PRACA OPIEKUNA PIERWSZEGO KONTAKTU W DOMU POMOCY SPOŁECZNEJ - WARTOŚCI I PROBLEMY ETYCZNE

Działania praktyczne w pracy socjalnej są przesycone wartościami. Wynika to przede wszystkim z faktu, że relacja pomiędzy pracownikiem socjalnym a klientem jest relacją osobową: pracownik socjalny podejmuje działania, które są ukierunkowane na pomoc poszczególnym osobom w realizacji ich potrzeb. Jednocześnie podstawowym narzędziem, którym posługuje się pracownik socjalny w swojej pracy, jest on sam: jego osoba, wiedza, czas, który poświęca podopiecznym. Dlatego pierwiastek osobowy, dwie istoty ludzkie (potrzebująca pomocy i jej udzielająca) są elementem łączącym zagadnienia etyczne z pracą socjalną.

Wartości pracy socjalnej są w dużym stopniu odzwierciedleniem wartości, które uznaje i realizuje pracownik socjalny: to one wpływają na to, jakie działania podejmuje i jakie metody wybiera w procesie udzielania pomocy. Celem mojej pracy jest przedstawienie wartości, którymi w swojej pracy powinien kierować się opiekun pierwszego kontaktu w Domu Pomocy Społecznej pracujący bezpośrednio z podopiecznymi. Chciałbym również pokrótce omówić dylematy etyczne związane z tym zawodem i sposoby ich rozwiązywania proponowane przez specjalistów.

Pracownik (opiekun) pierwszego kontaktu jest przewodnikiem mieszkańca w czasie pobytu w Domu Pomocy Społecznej. Jest doradcą oraz rzecznikiem praw swojego podopiecznego. Podtrzymuje go na duchu, wspiera w trudnych sytuacjach, inspiruje do aktywnych i pozytywnych postaw oraz pomaga w rozpoznawaniu różnych potrzeb. Do pracownika pierwszego kontaktu mieszkańcy zwracają się ze swoimi wątpliwościami i problemami. Opiekun pomaga załatwiać trudne sprawy, ułatwia kontakt ze środowiskiem, służy radą, jest powiernikiem trosk i zmartwień. U opiekuna mieszkaniec szuka zainteresowania, zrozumienia, wsparcia i współczucia. Rozmowy, rozwiązywanie trudności oraz wspólne borykanie się ze skomplikowanymi sytuacjami przyczynia się do zawiązania emocjonalnie bliskiej więzi.

Praca socjalna jako całość jest zakorzeniona w etyce, co wynika wprost z jej definicji: jest ona „…działalnością zawodową ukierunkowana na pomoc osobom i rodzinom we wzmocnieniu lub odzyskaniu zdolności do funkcjonowaniu w społeczeństwie oraz na tworzeniu warunków sprzyjających temu celowi…” Zatem można powiedzieć, że u jej źródeł leży identyfikacja wartości, które są zagrożone (człowiek, rodzina, relacje społeczne) i które w związku z tym należy chronić. Wartości można zdefiniować jako wewnętrznie wyznawane i zewnętrznie manifestowane idee, które dana osoba lub grupa ceni sobie jako idealne lub preferowane. Wartości obejmują normy, standardy zachowań oraz zasady, które kierują zachowaniem. Decydują, które cele i sposoby postępowania są uznawane za „dobre” i „właściwe”.

Podstawowe wartości wspólne wszystkim aspektom pracy socjalnej można podzielić na trzy kategorie: wartości dotyczące człowieka, wartości dotyczące ładu społecznego oraz tzw. kanon wiedzy. Pierwsza kategoria obejmuje szacunek dla godności i ważności wszystkich ludzi bez względu na ich cechy (wiek, płeć, wykształcenie, cechy charakteru) czy aktualną sytuację (stan zdrowia fizycznego i psychicznego, sytuację majątkową). Pracownik Domu Opieki Społecznej winien zawsze mieć na względzie prawo swoich podopiecznych do życia, zdrowia, higieny, rozwijania zainteresowań, godności i autonomii oraz zaspokajania potrzeb bytowych.

Z szacunku do człowieka i jego godności wynika następnie kilka wartości, które opiekun powinien chronić w swojej codziennej pracy z podopiecznymi, w tym: (a) biologiczne istnienie (opiekun winien podejmować takie działania, by życie i zdrowie podopiecznych było niezagrożone); (b) godność i dobre imię (wyraża się poprzez szacunek ze strony opiekuna, powstrzymanie się od obrażania, ośmieszania, naruszania przestrzeni osobistej podopiecznych); (c) niezależność i autonomia (czyli umożliwianie podopiecznym wyrażania swoich potrzeb, podejmowania samodzielnych decyzji -na ile pozwala na to regulamin placówki); (d) prywatność (czyli powstrzymanie się od ujawniania sekretów podopiecznych, ich zwierzeń i tajemnic).

