WYKŁAD VII
Pokrewieństwo i rodzina
Społeczne i biologiczne podstawy pokrewieństwa
Pochodzenie i dziedziczenie
Klany i lineaże
Terminologia pokrewieństwa
Zakaz kazirodztwa i zasada egzogamii
Formy małżeństw
Społeczne i biologiczne podstawy pokrewieństwa
Pokrewieństwo uznajemy przeważnie za relację o charakterze biologicznym. Współczesna wiedza z zakresu genetyki wzmacnia jeszcze to przekonanie. W istocie nie ma społeczeństwa, które konsekwentnie i w całości negowałoby istnienie biologicznych związków pokrewieństwa. Jednocześnie trudno znaleźć społeczeństwo, w którym pokrewieństwo sprowadzano by tylko i wyłącznie do biologicznej więzi. Antropolodzy dysponują pokaźną ilością dowodów empirycznych na to, że pokrewieństwo to także i przede wszystkim system norm społecznych regulujący stosunki między ludźmi uznawanymi w danej grupie ludzkiej za krewnych i powinowatych. Istnieją społeczeństwa - na przykład Trobriandczycy z Melanezji albo Nuerowie z Afryki, w których biologiczne ojcostwo jest kwestią społecznie nieistotną (wyspiarze z Trobriandów uważali seks za źródło przyjemności, nie łącząc współżycia z prokreacją. Wierzyli, że kobiety zachodzą w ciążę, ponieważ w jej ciało wnika duch dziecka). W społeczeństwach tych pojęcie ojcostwa ma charakter społeczny (i prawny) a nie biologiczny. Różnicę między ojcostwem biologicznym a społecznym doskonale oddaje znana z łaciny różnica terminologiczna między genitor (ojciec biologiczny) i pater (ojciec społeczny).
Sposoby określania pokrewieństwa
Pochodzenie
W naszym własnym społeczeństwie uznaje się pochodzenie od biologicznych rodziców. Zasadę tą nazywamy bilateralną: oznacza ona, że pochodzenie liczy się po obojgu rodziców. Istnieją jednak społeczności uznające jedynie zasadę unilateralną, czyli pochodzenia liczonego tylko po jednym z rodziców.
W wielu społeczeństwach pokrewieństwo jest zestawem norm społecznych określających szereg zobowiązań i uprawnień w sprawach dla jednostki niezwykle istotnych takich, jak: wychowanie dzieci, dziedziczenie statusu społecznego i własności, podział obowiązków zawodowych, zawieranie małżeństw, tworzenie sojuszy politycznych i ekonomicznych.
Dziedziczenie
Jednym z podstawowych problemów, przed którym stoi każde ludzkie społeczeństwo jest kwestia zasad dziedziczenia własności, czy statusu społecznego. Dziedziczeniem bilinealnym nazywamy zasadę stwierdzającą, że dziedziczy się po obojgu rodzicach. Zasada ta obowiązuje w naszym społeczeństwie. W wielu innych grupach obowiązuję inne reguły dziedziczenia, tak zwana zasada dziedziczenia unilinealnego, oznaczająca dziedziczenie po jednym z rodziców: albo po matce (dziedziczenie matrylinealne); albo po ojcu (dziedziczenie patrylinealne).
