Środki odkażające
Pojęcie środki odkażające obejmuje:
środki antyseptyczne
środki dezynfekcyjne
Środkami antyseptycznymi - nazywamy środki stosowane na powierzchnię żywych tkanek w celu zabicia drobnoustrojów lub zahamowania ich rozwoju. Mogą niekiedy powodować podrażnienie tkanek, choć niektóre z nich działają ściągająco i przeciwzapalnie.
Stosowane są do:
skóry nieuszkodzonej
ran i błon śluzowych.
Środki dezynfekcyjne - są to środki do zabicia drobnoustrojów znajdujących się poza organizmem. Są one zbyt toksyczne, aby mogły być stosowane na żywą tkankę organizmu wyższego - działają drżniąco, a w większych
stężeniach żrąco.
Stosowane są do odkażania:
pomieszczeń
przedmiotów domowego użytku
narzędzi, materiałów opatrunkowych.
Środki antyseptyczne i dezynfekcyjne mają duże znaczenie w zapobieganiu zakażeniom bakteryjnym. Siła działania zależy od wielu czynników:
temperatury, wilgotności
odczynu środowiska
obecności niektórych substancji organicznych.
Środek odkażający - zabija wegetatywne postacie drobnoustrojów takie jak: bakterie, grzyby, pierwotniaki i wirusy. Działanie odkażające rzadko prowadzi do wyjałowienia tzn. zabicia wszystkich form drobnoustrojów (z zarodnikami). Do wyjałowienia jest potrzebny dłuższy czas i większe stężenie środka niż do odkażania.
Środki odkażajace służa do:
odkażania rąk - alkohole, pochodne fenolu, chlorheksydyna, detergenty
odkażania skóry (np. miejsca wstrzyknięcia, pole operacyjne) - alkohole, pochodne fenoli, roztwory zawierające
jod
odkażania ran - chlorheksydyna, nadtlenek wodoru, nadmanganian potasowy
odkażania wydzielin (plwocina, odchody ) - pochodne fenolu w skojarzeniu z podchlorynem sodowym, związki
chlorowe
odkażania narzędzi i przedmiotów - pochodne fenolu, roztwory aldehydu glutarowego, detergenty
odkażania bielizny - pochodne fenoli, formaldehyd
odkażania wody (woda pitna i kąpieliska) - związku chloru.
Środek odkażający powinien być o:
szybkim działaniu
szerokim spektrum działania
słabym zapachu
długotrwałym działaniu
niewielkiej toksyczności ogólnoustrojowej
możliwie wąskim potencjale antygenowym
oporny na inaktywację przez substancje organiczne.
Mechanizmy działania środków odkażających
Mechanizm działania |
Przykłady |
Mechanizm działania |
Przykłady |
Inaktywacja enzymów drobnoustrojow zawierających grupy SH |
Związki rtęci, związki bizmutu
|
Zmiany pH
|
Kwasy, zasady
|
Zmiany fizykochemiczne składników lipoproteinowych drobnoustrojów |
Błękit metylenowy, rozpuszczalniki organiczne, garbniki |
Zmiany ciśnienia osmotycznego
|
Roztwory hipertoniczne - NaCl, cukier (syropy), glukoza (20-40%) |
Denaturacja białek drobnoustrojów
|
Formaldehyd, fenol, krezol, związki srebra, fiolet krystaliczny, jod |
Wydzielanie tlenu atomowego
|
Woda utleniona, nadmanganian potasowy, chlor, podchloryny |
Zmiany napięcia powierzchniowego |
Tenzydy, detergenty
|
|
|
Podział środków odkażających
kwasy (kwas borny, kwas salicylowy)
alkohole (etylowy, izopropylowy), aldehydy (glutarowy)
fenole i ich pochodne
środki utleniające (woda utleniona, nadmanganian potasowy)
związki chlorowcopochodne (chloramina B, chlorheksydyna, jodyna, polseptol)
sole czwartorzędowych zasad aminowych (tenzydy , detergenty - Sterinol)
sole metali ciężkich (np. srebra - Argosulfan, rtęci, cynku)
barwniki (fiolet krystaliczny, zieleń brylantowa).
