmunta Poniatowskiego (1764). Jest okresem prekursorskim, w którym przeważała działalność publicystyczna oraz instytucjonalna.

- 1747 r. - w Pałacu Daniłowiczowskim powstaje pierwsza biblioteka publiczna dzięki staraniom braci Załuskich.

- reformy szkolnictwa w zakonie pijarów zapoczątkowane przez S. Konarskiego, który zakłada również Collegium Nobilium, czyli szkołę dla bogatej młodzieży szlacheckiej. Miała ona wykształcić nowe elity, które byłyby zdolne do wyprowadzenia Polski z kryzysu politycznego i kulturowego, jaki nastał w kraju za panowania Sasów.

- powstają takie dzieła jak:

*O skutecznym rad sposobie, O poprawie wad wymowy S. Konarski,

*Głos wolny, wolność ubezpieczający S. Leszczyński,

*Rozprawa o języku polskim, Małżeństwo z kalendarza, Staruszkiewicz F. Bohomolec.

2. faza dojrzała ( 1764 - 1795) - zwana czasami stanisławowskimi. Dzięki usilnym staraniom króla Stanisława Augusta Poniatowskiego stanowi apogeum rozkwitu kultury, sztuki i oświaty.

a. rozwój czasopiśmiennictwa:

- "Monitor" - wydawany od 1765 do 1785 roku, kiedy to wreszcie został wyparty przez "Zabawy przyjemne i pożyteczne". Pismo tworzyli głównie: I. Krasicki, F. Bohomolec, S. Konarski, A. K. Czartoryski i A. Naruszewicz.

- "Zabawy przyjemne i pożyteczne" - periodyk promujący nurt klasycystyczny, będący organem prasowym uczestników obiadów czwartkowych, wydawany od 1771 roku. Redaktorem naczelnym pisma był J. Albertrandi (współzałożyciel warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk), później jego stanowisko przejął A. Naruszewicz.

b. powstanie teatru narodowego - założony z inicjatywy króla w 1765 roku. Ze sceną narodową wiążą się tak sławne nazwiska jak: F. Bohomolec, F. Zabłocki, J. U. Niemcewicz, W. Bogusławski czy też I. Krasicki.

c. powstanie Szkoły Rycerskiej - również dzięki staraniom króla założona została uczelnia dla synów szlacheckich zwana Korpusem Kadetów. Udostępniała ona nie tylko wiedzę i umiejętności wojskowe, ale także wszechstronne optymalne wykształcenie. Przygotowywała ona kadrę oficerską dla nowoczesnej polskiej armii.

- 1772 r. - nastąpił pierwszy rozbiór Polski poprzedzony konfederacją barską, który na pewien czas zahamował wszelką działalność w kraju. Szybko jednak został przywrócony status quo, ponieważ naród za wszelką cenę postanowił się bronić. Ludzie kultury podjęli w tej kwestii największe starania, wynikiem których było:

* utworzenie Komisji Edukacji Narodowej. Przeprowadzono reformę szkolnictwa, a także powołano towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, które zajmowało się opracowaniem podręczników.

* rozwój literatury. Należy wspomnieć tu o słynnych obiadach czwartkowych, zainicjowanych przez króla Stanisława Augusta. Zapraszał na nie artystów i uczonych, którzy czytali wiersze, prowadzili naukowe dyskusje i prezentowali swoje zdolności. Był dla nich hojnym mecenasem, który licznym, utalentowanym biedakom pomógł wybić się na powierzchnię sławy. Spotkania te pozwoliły wyłonić najwybitniejszych reprezentantów tamtego okresu takich jak: I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Konarski, J. Wybicki, A. Zamoyski, S. Trembecki, F. Bohomolec, T. K. Węgierski i wielu innych.

* rozkwit pozostałych sztuk. Autorytetem w tym względzie był również król, który z pasją otaczał się artystami różnych dziedzin i kierunków. Zlecał im różne zadania których efektem była m. in. przebudowa Zamku Królewskiego czy tez budowa pałacu w Łazienkach.