Organizacja społeczna pokrewieństwa
Z uwagi na to, że pokrewieństwo bywa w wielu społeczeństwach zestawem norm regulujących wiele podstawowych obszarów życia społecznego, uważa się, że jest ono w nich podstawą organizacji społecznej. Dotyczy to w szczególności grup ludzkich podzielonych na klany i lineaże. Klanem nazywamy grupę ludzi podzielających wiarę w pochodzenie od wspólnego przodka. Lineaż to grupa społeczna, w której członkostwo jest oparte na faktycznym wspólnym pochodzeniu. Przynależność do klanu bądź lineażu wiąże się z określonymi prawami, obowiązkami, pełnieniem szczególnych ról społecznych. W niektórych społeczeństwach lineaże stanowią podstawę struktury i organizacji społecznej. Często lineaże to tak zwane grupy korporacyjne, czyli takie, które dysponują jako całość określonym terytorium i podejmują wspólnie działania
Przykładem może być plemię Nuerów z południowego Sudanu i Etiopii. Plemię Nuerów dzieli się na klany. Faktycznie Klanów u Nuerów jest ok. 20. Przypuśćmy jednak, że jest ich tylko 2. Na naszym poglądowym rysunku poniżej wyróżniliśmy właśnie dwa klany A i B. Przynależność do klanu oznacza tam wiarę w pochodzenie od wspólnego przodka, zakaz zawierania małżeństw w obrębie klanu, związki zawierane w obrębie klanu uznaje się za kazirodcze. Klan dzieli się na lineaże większe. Na naszym rysunku odpowiada temu podział na X i Y. Lineaż większy dzieli się na lineaże mniejsze. Na rysunku podział na X1 i X2 oraz Y1 i Y2. Lineaże mniejsze dzielą się dalej na lineaże minimalne. Na przykład lineaż mniejszy Y2 dzieli się na lineaże minimalne z1 i z2. Członkowie lineażu są świadomi wspólnych praw i obowiązków. W plemieniu Nuerów lineaże mają istotne znaczenie polityczne i prawne. Weźmy hipotetyczną sytuację: członek lineażu minimalnego z1 (patrz poniżej rysunek 1) zabija w zatargu członka lineażu minimalnego z2. Rodzi się konflikt między dwoma lineażami mniejszymi z1 i z2 ale pozostałe segmenty plemienne nie biorą udziału w konflikcie. Jeżeli jednak członek lineażu większego X zabije członka lineażu większego Y konflikt odbywa się w obrębie klanu B, ale nie interesuje członków klanu A. Jeśli natomiast członek klanu A zabije członka klanu B, wtedy konflikt angażuje oba klany.
A B
X Y
|
X1
|
Y1
|
|
X2 |
Y 2 z1 |
|
|
z2 |
Rys. 1. Schemat segmentacyjnej organizacji społecznej u Nuerów: źródło: E. E. Evans-Pritchard, The Nuer. A description of livelihood and political institutions of a Nilotic people, Oxford University Press: Oxford and New York, s. 144.
Terminologia pokrewieństwa
Rzeczą zastanawiającą dla ludzi żyjących w naszym społeczeństwie może być fakt, że w innych częściach świata ludzie operują odmiennymi od naszego systemami klasyfikowania krewnych. Systemy te zostały dokładnie opisane przez antropologów. Często są one wyrazem stosowania w różnych społeczeństwach odmiennych kryteriów do określania tego, kogo uznaje się za krewnego a kogo nie. W naszym przypadku operuje się terminami: ojciec, matka, wuj, ciotka, brat, siostra, kuzyn, kuzynka. W dawnej Polsce powszechnie odróżniano też brata ojca (stryja) od brata matki (wuja). Istnieją jednak zupełnie inne systemy klasyfikowania krewnych. Na przykład w systemie, określanym fachowo irokezkim, tym samym terminem określa się krewnych równoległych, czyli matkę i jej siostry oraz ojca i jego braci. W systemie zwanym Crow-Omaha (od nazw plemion indiańskich, w których występuje) ojciec i jego bracia określani są jednym wspólnym terminem, matkę i jej siostry określa się innym wspólnym terminem, dodatkowo jeden wspólny termin stosuje się wobec kuzynów równoległych: dzieci brata ojca oraz dzieci siostry matki. Innym terminem oznacza się natomiast kuzynów przeciwległych (dzieci siostry ojca i dzieci brata matki). Ma to istotne znaczenie, ponieważ kuzyni równolegli należą do tego samego klanu a kuzyni przeciwlegli do dwu różnych klanów.
Rodzina i małżeństwo
Opierając się na doświadczeniu z naszego społeczeństwa można sądzić, że rodzina jest grupą społeczną, w ramach, której odbywa się prokreacja, wychowanie dzieci i zaspakaja potrzeby emocjonalne człowieka. W innych społecznościach ludzkich rodzina pełni znacznie więcej funkcji: jest grupą produkcyjną i ekonomiczną, polityczną i religijną. Rodzina jest często warunkiem przeżycia jednostki i reprodukcji społeczeństwa. Stąd jej wielkie znaczenie. Rozróżniamy rodziny nuklearne (małe) - składają się one z rodziców i ich niezamężnych dzieci oraz rodziny poszerzone (duże) - składające się z żyjących razem trzech generacji: rodziców, dzieci i wnuków.