Środki utleniające (nadtlenek wodoru)
Związki o właściwościach utleniających działają przeciwbakteryjnie , stosowane są jako leki antyseptyczne i odkażające. Nadtlenek wodoru (H2O2) ulega szybkiemu rozszczepieniu na wodę i tlen przez katalazę obecną we
wszystkich tkankach i dlatego wywiera działanie:
odkażające
pęcherzyki tlenu spulchniają skrzepy krwi i ropę
mechanicznie oczyszczają ranę - 3% wodny roztwór nadtlenku wodoru - to woda utleniona
odwaniające (utleniając produkty rozkładu gnilnego)
wybielające (tlen atomowy łączy się ze związkami barwnymi)
działa krótko
rozcieńczona woda utleniona (1 łyżka stołowa na szklankę wody) stosowana jest do odkażania błon śluzowych:
- płukania gardła
- jamy ustnej
stosowana w stomatologii (płukanie ran poekstrakcyjnych, przepłukiwanie kieszonek przyzębia w przebiegu zapalenia dziąseł wywołanego przez bakterie beztlenowe. Częste płukanie jamy ustnej wodą utlenioną może
doprowadzić do:
czarnego, włochatego języka
przerostu brodawek języka.
30% roztwór nadtlenku wodoru - perhydrol - stosowany do przyżegania w ziarninowym lub rozrostowym zapaleniu dziąseł. Po rozpuszczeniu w wodzie uwalnia powoli tlen atomowy, działając odkażająco na bakterie, wirusy oraz tkanki makroorganizmu. Tlen wykazuje łagodne działanie ściągające, które może być korzystne w przypadku odczynów zapalnych. Roztwory KMnO4
mogą być stosowane do:
odkażania ran i płukania błon śluzowych (0,025- 0,1%)
płukania żołądka (0,02%).
Roztwór nadmanganianu potasowe w zetknięciu z białkiem ulega redukcji co zmniejsza jego wartość kliniczną, plami tkaniny i skórę, może działać drażniąco na tkanki. Działanie przeciwbakteryjne KMnO4 jest słabsze ale
dłuższe od wody utlenionej.
Alkohole, aldehydy
Alkohole
Działają bakteriobójczo lecz nie zabijają zarodników, wirusów i grzybów, siła działania wzrasta od etanolu do
propanolu. Alkohole pierwszorzędowe są skuteczniejsze od alkoholi drugo- i trzeciorzędowych. Działanie bakteriobójczne jest związane z określoną zawartością wody, np. alkohol absolutny hamuje jedynie wzrost drobnoustrojów.
Początek działania pojawia się bardzo szybko i nawet prątki obumierają w ciągu 1 min, natomiast
przetrwalniki nie zostają zabite przez alkohol i dlatego w celu pełnej dezynfekcji, np. narzędzi, nie wystarczy użycie samego alkoholu. Stosowane są:
etanol (alkohol etylowy)
n-propanol
izopropanol.
Optymalne stężenia do odkażania rąk to:
- etanol - 70-80%, etanol - 40-50% działa b. powoli
- n-propanol, izopropanol - 60-70%.
Alkohole służą także do odkażania skóry nieuszkodzonej (przed wstrzyknięciem, pole operacyjne).
Powinno się zaniechać nadal jeszcze typowego sposobu przechowywania narzędzi lekarskich w alkoholu, ponieważ nie zabija przetrwalników, co stwarza określone niebezpieczeństwo.
Aldehydy
Aldehyd mrówkowy - formaldehyd - działa silnie bakteriobójczo i wirusobójczo. 40% roztwór formaldehydu (formalina) działa silnie nekrotyzująco - w mniejszych stężeniach ściągająco, stosowany w:
roztworach 2-10% do odkażania narzędzi i urządzeń sanitarnych
roztworach wodnych lub alkoholowych 1-5% przeciwpotnie
Aldehyd glutarowy - w postaci 2% roztworu z aktywatorem (np. Aldesan) - działa odkażająco na wegetatywne postacie bakterii (G+ i G-, na mikroorganizmy kwasooporne, grzyby, wirusy). Stosowany do wyjawiania:
korków gumowych
opakowań szklanych
narzędzi chirurgicznych i stomatologicznych
drenów itp.
Związki chlorowcowe i ich pochodne
Chlor - działa silnie odkażająco, stosowany do odkażania wody i pomieszczeń. Związki chlorowcowe odszczepiają w roztworach wodnych jon chloru - działający odkażająco, a wtórnie wyzwala z wody tlen.
Wapno chlorowane - do odkażania wagonów wozów ustępów, śmietników (10-20%).
Chloramina B - działa antyseptycznie i odkażająco, stosowana do odkażania:
pomieszczeń i urządzeń sanitarnych (2-5%)
narzędzi i sprzętów (0,5-2%)
rąk (1 łyżka proszku na 1 litr wody).