Wartości dotyczące ładu społecznego obejmują takie kwestie, jak wzajemna pomoc, solidarność i współpraca, a także sprawiedliwość społeczna, równe traktowanie, obiektywizm czy bezstronność. Realizacja tych wartości wyraża się, między innymi, w tworzeniu pozytywnej atmosfery w Domu Pomocy, zapobieganiu sytuacjom stresowym i konfliktowym, wspieraniu mieszkańców w trudnych sytuacjach czy powstrzymywaniu się od przedmiotowego traktowania podopiecznych.

Trzecią kategorię wartości stanowi kanon wiedzy. Co prawda Charles Zastrow pisze: „…Praca socjalna jest sztuką, nie nauką. Oznacza to, że pracownik socjalny często musi podejmować decyzje odwołując się bardziej do wartości niż do wiedzy…” Nie zmienia to jednak faktu, że pracownik socjalny jest zobowiązany do rzetelności, sumienności zawodowej, dbałości o właściwy poziom przygotowania zawodowego, podnoszenia efektywności pracy, wzbogacanie własnych doświadczeń i zachowania dobrego zdrowia psychicznego (zapobiegania wypaleniu zawodowemu).

W jaki sposób pracownik pierwszego kontaktu w Domu Pomocy Społecznej może wcielać w życie wszystkie te wartości? Przede wszystkim musi pamiętać, że podstawowym narzędziem jego pracy jest on sam: efekty jego pracy zależą przede wszystkim od niego, jego wiedzy, kompetencji, ale także nastawienia, postawy i - co bardzo ważne - wartości, które poprzez swoje zaangażowanie urzeczywistnia. Jego wewnętrzny system wartości jest elementem jego osoby, więc także pracy. Wartości, które opiekun uznaje za ważne w życiu osobistym, rzutują na to, w jaki sposób odnosi się do swoich podopiecznych, tym bardziej, że oni bardzo często wyznają zupełnie inne zasady w swoim życiu. Dlatego ważne jest, by kształtował w sobie odpowiednią postawę i pracował nad sobą także w życiu codziennym. Tylko kiedy będzie miał wyraźnie ukształtowaną hierarchię wartości, będzie mógł konfrontować się z dylematami etycznymi.

Wartości, które pracownik socjalny uznaje za istotne w swoim życiu, powinny być spójne z wartościami pracy socjalnej: tylko wtedy pracownik jest wewnętrznie przekonany o słuszności postępowania zgodnie ze standardami (zwłaszcza w momentach trudnych) i może czerpać satysfakcję z wykonywanej pracy. To założenie jest o tyle istotne, że w codziennej pracy pracownik socjalny w Domu Pomocy musi podejmować bardzo wiele decyzji, które mają charakter etyczny, ponieważ odnoszą się do wartości. Zdaniem Frederica Reamera pracownicy socjalni w etyce właśnie powinni poszukiwać uzasadnienia swoich poglądów i wynikających z nich działań.

Aby pomóc pracownikowi socjalnemu w podejmowaniu niektórych trudnych decyzji, opracowano Kodeks Etyczny Polskiego Towarzystwa Pracowników Socjalnych. Kodeks ten jest zbiorem wytycznych codziennego postępowania zawodowego, służącym wszystkim tym, którzy zdecydowali się związać swą przyszłość z pracą socjalną. Ma za zadanie usystematyzowanie zakazów i nakazów funkcjonujących w tego typu działalności. „…Kodeks stara się objąć etyczną regulacją możliwie najistotniejsze sfery aktywności pracownika socjalnego…” Składa się z sześciu podstawowych części. Pierwsza dotyczy ogólnego postępowania pracowników socjalnych, druga skupia się na ogólnej odpowiedzialności pracowników wobec ich podopiecznych, trzecia omawia etyczne aspekty relacji między pracownikami, czwarta rozważa zasady odpowiedzialności pracowników przed pracodawcą, piąta odnosi się do obowiązków pracownika wobec własnego zawodu, natomiast szósta - do obowiązków pracownika socjalnego wobec społeczeństwa jako ogółu.

Nawet jeżeli pracownik pierwszego kontaktu zawsze stara się postępować zgodnie z Kodeksem, zdarza się, że staje w obliczu sytuacji, w której musi podjęć decyzję wiążącą się z konfliktem wartości wyznawanych przez niego (jako indywidualną osobę albo przedstawiciela instytucji) i jego podopiecznych. Powstaje wówczas dylemat etyczny: jak powinien postąpić? Czy powinien działać zgodnie z własnym kodeksem etycznym i jednocześnie zignorować (całkowicie bądź częściowo) życzenia podopiecznego, czy też uznać, że podopieczny ma prawo do własnych, niewymuszonych decyzji? Lub na przykład: czy w imię dobra podopiecznego (np. jego dobrego samopoczucia) wolno mi postąpić niezgodnie z własnymi wartościami?