Wymiana małżeńska
Społeczeństwo, w którym żyjemy przyznaje osobie daleko idąca swobodę, jeśli chodzi wybór kandydatki/ kandydata do małżeństwa. Podobnie jak wszystkie społeczeństwa na świecie nasze społeczeństwo uznaje zakaz kazirodztwa: utrzymywania stosunków intymnych z osobami blisko spokrewnionymi. Zwieranie małżeństw opiera się na dwu podstawowych zasadach: zasada egzogamii mówi, że związki małżeńskie można zawierać poza grupą uznawaną za krewnych (czy bliskich krewnych). Zasada endogamii stwierdza, że małżeństwo należy zawrzeć w obrębie jakiejś grupy: kasty, plemienia, grupy etnicznej czy religijnej.
Zakaz kazirodztwa często tłumaczy się względami biologicznymi. Dzieci zrodzone ze stosunków kazirodczych cierpią na choroby genetyczne. Gatunek ludzki pomny tego doświadczenia, zakazuje związków kazirodczych. Problem w tym, że chociaż zakaz kazirodztwa jest uniwersalny, to nie wszędzie przybiera tę samą postać. Są społeczeństwa, w których związki przez nas traktowane jako kazirodcze, uznawane są za dozwolone a nawet preferowane. Mamy tu na myśli tak zwane małżeństwa kuzynów przeciwległych. Zakaz kazirodztwa wymusza przede wszystkim istnienie wymiany małżeńskiej między grupami społecznymi: na przykład klanami. Małżeństwo nie jest tu jedynie związkiem dwojga ludzi; należy je traktować jako sojusz czy umowę określającą relacje między grupami członkowie zawierają związek małżeński. Zgodnie z tym wyjaśnieniem zakaz kazirodztwa jest warunkiem powstawania więzi między grupami społecznymi a zatem warunkiem życia społecznego w ogóle.
Interesująca formą małżeństwa jest małżeństwo kuzynów przeciwległych. Taka forma małżeństwa istnieje oczywiście w społeczeństwach uznających pochodzenie unilateralne (po jednym z rodziców). W społeczeństwach tego rodzaju preferuje się lub wymaga zawierania małżeństw między kuzynami przeciwległymi. Na przykład w społeczności Indian Yanomamö (mieszkających w Boliwii i Brazylii) mężczyzna żeni się z córką siostry swego ojca lub córką brata matki. Na tej samej zasadzie kobieta wychodzi za mąż za kuzyna przeciwległego: syna brata swej matki lub syna siostry swego ojca. Oczywiście dla Yanomamö kuzyni przeciwlegli w ogóle nie są krewnymi, ponieważ pochodzą z innego klanu. Małżeństwo kuzynów przeciwległych to nic innego jak zasada nakazująca zawieranie małżeństw między dwiema grupami. Zawarcie takiego małżeństwa wiąże z wymianą darów a także zobowiązaniem do współdziałania między grupami; jest, więc warunkiem powstawania trwałych więzi społecznych.
Formy małżeństw
Ogólnie dzielimy małżeństwa na monogamiczne i poligamiczne. Małżeństwo monogamiczne to związek osoby tylko z jednym małżonkiem. Małżeństwo poligamiczne umożliwia poślubienie osobie więcej niż jednego współmałżonka. Rozróżniamy dwa rodzaje małżeństw poligamicznych: poligyniczne (małżeństwo jednego mężczyzny z więcej niż jedną kobietą) i poliandryczne (małżeństwo jednej kobiety z więcej niż jednym mężczyzną). Poliandria jest stosunkowo rzadką formą małżeństwa. Małżeństwo jest traktowane jako forma wymiany i zobowiązanie do współpracy: towarzyszy mu opłata małżeńska, gdy mężczyzna przekazuje krewnym żony cenne zasoby lub posag - jeżeli to kobieta wnosi do małżeństwa pewne dobra.
Lista terminów naukowych
- Pochodzenie bilateralne
- pochodzenie unilateralne
- dziedziczenie bilinealne
- dziedziczenie unilinealne
- lineaż
- klan
- zakaz kazirodztwa
- zasada egzogamii
- zasada endogamii
- małżeństwo kuzynów przeciwległych
- małżeństwo monogamiczne
- małżeństwo poligamiczne
- małżeństwo poligyniczne
- małżeństwo poliandryczne
Mini egzamin
Jakie argumenty przemawiają za określaniem pokrewieństwa społecznym systemem norm?
Na czym polega różnica między klanem a lineażem?
Omów strukturę klanową u Nuerów
Omów różnicę między naszą terminologią pokrewieństwa a terminologiami spotykanymi w innych społeczeństwach
Na czym polega związek między zasadą egzogamii a zakazem kazirodztwa?
Na czym polega i jakie społeczne funkcje pełni małżeństwo kuzynów przeciwległych?
2