Barok.
Podłoże rozwoju literatury barok.
1. Barok (od portugalskiego barocco- perła nieoszlifowana)- nowy prąd w literaturze i sztuce, który w zestawieniu z renesansową harmonią kojarzono początkowo z cywilizacyjnym cofnięciem się, a nawet zdziczeniem. 2. Czas trwania tej epoki - od ostatnich dziesięcioleci wieku XVI do pierwszych dziesiątków wieku XVIII. 3. Najbardziej znamienne zjawiska, które uwarunkowały charakter literatury i sztuki tego okresu: a) rozwój kontrreformacji i związany z tym wzrost nietolerancji religijnej (wydanie w 1658 roku edyktu skazującego arian na wygnanie), b) obniżenie się poziomu literatury (rezygnacja z wydawania dzieł pisarzy „złotego wieku”, a w tym również utworów Kochanowskiego, wydawano natomiast najczęœciej tzw. kalendarze, które były rodzajem podręcznej encyklopedii z częœcią rozrywkową na bardzo niskim poziomie- stąd popularne było powiedzenie „koncept z kalendarza”, c) obniżenie poziomu szkół oddanych pod nadzór Jezuitów (uczono w nich głównie łaciny i retoryki), d) drastyczne zmniejszenie liczby drukarni, e) chwilowy brak centralnego oœrodka życia kulturalnego w związku z przeniesieniem stolicy z Krakowa do Warszawy w 1596 roku przez Zygmunta III Wazę, f) osłabienie polityczne kraju związane z licznymi wojnami jakie prowadziła Polska w XVIII wieku. 4. Dwa nurty w rozwoju barokowej literatury w Polsce: a) dworski, ulegający wpływom zagranicznym (dzięki niemu rozwinął się teatr i opera), b) rodzimy, dworski nazywany także sarmackim (po przeniesieniu stolicy do W-wy dwory szlacheckie odgrywały przez pewien czas rolę oœrodków życia kulturalnego). 5. Upowszechnienie się w wieku XVII przeœwiadczenia o sarmackim pochodzeniu Słowian, a więc i wszystkich Polaków (tę sarmackoœć szlachta przypisywała przede wszystkim sobie co wynikało z jej megalomani czyli przeœwiadczenia o własnej wielkoœci i znaczeniu. 6. Początkowe kojarzenie z pojęciem sarmatyzmu wyłącznie pozytywnych zalet, tj. bohaterstwo, odwaga i szlachetnoœć, póŸniej zaœ samych wad tj. warcholstwo, prywata obskurantyzm czyli ciemnota, konserwatyzm poglądów. 7. Wielokierunkowoœć sztuki XVII wieku, której reprezentacyjnym nurtem był barok, przez długi czas uważany za zdziczały renesans, a uznany dopiero pod koniec XIX wieku. 8. Charakterystyczne cechy sztuki barokowej: a) kwiecistoœć i przepych widoczne w dużej iloœci ozdób i złoceń, b) unikanie w architekturze pustych płaszczyzn, wypełnianie ich stiukami czyli ozdobami ze szlachetnego tynku, c) alegorycznoœć widoczna w obrazowym przedstawianiu odrębnych pojęć, fantazyjnoœć przejawiająca się w przedstawianiu postaci w nienaturalnych skrętach ciała (stąd powiedzenie: „każdy œwięty ma swoje wykręty”). 9. Zabytki stylu barokowego w sztuce i architekturze polskiej: pałac w Wilanowie, koœciół œw. Piotra i Pawła w Krakowie. 10. Dwaj holenderscy malarze tj. Rubens i Rembrandt jako najwybitniejsi twórcy malarstwa reprezentującego barok. 11. Włoski poeta Giambattista Marino jako twórca nowego stylu w literaturze zwanego marynizmem lub konceptyzmem z uwagi na zaskakujące pomysły czyli koncepty. 12. Charakterystyczne cechy tej literatury: a) pozostające z sprzecznoœcią z renesansową harmonią treœci i formy koncentrowanie uwagi przede wszystkim na formie górującej najczęœciej nad błahą, a nawet bzdurną treœcią, b) dążenie do zadziwienia czytelnika wyborem tematu lub wyszukanymi metaforami, c) makaronizowanie czyli wplatanie w tok polskich zdań obcych wyrazów i zwrotów, d) posługiwanie się paradoksem - rozumowaniem sprzecznym z ogólnie przyjętymi zasadami, e) stosowanie skomplikowanej składni - inwersji czyli szyku przestawnego, przerzutni oraz długich i zawiłych zdań. 13. Œrodki artystyczne: a) antytezy czyli przeciwstawienia, b) alegorycznoœć, c) gradacja czyli stopniowanie, d) hiperbolizacja (przesadna skłonnoœć do wyolbrzymiania), e) anafora - zaczynanie kolejnych wersów od tego samego wyrazu lub zwrotu, f) oksymoron - zwrot frazeologiczny przedstawiający dwa przeciwstawne znaczeniowo wyrazy np.: „żywy trup”.