W takich przypadkach okazuje się bardzo wyraźnie, jak ważne dla opiekuna jest posiadanie właściwie ukształtowanej hierarchii wartości. Tylko jeżeli opiekun wie, jakie wartości uznaje za istotne (jakie istotne dobra chronią), potrafi je skonfrontować z wartościami podopiecznego i zdecydować, które w danej sytuacji są ważniejsze. Pomaga w tym procesie także znajomość sposobów podejmowania decyzji w sytuacjach trudnych. Kilka takich zasad przypomina F. Reamer:

• Opiekun musi dokonać etycznej hierarchii (zdecydować, które wartości są ważniejsze, a które mniej ważne);

• Opiekun jest zobowiązany do przestrzegania praw zasad i przepisów, na które podopieczny sam wyraził zgodę;

• W sytuacjach konfliktowych opiekun musi dać pierwszeństwo prawu podopiecznego do dobrego samopoczucia.

Karen S. Kitchener do głównych zasad podejmowania etycznych decyzji dodaje również:

• zasadę autonomii: pracownik socjalny, który jest przekonany o słuszności swojej decyzji, nie może ulegać presji ze strony innych osób (innych podopiecznych czy nawet zwierzchników);

• zasadę czynienia dobra: działania pracownika, które mają na celu dobro podopiecznego nie mogą kończyć się na dobrych intencjach, ale muszą być wprowadzane w czyn;

• zasadę nieczynienia zła: jest ona związana z kategorycznym powstrzymywaniem się od działań, które mogą wyrządzić podopiecznemu jakąkolwiek krzywdę, nawet jeśli te działania wynikają z dobrych intencji bądź - co gorsza - z braku wiedzy czy kompetencji;

• zasadę sprawiedliwości: pracownik socjalny jest zobowiązany do udzielania pomocy w równym stopniu wszystkim swoim podopiecznym.

Kolejne propozycje zasad etycznego postępowania przedstawia F. Wiestek. Mówi on, że ze strony pracownika socjalnego przede wszystkim konieczna jest: (a) akceptacja (wymagająca od pracowników bezwzględnego poszanowania tożsamości podopiecznych bez względu na ich sytuację, stan zdrowia i inne cechy); (b) niewydawanie sądów (nakazująca pracownikom nie przypisywania w sposób pochopny win podopiecznym); (c) indywidualizacji (wymagająca traktowania wszystkich podopiecznych w ten sam sposób); (d) celowego wyrażania uczuć i kontrolowania emocji (oznaczająca zachowanie dystansu wobec emocji podopiecznych przy jednoczesnym kontrolowaniu własnych); (e) zawierzenia (związana z nieujawnianiem tajemnic podopiecznego); (f) samostanowienia (nakazująca zezwalanie podopiecznym na realizację obranego przez siebie stylu życia w ramach instytucji Domu Pomocy).

Podsumowując, pracownik socjalny pracujący w Domu Pomocy Społecznej nieustannie porusza się w sferze etyki. Wszelkie decyzje, które podejmuje mają odniesienie do wartości, które realizuje instytucja, on sam i jego podopieczni. W związku z tym nie może uciec od stawania twarzą w twarz z trudnymi etycznie problemami. Ważne jest jednak, by wiedział, w jaki sposób może je rozwiązać.

BIBLIOGRAFIA:

1. Brągiel J., Wokół etyki zawodu pracownika socjalnego, [w:] Pracownik socjalny. Wybrane problemy zawodu w okresie transformacji społecznej, (red. Brągiel J., Kurcz A.), Opole 2002

2. DuBois B., Krogsrud Miley K., Praca socjalna, Warszawa 1996

3. Kantowicz E., Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Olsztyn 2001

4. Olubiński A., Praca socjalna. Aspekty humanistyczne i pedagogiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2004

5. Weimann L., Pracownik pierwszego kontaktu - kto to taki?: próba odpowiedzi, [w:] Praca socjalna nr 2 (2000)

6. Zastrow Ch., The practice of social work, Dorsey Press, Illinois 1985

7. www.ptps.ops.pl

L. Weimann, Pracownik pierwszego kontaktu - kto to taki?: próba odpowiedzi, [w:] Praca socjalna nr 2 (2000), s. 34-35

E. Kantowicz, Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Olsztyn 2001, s. 18

B. DuBois, K. Krogsrud Miley, Praca socjalna, Warszawa 1996, op. cit., s. 97

B. DuBois, K. Krogsrud Miley, op. cit., s. 61-63

A. Olubiński, Praca socjalna. Aspekty humanistyczne i pedagogiczne. Teoria i praktyka, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2004, s. 57

Ibidem, s. 58

Ibidem, s. 58

Ch. Zastrow, The practice of social work, Dorsey Press, Illinois 1985, s. 33

Józefa Brągiel w następujący sposób wskazuje na związek wartości z etycznością: „…Etyczność to ten pułap funkcjonowania moralnego jednostki, któremu przy podejmowaniu decyzji towarzyszy refleksyjne poczucie powinności wynikające z uznawanych wartości…”; J. Brągiel, Wokół etyki zawodu pracownika socjalnego, [w:] Pracownik socjalny. Wybrane problemy zawodu w okresie transformacji społecznej, (red. Brągiel J., Kurcz A.), Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2002, s. 69

www.ptps.ops.pl

Cyt. za: A. Olubiński, op. cit., s. 63

Ibidem, s. 63

Cyt. za: J. Brągiel, op. cit., s. 79-80

Ibidem, s. 79-80

2

---