Okres dzieciństwa starszego
Okres dzieciństwa starszego trwa od 7 roku życia do dojrzałości płciowej. Tj. 12-15 lat u dziewcząt i 16-18 lat u chłopców. Okres do rozpoczęcia dojrzewania, zwany przedpokwitaniowym charakteryzuje się równowagę rozwojową. Wielkości rocznych przyrostów ciała systematycznie maleją aż do okresu pokwitania. U odsetka uczniów klas I i II w pierwszych miesiącach nauki zaznacza się zmniejszenie tempa rozwoju wysokości i masy ciała. W okresie tym najszybsza jest dynamika wzrastania kończyn dolnych w stosunku do pozostałych odcinków ciała. Dość duża dynamika rozwoju tkanki tłuszczowej na tułowiu, przypadająca na okresy wolniejszego tempa wzrastania wysokości ciała sprawia, że pod koniec okresu wczesnoszkolnego następuje pewne zaokrąglenie sylwetki, widoczne zwłaszcza u dziewcząt. Zaczyna zaznaczać się również znaczna dynamika rozwoju niektórych cech somatycznych chłopców i dziewcząt. Szerokość barków wskazuje w tym okresie podobne tempo wzrastania u obu płci, natomiast u dziewcząt występuje większa dynamika wzrastania szerokości biodrowej. Inny też jest u obu płci kierunek zmian kształtu klatki piersiowej. Większe tempo wzrastania szerokości niż głębokości u chłopców sprawia, że ich klatka piersiowa spłaszcza się, natomiast u dziewcząt zwiększa się ona na płaszczyźnie strzałkowej.
W okresie miedzy 7 a 10 rokiem życia ma miejsce względna stabilizacja krzywizn kręgosłupa. Wraz ze stopniowym rozwojem mięśni grzbietu i wzrostem ich napięcia następuje, zwłaszcza u chłopców, znaczne pogłębienie lordozy lędźwiowej. Jednak okres rozpoczęcia nauki w szkole, związany ze znaczną zmianą trybu szycia dziecka, kilkugodzinnym przebywaniem w pozycji siedzącej, często w niewłaściwych warunkach stwarza niebezpieczeństwo przyjmowania niewłaściwej postawy ciała. Stąd q tym okresie rozwoju szczególnie często pojawiają się wady postawy.
Jeśli chodzi o uzębienie, to w okresie tym postępuje rozpoczęty we wczesnym dzieciństwie proces wymiany uzębienia mlecznego na stałe. Wyrzynanie się zębów stałych cechuje duża zmienność międzyosobnicza. U dziewcząt zaczyna się ono średnio pół roku wcześniej i o rok wcześniej kończy niż ma to miejsce u chłopców. Zęby wyrzynają się w dwu fazach oddzielonych przerwą trwających 2-2,7 lat. W pierwszej fazie pojawiają się pierwsze i drugie siekacze oraz pierwszy ząb trzonowy, w drugiej fazie- pozostałe zęby. Do ok. 12-13 roku życia wyrzyna się 28 zębów. Trzecie trzonowce (tzw. Zęby mądrości) pojawiają się w okresie młodzieńczym lub jeszcze później, a u niektórych osób nie wyrzynają się wcale. W obrębie układu wegetatywnego następuje doskonalenie struktury i czynności narządów wewnętrznych: rozpoczyna się natomiast inwolucja grasicy.
Rozrost mózgowia, tworzenie połączeń między neuronami oraz proces mielinizacji zostają w zasadzie zakończone do 9-10 roku życia. Także proces lateralizacji zostaje zakończony w wieku 8-10 lat, kiedy to następuje mielinizacja włókien łączących obie półkule mózgowe. Układ nerwowy nabiera cech równowagi, dzięki czemu maleje niepokój ruchowy dziecka. W obrębie układu kostnego odbywa się proces rozrostu i przebudowy kości, jednak połączenia nasad kości długich z trzonami nadal pozostają chrzęstne, co umożliwia ich wzrastanie na długości.