Typowo barokowy charakter twórczoœci J.A. Morsztyna. 1. Dwa nurty w rozwoju polskiej literatury barokowej: a) dworski reprezentowany przez Morsztyna, b) sarmacko- szlachecki, którego przedstawicielem był Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek. 2. Twórczoœć Morsztyna; żył w latach 1620-1693, pisanie wierszy traktował jako margines swojej działalnoœci politycznej: „Lutnia”, „Kanikuły albo Psia Gwiazda”, przekład „Cyda” Corneille'a [korneja]. „Do trupa”. 1. Typowe dla literatury barokowej dążenie do zadziwienia czytelnika zarówno tytułem zaskakującym w wierszu o charakterze miłosnym, jak też zestawieniem trupa z nieszczęœliwie zakochanym. 2. Uwypuklenie w dwóch pierwszych strofach utworu podobieństw między nimi, a w dwóch następnych różnic, zakończone absurdalnym wnioskiem, że lepiej być trupem niż nieszczęœliwie zakochanym. 3. Inne typowo barokowe cechy tego wiersza: a) zdecydowane górowanie kunsztownej formy (sonet) nad błahą a nawet bzdurną treœcią, b) nagromadzenie dużej iloœci wyszukanych metafor („mam rozum łańcuchem powity, … a jam w piekielnej œrzeżodze”), c) hiperbolizacja czyli wyolbrzymianie cierpień spowodowanych nieszczęœliwą miłoœcią, d) anafora (zaczynanie kolejnych wersów od zaimka „Ty”), e) antyteza - przeciwstawienie spokojowi zmarłego cierpieniom i męczarniom nieszczęœliwie zakochanego („Ty nic nie czujesz, a ja cierpię ból srodze”). „Niestatek”. 1. Podanie przez poetę całego szeregu nieprawdopodobnych zdarzeń i sytuacji (zalanie łzami Etny, obecnoœć szczęœcia i radoœci w domu żałobny, słońce kryjące się na noc w jaskini), które uznał za bardziej prawdopodobne niż to by którakolwiek kobieta wykazała się powagą zachowania. 2. Typowa dla poezji barokowej zaskakująca przerzutnia („prędzej nam zginie rozum i ustaną słowa niŸli będzie stateczną która białogłowa”). 3. Znamienna dla baroku hiperbolizacja jak też anafora (zaczynanie kolejnych wersów wyrazem „prędzej”). „Na Tomka”. 1. Utwór o charakterze epigramatycznym prezentujący starania młodzieńca o imieniu Tomek o przychylnoœć dziewczyny noszącej imię Kaœka, usiłującego pozyskać nie tylko jej względy, ale także przychylnoœć rodziców, a nawet przyjaciół. 2. Utrzymanie w żartobliwym ale nacechowanym jednakże złoœliwoœcią w tonie odpowiedŸ na przyczynę owych starań: Kaœka nie tylko nie była urodziwa ale wręcz szpetna, posiadała jednak duży posag, a przy tym była chora na suchoty (nie uleczalne w owym czasie) co dawało podstawy do nadziei na odziedziczenie po niej majątku.
„Cuda miłoœci”. 1. Utwór o charakterze miłosnym, przedstawiający z typowo barokową przesadą i przy użyciu paradoksów bezmiar zarówno radoœci jak też cierpień spowodowanych miłoœcią. 2. Rozpatrywanie w kategoriach „cudów miłoœci” właœnie tego faktu, że pomimo, iż staje się ona Ÿródłem duchowych cierpień zakochany nie chce z niej zrezygnować, ponieważ kojarzy z nią jednoczeœnie możliwoœć przeżycia szczęœcia. 3. Sugestia, że tych „cudów miłoœci” ni można traktować przez pryzmat rozumu, gdyż mieszczą się one jedynie w sferze doznań emocjonalnych. 4. Cechy wiążące sonet z założeniami baroku: a) górowanie formy nad treœcią, b) wyszukane metafory („ja z płaczu żyję”), c) hiperbolizacja widoczna w okreœleniu niezwykłych możliwoœci emocjonalnych wiążących się z miłoœcią, d) wiele pytań retorycznych.
Motyw „marnoœci” w poezji D. Naborowskiego. 1. Daniel Naborowski (1573-1640) jako drugi obok Morsztyna przedstawiciel poezji barokowej w Polsce, był człowiekiem wszechstronnie wykształconym i zręcznym dyplomatą związanym z kalwińskim dworem Radziwiłłów. 2. Twórczoœć tego autora - oryginalna poezja za życia wydawana okazjonalnie, wierszowane listy i przekłady. 3. Kunsztownoœć poezji D. Naborowskiego, który doskonale opanował teorię konceptu, sztukę budowania niespodzianki poetyckiej. 4. Eksponowanie w jego tworczoœci pojęcia marnoœci (łac. vanitas) znamienne dla barokowych fascynacji przemijaniem, nicoœcią, czasem i œmiercią (podobnie jak wchodzącej w skład Starego Testamentu „Księdze Koheleta” słynne stwierdzenie: „vanitas vanitatum, et omnia vanitas”). „Marnoœć”. 1. Bezpoœrednie nawiązanie do wypowiedzi ze Starego Testamentu: „vanitas …” będącej jednoczeœnie rodzajem przestrogi pod adresem ludzi przywiązujących zbyt wiele uwagi do dóbr materialnych i przyjemnoœci życia, które są nietrwałe i nie mogą stanowić punktu oparcia dla człowieka. 2. Rada skierowana do ludzi aby wobec owych nietrwałych wartoœci zajęli postawę zdystansowaną, a w swoim życiu kierowali się nakazami uczciwoœci, a przede wszystkim przykazami boskimi, gdyż to uchroni ich od strachu przed œmiercią.