W późniejszym okresie (początek lat 80.), w wyniku nieporozumień w kwestiach politycznych książę A. K. Czartoryski opuścił Zamek Królewski i przeniósł się do Pałacu w Puławach, gdzie utworzył konkurencyjny wobec Warszawy ośrodek kulturalny. Dzięki jego żonie - księżnej Izabeli - zagościły tu silne tendencje sentymentalistyczne. A, jako że król posiadał w Zamku swoją "prawą rękę" - A. Naruszewicza, tutaj także powołano nadwornego barda, którym został F. D. Kniaźnin.

d. publicystyka - jej silny rozwój przypada na czas obrad Sejmu Wielkiego (1788 - 92). Do najwybitniejszych pisarzy tego kierunku zaliczyć można:

* J. Wybickiego - wydał on anonimowo (zwyczaj ten był wówczas powszechny) Listy patriotyczne do Jaśnie Pana Wielmożnego eks - kanclerza Zamoyskiego prawa układającego pisane (1777 - 78),

* S. Staszica - autora Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego, kanclerza i hetmana w. k., do dzisiejszego stanu Rzeczypospolitej Polskiej przystosowane (1787)

* H. Kołłątaja - w latach 1788 - 90 wydawał, jako kolejne części, Anonima listów kilka. Zwolennicy jego poglądów stali się wkrótce członkami tzw. Kuźnicy Kołłątajowskiej,

* F. S. Jezierskiego - chyba najbardziej aktywnego i radykalnego działacza, będącego jednym z najbliższych współpracowników H. Kołłątaja. Jest autorem m. in. Katechizmu o tajemnicach rządu polskiego.

Zwieńczeniem starań reformatorów była Konstytucja 3 maja (1791 r.).

- 1792 r. - zawiązanie konfederacji w Targowicy,

-1795 r. - trzeci rozbiór Polski, będący następstwem upadku powstania kościuszkowskiego.

3. faza schyłkowa (1795 - 1822) - okres poprzedzający wojny napoleońskie.

- 1800 r. - powstaje Towarzystwo Przyjaciół Nauk, które odpowiadało za rozwój nauki i literatury krajowej.

C). Filozofia:

- Racjonalizm - kierunek zapoczątkowany przez Kartezjusza, który uznaje rozum za jedyne obiektywne narzędzie poznania świata.

- Empiryzm - zapoczątkowany w Anglii przez F. Bacona, określa doświadczenie i eksperyment jako najdoskonalszą metodę zdobywania wiedzy o świecie.

Do rozwoju empiryzmu przyczynił się J. Locke, który wprowadził pojęcie tabula rasa (dosł. "biała kartka"). Teoria ta zakłada, że każdy człowiek rodzi się czysty, niczym niezapisana kartka papieru i dopiero z biegiem lat jego umysł zapełnia się doświadczeniami i wrażeniami.

- Sensualizm - głosi, iż najlepszym źródłem poznania są wrażenia zmysłowe.

- Ateizm - pogląd odrzucający istnienie Boga, charakterystyczny w kręgach ludzi nauki.

- Deizm - pogląd uznający Boga jedynie jako ideę. Sugeruje, iż Bóg stworzył świat i wprawił go w ruch, ale nie ingeruje w jego dalsze losy. Deistami byli m. in.: Voltaire, Denis Diderot.

- Humanitaryzm - kierunek będący przeciwstawieniem teocentryzmu. Ośrodkiem jego zainteresowań był człowiek. Wartości nadrzędne stanowiła tolerancja dla odmienności, poszanowanie cudzej godności, wolność i równość nie respektująca żadnych wyjątków. Odzwierciedleniem dążeń humanitarnych był demokratyczny system polityczny.

- Utylitaryzm - przedstawicielem prądu był D. Hume, który głosił, że

* społeczeństwo nie powinno dążyć do szczęścia kosztem jednostki,

*jednostka nie może być szczęśliwa kosztem społeczeństwa.

Miarą ludzkiej wartości stała się użyteczność jednostki względem ogółu.

- Libertynizm - kierunek, który sprzeciwiał się katolicyzmowi i tradycyjnemu pojmowaniu świata. Można podzielić go na dwa nurty:

* filozoficzny - wiąże się z wolnością myślenia i zwalczaniem tabu, jako że człowiek ma prawo dociekać i doświadczać oświecenia w każdej dziedzinie życia,

* obyczajowy - wynikało z niego łamanie norm, podważanie archetypów i ogólnie przyjętych zasad.

D). Filozofowie epoki:

- Voltaire (François Maria Arouet) - zagorzały racjonalista i deista. Propagował rozum, jako najważniejsze medium poznania, tolerancję religijną, postęp cywilizacyjny i techniczny oraz wolność jednostki. Zwalczał instytucje feudalne, schematy i przesądy. Autor licznych powiastek filozoficznych, z których najsłynniejszą jest Kandyd, czyli optymizm (1759).