Pomimo ograniczeń związanych z rozpoczęciem nauki w szkole rozwój motoryczny dziecka w fazie przedpokwitaniowej starszego dzieciństwa jest nadal intensywny. Następuje doskonalenie tzw. Małej motoryki, precyzyjnych ruchów rąk, nabywania nowych umiejętności w pisaniu, rysowaniu, posługiwaniu się narzędziami. Ok. 9-10 r. ż. rośnie również zdolność koncentracji, co sprzyja kształtowaniu się wspomnianych ruchów na wysokim poziomie jakościowym. W połączeniu dalszym rozwojem ruchów typu lokomocyjnego i sportowego oraz postępującą intektualizacją czynności doprowadza to do osiągnięcia stanu określanego jako „drugie apogeum motoryczności” lub „etap dziecka doskonałego”. Wszystkie pozytywne przemiany w motoryczności w tym okresie odnoszą się głównie do zdolności koordynacyjnych. Okres ten, trwający od momentu rozpoczęcia skoku pokwitaniowego wysokości ciała charakteryzuje niezwykła łatwość uczenia się ruchów, nawet o skomplikowanej strukturze.
Następuje zwiększenie się aktywności i samodzielności myślenia, zmniejsza się stopniowo autorytet rodziców, a zaczynają dominować wzory postępowania rówieśników.
Okres pokwitania charakteryzuje się szczególnie intensywnym rozwojem aparatu rozrodczego wraz z towarzyszącymi mu zmianami w budowie i czynnościach organizmu. Jeśli jako punkt odniesienia przyjmiemy początek pokwitania płciowego, to rozwój w okresie dojrzewania można podzielić na trzy podokresy: I- wczesny (8-13 lat), II- średni (13-16 lat) i III późny (16-21(23)lat).
Pierwszym zewnętrznym objawem pokwitania u dziewcząt jest zazwyczaj rozwój gruczołów piersiowych, który rozpoczyna się najczęściej w wieku między 10 a 12 rokiem życia, zaś biorąc pod uwagę najwcześniej i najpóźniej dojrzewające dziewczęta- między 9 a 13 rokiem życia. Początkowo następuje poszerzenie i uwypuklenie otoczki brodawki sutkowej, w dalszych fazach rozrasta się tkanka tłuszczowa, a następnie tkanka gruczołu mlecznego. Ostatni etap w rozwoju gruczołów piersiowych osiągany jest zwykle w wieku 14-17 lat. Początek rozwoju piersi u dziewcząt ma miejsce zazwyczaj pół roku przed pojawieniem się owłosienia łonowego. Początkowo pojawiają się pojedyncze jasnopigmentowe włosy, które stopniowo stają się ciemniejsze, grubsze i bardziej gęste. Pełny rozwój owłosienia łonowego trwa ok. 2 lat i dopiero wówczas pojawia się owłosienie pachowe.
W trakcie omawianych przemian pokwitaniowych, najczęściej między 12 a 14 rokiem życia pojawia się u dziewcząt pierwsza miesiączka- menarche. Jako granicę normy pojawiania się menarche przyjmuje się wiek 10-17 lat. Rozpoczęcie miesiączkowania jest jednym z etapów dojrzewania, a nie jego zakończeniem i oznacza początek cyklicznej czynności jajników. Pierwsze cykle menstruacyjne są zazwyczaj bezowulacyjne i dość nieregularne. Wiek wystąpienia menarche, chociaż uwarunkowany jest genetycznie, podlega także silnym wpływom środowiska.
