DRAMAT
Budowa akcji
Akcja - układ zdarzeń w utworze dramatycznym zmierzający do osiągnięcia określonych celów zdynamizowany przez konflikty, perypetie czy intrygi. Akcję rozpoczyna ekspozycja (zawiązanie się akcji) - zdarzenie, które musi mieć charakter konfliktotwórczy (prowokuje rozwój kolejnych wypadków). Powstały konflikt pogłębia się aż dochodzi do punktu kulminacyjnego, by poprzez perypetię dojść do rozwiązania (w komedii jest to najczęściej happy end a w tragedii katastrofa).
Katastrofa - klęska bohatera tragedii poprzedzająca bezpośrednio rozwiązanie akcji utworu; jest ona wynikiem zależności losu bohatera od sił wyższych.
Przykład: Klęską Edypa jest to, że spełniła się nałożona na niego klątwa, a bohater oślepił się i skazał na wygnanie z Teb, przyjmując tym samym wyrok losu.
Perypetia - zdarzenie odmieniające przebieg akcji dramatycznej, komplikujące jej dotychczasowy rozwój i stawiające bohatera utworu wobec nowych okoliczności, które powodują przełom w jego kolejach życiowych.
Formy wypowiedzi
A. Dialog
Rozmowa co najmniej dwóch osób na określony temat, w której poszczególne postaci są na przemian mówiącymi (nadawcami) i słuchającymi (odbiorcami).
Podstawowe funkcje dialogu:
charakteryzacyjna - sposób wypowiadania się postaci (np. krzyk) i treść jej wypowiedzi dostarcza informacji o osobie mówiącej i o osobie opisywanej;
fabularna - rozmowy postaci są istotnym elementem kreującym zdarzenia w dramacie, ich występowanie, mające najczęściej układ przyczynowo-skutkowy, posuwa akcję do przodu;
informacyjna - wypowiedzi postaci powiadamiają o okolicznościach, które nie są bezpośrednio ukazane na scenie lub opisane w tekście dramatu.
Konwersacja - rodzaj spokojnego dialogu w dramacie polegający na stawianiu pytań i odpowiadaniu na nie, wyjaśnianiu i informowaniu się wzajemnym postaci.
Stychomytia - żywy dialog w dramacie, mający charakter sporu, w którym repliki (odpowiedzi) mają często charakter sentencji, a ich rozmiar odpowiada rozmiarowi wypowiedzi partnera. Wypowiedzi poszczególnych postaci są jednowersowe. W przypadku, gdy wypowiedzi bohaterów są dwuwersowe mamy do czynienia z dystychomytią.
Przykład: Kłótnia Kreona i Edypa („Król Edyp” Sofoklesa, epeisodion II) jest stychomytią przechodzącą w dystychomytię.
B. Monolog
Dłuższa wypowiedź jednej postaci będąca samodzielną całością pod względem formalnym i znaczeniowym. Może być on skierowany do określonego adresata (np. apart), może być integralnym składnikiem dialogu (np. tyrada), elementem obrzędu (np. modlitwa) lub samodzielną partią monologową (np. słynny monolog Hamleta rozpoczynający się od słów Być albo nie być).
Apart (monolog na stronie) - wypowiedź monologowa postaci dramatu wygłoszona na stronie w obecności innych postaci, które (umownie ) słów tych nie słyszą, mimo iż słyszą je widzowie. Wypowiedź taka ma jakiś ukryty zamysł lub pogląd bohatera dramatu, może to być również ważna informacja skierowana bezpośrednio do widzów.
Parabaza - wypowiedź postaci scenicznej skierowana bezpośrednio do widzów.
Tyrada - dłuższa wypowiedź bohatera tragedii (przypominająca często przemówienie) utrzymana w tonie podniosłym i patetycznym, w której dana postać formułuje swe poglądy, uzasadnia je, składa deklaracje i przeciwstawia się (najczęściej) innej postaci. Występowanie tyrady w tekście często opóźnia przebieg akcji (funkcja retardacyjna tyrady).
Podział tekstu
Akt - część utworu dramatycznego zawierająca względnie zamknięty i wewnętrznie spójny odcinek jego akcji, najczęściej rozpoczęty i zamknięty jakimś ważnym dla jej dalszego biegu zdarzeniem. Akty dzielą się na sceny.