Voltaire dał również początek nurtowi, który od jego nazwiska został nazwany wolterianizmem. Oznacza on postawę, polegającą na radykalizmie poglądów, skrajnym indywidualizmie, krytycyzmie oraz silnej apologii własnej swobody obyczajowej i poglądowej.

- Denis Diderot - zwolennik racjonalizmu, deizmu i materializmu. Filozof i pisarz o niezwykle barwnej biografii. Autor głośnych Myśli filozoficznych oraz Kubusia fatalisty. Redaktor naczelny Encyklopedii, czyli słownika rozumowanego nauk, sztuk i rzemiosł, wydawanej w latach 1751 - 1772, której współautorami byli: Voltaire, Montesquieu, Condillac, Buffon i wielu innych. Powyższe postacie łączył wspólny cel: zrewolucjonizowanie ludzkiego myślenia, poprzez naukę racjonalistycznego postrzegania świata. Środkiem do osiągnięcia tego celu była właśnie Encyklopedia, dlatego jej twórców określa się mianem encyklopedystów.

- Jean Jacques Rousseau - głosił postulaty ucieczki od cywilizacji jako środowiska sztucznego, a także ośrodka degradującego dobro. Człowiek jest z natury i do niej powinien wrócić. Uznawany także za twórcę sentymentalizmu. Zasłynął jako autor dzieła Julia, czyli Nowa Heloiza (1761). Przez pewien czas związany był z encyklopedystami, jednak ich drogi rozeszły się ze względu na różnice poglądów (szczególnie trudna do zaakceptowania przez Rousseau aprobata dla postępu cywilizacyjnego).

E). Nurty artystyczne:

- Klasycyzm (łac. classicus - wzorcowy) - ma swój początek we Francji czasów Ludwika XVI, kiedy to odkryto ruiny Herkulanum i Pompei, w wyniku czego ponownie zainteresowano się antykiem.

Literatura klasycystyczna odznacza się dominacją tematyki społecznej. Jej zadaniem jest dydaktyzm i szerzenie założeń utylitaryzmu. Charakterystyczne gatunki tego nurtu to: oda, pieśń, elegia, poemat, bajka, satyra i hymn.

Do polskich pisarzy tworzących w duchu klasycyzmu zaliczyć można: A. Naruszewicza, S. Konarskiego, J. E. Minasowicza, J. Szymanowskiego, J. Wybickiego i innych.

- Sentymentalizm- istniał jakby w opozycji do klasycyzmu. Odznaczał się kultem prawa naturalnego, głosił hasła "powrotu do źródeł" oraz przekonywał o zacieśnianiu kontaktu z przyrodą. Stąd jego najwybitniejszym prekursorem i głosicielem był J. J. Rousseau.

Charakterystycznym obiektem architektonicznym opartym na założeniach tego nurtu był park sentymentalny z licznymi wyspami, zagajnikami, kaskadami, "chatką pustelnika" oraz neogotyckim pawilonem. Obiekt ten znajdował się miedzy innymi w rezydencji księcia Czartoryskiego w Puławach, a także w rezydencji Szczęsnego Potockiego w Tulczynie (Ukraina). Drugi z wymienionych parków znalazł swój wyjątkowy opis w poemacie S. Trembeckiego pod tytułem Sofiówka.

Literatura sentymentalna odznaczała się czułostkowością, obserwacją przyrody, opisem emocji. Miejscem akcji najczęściej była wieś, a bohaterami mieszkańcy małego miasteczka.

Wśród polskich twórców reprezentantami nurtu byli głównie F. D. Kniaźnin i F. Karpiński.

- Rokoko (franc. rocaille - fantazyjnie skręcona muszla) - to sztuka, która miała umilać życie, służyła zabawie, rozrywce. W rezydencjach urządzonych według zasad tego stylu dominowały charakterystyczne motywy muszli, ozdobne ornamenty, chińskie gabinety.

Literatura obfitowała natomiast w słowne żarty, gry i zabawy lingwistyczne. Przeważała tematyka erotyczna, pełna wyszukanych środków artystycznych i konceptów.

Artystów polskich reprezentujących rokoko było stosunkowo niewielu, ponieważ nurt ten nie pasował do tak tragicznego w sumie czasu, jakim był okres rozbiorów. Ważniejsze nazwiska to J. Szymanowski (autor bezpretensjonalnych erotyków), W. Mier, W. Gurski, a po części także T. K. Węgierski oraz S. Trembecki.

---