Przemiany pokwitaniowe u chłopców pojawiają się zwykle 1,5 do 2 lat później niż u dziewcząt. U chłopców pierwszym zewnętrznym objawem dojrzewania płciowego jest wzrost jąder i moszny, co ma miejsce średnio w wieku 12,5 lat, u wcześniej dojrzewających może być widoczne już w 11 roku życia, zaś u później w wieku 15,5 lat. Rozrost jąder wynika ze zwiększenia się kanalików nasiennych. Ok. rok po wzroście jader ma miejsce przyrost długości prącia, pęcherzyków nasiennych, gruczołu krokowego oraz gruczołów jamistej części cewki. Pierwsze wytryski nasienia-polucje- pojawiają się zwykle dwa lata po rozpoczęciu dojrzewania. Początkowo objętość nasienia jest mała i nie stwierdza się w nim plemników ani komórek spermatogenezy. Po upływie 6 miesięcy pojawiają się plemniki, z których niektóre wykazują ruchliwość. Pełną zdolność rozrodczą większość chłopców osiąga po 24 miesiącach od pierwszej polucji. Pojawienie się owłosienia łonowego wskazuje jeszcze większą rozpiętość w czasie niż na początek wzrastania jąder i moszny. Pojawia się zwykle później niż przyrost jąder, może też nastąpić w tym samym czasie, ale jego rozwój postępuje bardzo powoli aż do wystąpienia skoku pokwitaniowego wysokości ciała. Owłosienie pachowe pojawia się ok. 2 lata po rozpoczęciu wzrastania owłosienia łonowego. U obojga płci w okresie pokwitania ma miejsce powiększenie się gruczołów potowych pachy wzmożone wydzielanie potu o ostrym zapachu. Owłosieniu pachowemu towarzyszy zwykle pojawienie się włosów na innych częściach ciała, tj. na kończynach, klatce piersiowej oraz na twarzy.
W wieku 14-15 lat u ok. 30% chłopców stwierdza się przejściowe powiększenie gruczołów piersiowych, czyli tzw. Ginekomastię okresu pokwitania. Może ona pojawiać się w obydwu gruczołach jednocześnie lub tylko z jednej strony, a niekiedy kolejno, najpierw po jednej, później po drugiej stronie ciała.
W ok. 2 lata po pierwszych objawach dojrzewania u chłopców ma miejsce początek mutacji głosu. Następuje wówczas rozrost krtani i wydłużenie oraz powiększenie strun głosowych. Proces ten trwa zazwyczaj cały rok, a brzmienie głosu zmienia się stopniowo. W wieku od 14-17 lat występuje wzmożony trądzik młodzieńczy. U dziewcząt zjawisko to następuje wcześniej i jest znacznie mniej nasilone.
Obok intensywnego rozwoju narządów płciowych w okresie pokwitania obserwujemy zmianę tempa rozwoju - przyśpieszanie wzrastania, zmianę proporcji wymiarów i składu tkankowego ciała. Mówimy wówczas o wystąpieniu skoku pokwitaniowego, w skoku pokwitaniowym berze udział w zasadzie każdy mięśniowy i kostny wymiar ciała, wzrasta siła mięśniowa, szybciej rozrasta się serce oraz narządy jamy brzusznej, uderzająco zmienia się również wygląd twarzy.
Powiększenie się wymiarów mięśnia sercowego i rozrost pojemności życiowej płuc towarzyszą zwiększaniu się masy mięsni. Przypadają, więc na koniec okresu pokwitaniowego.
W okresie pokwitania charakterystyczna jest nadmierna pobudliwość emocjonalna, impulsywność reakcji, chwiejność nastrojów niezrównoważeni psychiczne Jest to głównie wynikiem działania hormonów płciowych na układ nerwowy i bywa w tym wieku konfliktów z otoczeniem. Jest to okres kształtowania się potrzeb nie tylko biologicznych, ale również i psychicznych. Za nadrzędne wśród nich uważa się potrzeby: kontaktu emocjonalnego wyraża się głównie do imponowania. Sensu życia, i potrzebę seksualną. Potrzeba autonomii wiąże się z poczuciem rosnącej siły fizycznej, rozwijającego się intelektu i określania samoświadomości.
Okres młodzieńczy określany jest także jako okres dorastania. Trwa do osiągnięcia ostatecznej wysokości ciała. Trwa do osiągnięcia ostatecznej wysokości ciała. W okresie tym kończy się, więc proces różnicowania większości tkanek, w tym tkanki kostnej, odpowiedzialnej za ustalenie ostatecznych wymiarów ciała, utrwala się ukształtowanie budowy ciała charakterystycznej dla obu płci, a szczyt rozwoju osiąga większość funkcji fizjologicznych i biologicznych.
Wiek, w którym ustają przyrosty wysokości ciała jest silnie zróżnicowany i zależy od tempa dojrzewania jednostki. Jako górna granicę ustania przyrostów wysokości ciała młodzieży miejskiej przyjmuje się 17-18 lat u dziewcząt i 18-19 dla chłopców, dla młodzieży wiejskiej tę granicę należy przesunąć o 1-2 lata później.