Scena - fragment utworu dramatycznego, cząstka akcji wyodrębniona ze względu na występowanie w niej określonego zespołu osób; przybycie lub odejście jakiejś osoby oddziela daną scenę od innej. Zbiór pewnej ilości scen stanowi akt.
Tekst główny - wypowiedzi bohaterów w dramacie.
Tekst poboczny(didaskalia) - wskazówki i objaśnienia autora dramatu dotyczące realizacji scenicznej utworu; wszelkie informacje autora na temat charakterystyki miejsca akcji, zachowania i wyglądu postaci zapisywane (dla odróżnienia ) pochyłym drukiem. W dramacie dawnym rozmiar tych zapisów był bardzo skromny (zazwyczaj kilka słów lub wersów ). Od czasów modernizmu didaskalia są często bardzo rozbudowane, np. w „Weselu” S. Wyspiańskiego czy „Tangu” S. Mrożka.
Epeisodion - fragment tragedii greckiej obejmujący wypowiedzi postaci dramatu (monologi i dialogi).
Stasimon - w tragedii greckiej pieśń chóru przedzielająca kolejne epeisodia.
Exodos - w tragedii greckiej ostatnia pieśń chóru schodzącego z orchestry, zawierająca podsumowanie zamkniętej już akcji oraz komentarz do przedstawionych zdarzeń.
Parodos - w tragedii greckiej pierwsza pieśń chóru wkraczającego na orchestrę, następująca po prologu.
Ważniejsze gatunki dramatyczne i ich charakterystyczne cechy
A. Tragedia
Gatunek dramatu ukształtowany w starożytnej Grecji, w którym motorem akcji jest nieprzezwyciężalny konflikt między dążeniami wybitnej jednostki a siłami wyższymi (losem, prawami historii, interesem społecznym, normą moralną), prowadzący nieubłaganie do klęski bohatera.
Cechy tragedii
Tragizm - sytuacja z życia bohatera, kiedy trzeba wybrać jedną z równorzędnych, ale
wzajemnie wykluczających się wartości. Każdy wybór jest zły i prowadzi do ostatecznej klęski życiowej bohatera. Nie jest on samodzielny w swym działaniu, jego postępowanie zależy od sił wyższych (przeznaczenia, losu, klątwy bogów, ślepych praw natury np. dziedziczności). Każde przyjęte przez bohatera rozwiązanie jest dla niego niekorzystne, jest on bowiem z góry skazany na niepowodzenie.
Przykład: Los Edypa, bohatera tragedii Sofoklesa „Król Edyp”, jest konsekwencją klątwy, jaka na nim ciąży. Bohater podejmuje walkę z przeznaczeniem, ale każdy jego czyn i tak prowadzi do końcowej klęski.
Chór - wprowadza na scenę kolejnych aktorów oraz komentuje i ocenia przebieg zdarzeń.
Decorum - zasada stosowności, wyznaczająca wzajemną zależność poszczególnych elementów dzieła literackiego; odpowiedniość stylu wypowiedzi wobec treści, sytuacji podmiotu mówiącego, pozycji społecznej odbiorcy oraz realizowanego gatunku literackiego.
Z zasady decorum wynika niepokazywanie na scenie wszelkich scen brutalnych.
Przykłady: 1. Tragedia jako gatunek wysoko ceniony powinna być napisana wzniosłym,
pełnym patosu stylem. W ten sposób opowiada o losie Edypa Sofokles („Król
Edyp”).
2. O samobójstwie Jokasty informuje domowy Posłaniec („Król Edyp”).
Hamartia -wina tragiczna (niezawiniona), gdy bohater źle rozpoznaje i fałszywie ocenia swoją sytuację życiową. Działając nieświadomie popełnia on czyny prowadzące do dalszego zawikłania jego losu i do ostatecznej katastrofy. Wina tragiczna wiąże się z pojęciem zbłądzenia tragicznego (bohater nie jest świadomy swojego postępowania).
Przykład: Edyp nieświadomie zabił swojego ojca i poddał się w ten sposób nałożonej na
niego klątwie. Skazał na wygnanie zabójcę Lajosa, chociaż nie wiedział, że jest nim on sam;
był więc winny, mimo iż popełnił swe uczynki nieświadomie.
Hybris - zarozumiałość i pycha bohatera, uniemożliwiająca mu prawidłowe rozpoznanie
sytuacji, w której się znalazł; dumna i zuchwała postawa, która drażni bogów i ściąga na
bohatera nieuchronną karę.