Chlorheksydyna - pochodna biguanidu, jest organicznym związkiem chloru działającym silnie p-bakteryjnie, nie drażni skóry ani błon śluzowych.
Zastosowanie:
odkażanie rąk (do 4%)
pola operacyjnego
jam ciała i błon śluzowych (0,5%)
odkażanie narzędzi chirurgicznych.
Preparaty:
Abacil (chlorheksydyna - 5% roztwór alkoholowy do mycia rąk i odkażania pola operacyjnego, 0,5% roztwór wodny do odkażania ran i oparzeń)
Manusan (4%)
Chlorheksidinum (20% roztwór, 0,5% aerozol, 1% krem
tabletki do ssania)
glukonian chlorheksydyny (0,2% i 0,12% roztwór, tabletki do ssania - Sebidin).
Jod - powoduje denaturację białek, działa bakteriobójczo i ściągająco. W środowisku wodnym wyzwala tlen - działa utleniająco, a w wyniku tego odkażająco i drażniąco. Stosowany:
jodyna (3% roztwór alkoholowy - Iodi Solutio Spirituosa)
płyn Lugola (1% roztwór wodny)
Jodyna - najskuteczniejszy środek do odkażania skóry nieuszkodzonej, działa także przeciwgrzybiczo (wada -
dużo uczuleń). Obecnie jod stosowany często w postaci jodoformów są to koloidalne roztwory jodu w tenzydach lub
polimerach np. jodowany poliwinylopirolidon (Povidon-Iodine 10%) preparat: Polseptol, Betadine - działa silnie p-bakteryjnie na bakterie G+, stosowany do odkażania skóry i błon śluzowych , działa długo i jest mało toksyczny.
Sole metali ciężkich
Związki srebra - nieorganiczne jak i organiczne działają p-bakteryjnie i odkażająco oraz ściągająco, w większych
stężeniach przyżegająco i nekrotycznie.
Dermazin krem 1% (sól srebrowa sulfadiazyny)- działa odkażająco, ściągająco i przyspiesza gojenie się ran, w
postaci maści stosowany w leczeniu oparzeń.
Argosulfan krem 2% (sól srebrowa sulfatiazolu)- stosowana w oparzeniach, odleżynach, przewlekłych
owrzodzeniach podudzi.
Tenzydy, detergenty
Związki o właściwościach zmniejszania napięcia powierzchniowego cieczy. Działą bakteriobójczo w stosunku do bakterii, grzybów i pierwotniaków.
Tenzydy aminowe to m.in. mydła
Tenzydy kationowe - stosowane jako środki antyseptyczne i odkażające, do odkażania skóry nieuszkodzonej, a zwłaszcza rąk chirurga przed zabiegiem operacyjnym, błon śluzowych, instrumentów chirurgicznych.
Benzalkonium chloride (Sterinol) - do odkażania rąk i narzędzi chirurgicznych, przepłukiwania pochwy i pęcherza moczowego, leczenia zakaźnych schorzeń skóry.
Barwniki i inne środki odkażające
Błękit metylenowy - niebieski barwnik działający bakteriobójczo i grzybobójczo, stosowany do przemywania ran i pęcherza moczowego.
Fiolet krystaliczny (Pyoctaninum coeruleum) - działa bakteriobójczo, grzybobójczo i ściagająco, stosowany do odkażania skóry, ran i błon śluzowych, skuteczny w drożdżycach i pleśniawkach. Stosowany w roztworach wodnych (0,5%) i alkoholowych (0,01-2%). W stężeniach leczniczych nie drażni tkanek.
Nitrofural - pochodna nitrofuranu, stosowana do odkażania jamy ustnej (tabletki do ssania) do odkażania zakażonych ran i skóry.
Chinoksyzol (siarczan hydroksbłonychinoliny),
stosowany do płukania błon śluzowych (np. jamy ustnej)
oraz do odkażania skóry.
Etakrydyna (Rivanolum) - stosowana do odkażania ran i błon śluzowych.
Nadtlenek benzylu (OXY 5, 10, Benzacne) - działa bakteriobójczo i keratolitycznie stosowany w trądziku.
Chlorowodorek benzydaminy (Tantum Verde) - płyn do płukania jamy ustnej oraz do rozpylania w nebulizatorze:
stany zapalne dziąseł, języka
afty
owrzodzenia pourazowe
zmiany nadżerkowo-wrzodziejące.