Przykład: Edyp długo wierzy w siłę swojego rozumu, jest głuchy na głosy swoich doradców.
Źle traktuje sędziwego Tyrezjasza, który próbuje przybliżyć mu zagadkę jego losu. Postępując w ten sposób prowokuje coraz bardziej bogów, pogarszając tym samym swoją sytuację.
Katharsis - dosłownie „oczyszczenie”, wywołanie u widza tragedii antycznej wstrząsu uczuciowego, spowodowanego doznaniem uczucia litości i trwogi. Odbiorca w teatrze bardzo przejmuje się losem bohatera tragicznego, czasem nawet identyfikuje się z nim, co pobudza go do niezmiernie intensywnego przeżycia litości i trwogi. Sprawia to, że oczyszcza się z tych uczuć (utożsamiając się bowiem na czas spektaklu z bohaterem „zostawia” litość i trwogę w teatrze) i może osiągnąć spokój wewnętrzny.
Trzy jedności - podstawowe reguły dramatu klasycystycznego wywiedzione z „Poetyki” Arystotelesa przez jej włoskich komentatorów w drugiej połowie XVI wieku.
Jedność akcji - fabuła dramatu powinna być jednowątkowa, bez wątków pobocznych i scen epizodycznych; akcja powinna rozwijać się bez zahamowań w kierunku rozwiązania głównego konfliktu.
Przykład: Tematem „Króla Edypa” Sofoklesa jest walka tytułowego bohatera z
przeznaczeniem (pragnienie odnalezienia zabójcy Lajosa i wymierzenie
mu należnej kary).
Jedność czasu - czas fabuły dramatu nie powinien przekraczać jednej doby.
Wydarzenia wcześniejsze opowiada chór lub inny bohater.
Przykład: Historię Edypa z czasów jego młodości opowiada po latach sługa Polybosa,
króla Koryntu.
Jedność miejsca - fabuła utworu powinna rozgrywać się w tym samym miejscu. O zdarzeniach z innych miejsc informuje chór lub specjalny posłaniec.
Przykład: Akcja „Króla Edypa” Sofoklesa rozgrywa się w Tebach; o zdarzeniach
z dworu władcy Koryntu (śmierć Polybosa) dowiadujemy się za pośrednictwem Posłańca.
B. Komedia
Gatunek dramatu o lekkiej, pogodnej tematyce i żywej akcji, gdzie zakończenie jest najczęściej pomyślne dla bohaterów (happy end). Najpopularniejsze chwyty komediowe to: komizm sytuacyjny, komizm słowny i komizm postaci. Język komedii jest prosty, wesoły i zrozumiały; mogą w nim występować elementy dosadne, kolokwialne, a nawet wulgarne.
Rodzaje komedii
Komedia charakterów - traktowana jako opozycyjna względem komedii sytuacji (intrygi), bowiem na plan pierwszy wysuwają się komiczne, stypizowane, sylwetki bohaterów, których satyryczny obraz dominuje w świecie danego tekstu (zob. Komizm postaci)
Przykłady: 1. Molier - „Skąpiec”,” Świętoszek”, „Mizantrop”
2. Szekspir - „Poskromienie złośnicy”
Komedia obyczajowa - ośmiesza określone środowisko społeczne, szczególne panujące tu konwencje obyczajowe i motywacje postaw poszczególnych bohaterów; naśmiewa się z przywar moralnych wybranych postaci ich przesądów i zacofania; drwi ze sposobu myślenia a nawet mówienia danych osób.
Przykład: 1. M. Gogol „Rewizor
2.G. Zapolska „Moralność pani Dulskiej”
Komedia polityczna - wyśmiewa określone ugrupowania polityczne, metody rządzenia , krytykuje szeroko pojęty aparat władzy. Wiele aluzji politycznych jest dla współczesnego odbiorcy nieczytelnych , ten typ komedii bowiem odnosi się do zjawisk z czasów, w których dany tekst był pisany.
Przykład: Julian Ursyn Niemcewicz „Powrót posła”.
Komedia sytuacji - na pierwszym planie jest dynamiczna akcja pełna różnych spięć, konfliktów, niespodziewanych zwrotów i zaskakujących rozwiązań. Szczególną jej odmianą jest komedia intrygi, w której główną siła napędową są knowania (intrygi) poszczególnych bohaterów (umyślne i skryte działania mające na celu pokrzyżowanie zamiarów innych postaci lub wprowadzenie ich w błąd) prowadzące często do efektownego i niespodziewanego zakończenia.
Przykłady: 1. A. Fredro „Śluby panieńskie”
2. P. Beaumarchais „Wesele Figara”
Farsa - odmiana komedii obejmująca utwory sceniczne o błahych konfliktach, które przede wszystkim wykorzystują komizm sytuacyjny. Farsa całkowicie opiera się na dynamicznej akcji, nieprawdopodobnych jej zawikłaniach, zbiegach okoliczności, co ma wywołać żywiołowy śmiech u odbiorcy.
Tragifarsa - utwór dramatyczny łączący chwyty farsowe z istotną problematyką społeczno-obyczajową danego czasu, np. Moralność pani Dulskiej G. Zapolskiej.
Tragikomedia - gatunek dramatyczny obejmujący utwory powstałe z połączenia elementów właściwych tragedii z pierwiastkami o charakterze komediowym.
Rodzaje komizmu
Komizm postaci - postać sama w sobie jest śmieszna, ukazana w karykaturalny sposób. Najczęściej wyeksponowana jest jedna, najbardziej typowa cecha danego bohatera, która kieruje jego czynami i określa relacje z otoczeniem
Przykłady: 1. Tytułowy Świętoszek w komedii Moliera udaje religijną osobę, a fakt ten przekłada się na całość zdarzeń w utworze
2. Skąpstwo tytułowego bohatera z komedii Moliera („Skąpiec”) jest motorem zdarzeń i źródłem śmiechu w całym tekście.
Komizm słowny - zabawne dialogi lub wypowiedzi poszczególnych postaci, które często świadczą o naiwności danego bohatera lub braku porozumienia między rozmawiającymi osobami. Czasem styl wypowiedzi ( język postaci ) nie jest dostosowany do danej sytuacji, co pobudza do śmiechu.
Przykłady: 1. W „Świętoszku” Moliera Doryna opowiada Orgonowi o chorobie jego żony, ale ten wypytuje ją tylko o zachowanie Świętoszka, który jest zdrowy i ma się dobrze. Wobec powagi słów Doryny komentarze Orgona typu „Biedaczek” odnoszące się do Świętoszka brzmią śmiesznie i są wyraźnym znakiem nieporozumienia rozmawiających ze sobą osób.
2. W „Ślubach panieńskich” A. Fredry młode dziewczęta - Klara i Aniela przyrzekają sobie, że będą nienawidzić mężczyzn i nigdy nie wyjdą za mąż. Jednak podczas przysięgi zastrzegają sobie prawo do zrobienia kilku wyjątków, co świadczy o ich niewiarygodności i jest źródłem humoru.
Komizm sytuacyjny - śmieszne sytuacje, które powstają między bohaterami komedii, zabawne dla odbiorcy układy zdarzeń np. nieporozumienia, przebieranki (np. sługa udający pana); szybkie następstwo niezwykłych przypadków, będących często tylko i wyłącznie źródłem śmiechu.
Przykłady: 1. W „Świętoszku” Moliera Orgon siedzi pod stołem, podczas gdy Świętoszek zaleca się do jego żony. Orgon podsłuchuje, wie o tym żona, ale nie wie Świętoszek, co daje komiczny efekt.
2. W „Ślubach panieńskich” A. Fredry Gustaw owija sobie rękę chustką i udaje rannego, po to, by Aniela (która o tym nie wie) pisała za niego list, co staje się pretekstem do zabawnej rozmowy o miłości.
C. Gatunki średniowieczne
Misterium - średniowieczne widowisko dramatyczne czerpiące tematy z Biblii, utworów o charakterze hagiograficznym i apokryfów. Podejmowane wątki religijne traktowane były swobodnie i realizowane w sposób bardzo rozbudowany, co sprzyjało zeświecczeniu ich problematyki.
Moralitet - średniowieczny gatunek dramatu o charakterze dydaktycznym, chętnie posługujący się alegorią, w którym człowiek musiał dokonywać wyboru między dobrem a złem. Cały utwór podzielony był na wątek pozytywny i negatywny, a jego bohater mógł spodziewać się surowej kary, gdy dokonał niewłaściwego wyboru.
Intermedium - scenka komiczno-satyryczna (często o charakterze farsowym) rozdzielająca tekst moralitetu lub misterium, której funkcja polegała na zmianie poważnego nastroju wprowadzonego przez te teksty.
D. Dramat szekspirowski
Model dramatu stworzony przez Szekspira w jego tekstach, do których nawiązywano w epokach późniejszych, szczególnie w dobie romantyzmu.
Najważniejsze cechy wskazane na przykładzie Makbeta:
zerwanie z zasadą trzech jedności
- brak jedności miejsca (akcja rozgrywa się na wrzosowisku, w zamku Makbeta,
w obozie pod Forres, itd.),
- brak jedności czasu (pomiędzy poszczególnymi zdarzeniami mija wiele dni,
a nawet lat),
- brak jedności akcji (występują epizody, które nie mają bezpośredniego wpływu
na rozwój akcji np.: opowieści czarownic czy dywagacje Odźwiernego,
brak chóru (pozwala to odbiorcy samodzielnie komentować zdarzenia, wpływa też na
zdynamizowanie akcji),
sceny zbiorowe (w antyku mogło być najwyżej trzech aktorów na scenie, Szekspir operuje natomiast tłumem np. scena szturmu na zamek Makbeta),
występowanie postaci fantastycznych np. wiedźmy, duchy (duch Banka),
psychologiczna motywacja działań postaci (wnętrze bohaterów Szekspira jest skomplikowane i ono głównie decyduje o podejmowanych przez nich decyzjach),
odejście od zasady decorum np. obecność wielu scen okrutnych (śmierć Banka, Makbeta),
brak ścisłego rygoru w budowie akcji np. wielość wątków, kilka punktów kulminacyjnych, retardacja (celowe opóźnianie rozwoju akcji).
E. Dramat romantyczny
Model dramatu wyrosły w opozycji do reguł klasycznych i nawiązujący do doświadczeń dramatu szekspirowskiego.
Najważniejsze cechy:
fragmentaryczność (luźna budowa) - akcja składa się zazwyczaj z szeregu epizodów, które łączy postać głównego bohatera (np. Kordian),
kompozycja otwarta - całość dzieła jest często niedomknięta i wieloznaczna, jakby utwór miał być kontynuowany lub uzupełniany (np. Dziady),
synkretyzm - łączenie elementów dramatycznych z epickimi i lirycznymi (np. Wielka Improwizacja z III części Dziadów czy O Janku , co psom szył buty z Kordiana),
odrzucenie jedności kategorii estetycznej - mieszanie wątków realistycznych z fantastycznymi, patosu z groteską, komizmu z tragizmem,
odrzucenie klasycznych reguł dramatycznych - brak zasady trzech jedności, bohaterowie pochodzą z różnych środowisk, stosuje się różne style wypowiedzi,
udział świata nadprzyrodzonego - pojawiające się siły pozaziemskie nadają wydarzeniom wymiar metafizyczny, odnoszący się do duchowej istoty świata np. diabły i anioły w III części Dziadów.
F. Dramat naturalistyczny
Ukształtowany w drugiej połowie XIX wieku model dramatu, którego akcja zostaje ograniczona na rzecz tzw. scen z życia, mających pokazać określone środowisko. Konflikty występujące w tekście są przedstawione jako wynik warunków życia danej społeczności, np. w sztuce M. Gorkiego Na dnie.
G. Dramat symboliczny
Powstały na przełomie XIX i XX wieku typ dramatu, który odszedł od dosłowności, właściwej sztukom obyczajowo-psychologicznym. Sugerowano odbiorcy pewne treści, sytuacje i zjawiska, które trudno było jednoznacznie opisać. Posługiwano się chętnie symbolem, sięgano po wątki historyczne czy baśniowe, istotna była też poetyzacja języka. Przykład: Wesele S. Wyspiańskiego.
H. Dramat groteskowy
Powstały w I połowie XX wieku model dramatu, łączony często z teatrem absurdu. Akcja dramatyczna zastąpiona zostaje zwykle absurdalną sytuacją, w jakiej znajdują się postacie utworu; sytuacja ta symbolizuje warunki egzystencji ludzkiej. Podstawową kategorią estetyczną gatunku jest groteska, sięga się również po pure nonsense (odmianę dowcipu wyrosłego z jawnej niedorzeczności).
Przykłady: 1. Szewcy S.I.Witkiewicza
2. Tango S. Mrożka