„Krótkoœć żywota”. 1. Znamienne dla literatury barokowej, a poezji D. Naborowskiego w szczególnoœci uwypuklenie nieuchronnoœci przemijanie ludzkiego życia („był przodek, byłeœ ty sam, potomek się rodzi”). 2. Podkreœlenie wynikającej stąd ciągłej zmiennoœci ludzkich pokoleń, skojarzenie krótkotrwałego życia ze zjawiskami ulotnymi („dzień, cień, dym, błysk”). 3. Wskazanie na bezzasadnoœć rozległych planów życiowych ludzi w sytuacji gdy w każdej chwili nieoczekiwanie mogą utracić owo życie (wielu umiera nie doczekawszy staroœci, wielu traci życie nawet w okresie niemowlęcym).
Krytyka wad szlachty w wierszach W. Potockiego. 1. Wacław Potocki (1621-1696) reprezentant szlachecko - sarmackiego stylu w literaturze barokowej; walczył przeciw Szwedom i wojskom Rakoczego, brał czynny udział w życiu sejmikowym. 2. Twórczoœć Potockiego to: zbiory wierszy: „Ogród fraszek”, „Moralia”; poemat rycerski pt. „Transakcja wojny Chocimskiej”; „Poczet herbów”. „Nierządem polska stoi”. 1. Niezwykle surowa i krytyczna ocena sytuacji panującej w Polsce współczesnej autorowi, której istnienie opiera się na anarchii. 2. Przejawy owego „nierządu” wyeksponowane przez poetę: a) wydawanie co roku nowych praw i konstytucji, zupełnie tak jak gdyby to były kalendarze i tak, też lekceważącego traktowania przez obywateli, b) respektowanie owych praw jedynie przez ubogą szlachtę posiadającą bardzo niewielkie majątki i w bezwzględny sposób gnębioną rożnymi daninami, których nie jest w stanie uiœcić (w związku z tym nie jeden musiał opuœcić swój niewielki majątek i wraz z dziećmi tułać się po cudzych kątach, c) całkowite lekceważenie praw przez bogatych książąt czy hrabiów, którzy czuli się zwolnieni od uiszczania jakichkolwiek należnoœci na rzecz państwa i takie postępowanie uchodzi im całkowicie bezkarnie. 3. Wynikająca z patriotyzmu autora jego gorzka refleksja, że taki właœnie nierząd, wewnętrzna anarchia stanie się przyczyną zguby Polski. „Pospolite ruszenie”. 1. Przedstawienie w krytycznym œwietle zachowania się szlachciców w obozie pospolitego ruszenia (wobec przewidywanego ataku nieprzyjaciela rotmistrz wysłał dobosza, aby obudził szlachtę i wezwał ją do gotowoœci bojowej - rozkaz ten został jednak zlekceważony przez szlachciców). 2. Zdecydowane potępienie przez autora takich ich wad jak: a) brak zdyscyplinowania (nawet w warunkach wojennych nie posłuchali rozkazu rotmistrza wzywającego ich do gotowoœci bojowej), b) wygodnictwo (w warunkach wojennych chcieli spać tak długo jak we własnym domu), c) szlachecka pycha widoczna w oburzeniu, że rotmistrz traktuje ich na równi z chłopami karząc ich budzić z pierwszego snu (odgrażali mu też, że będzie się musiał z tego tłumaczyć na sejmiku w Proszowicach), d) ograniczonoœć umysłowa widoczna w nieumiejętnoœci dostrzegania związku między lekceważeniem rozkazu dowódcy, a zagrożeniem własnego życia. „Zbytki polskie”. 1. Niezwykle surowa i krytyczna ocena trybu życia współczesnej autorowi magnaterii i szlachty a szczególnie: a) jej skłonnoœć do koncentracji uwagi na manifestowaniu swojego bogactwa (jeżdżenie poszóstnymi karetami, ubieranie służby w bogatą liberię, obijanie œcian brokatem, perły i diamenty noszone przez panie), b) przywiązywanie wielkiej wagi i wydawanie dużych sum pieniędzy na wykwintne potrawy i napoje, c) wyszywane złotem trzewiki noszone przez kobiety; ozdoby ze szlachetnych kamieni, którymi mężczyŸni przystrajali kontusze. 2. Oburzenie autora wywołane taką postawą polskiej szlachty w sytuacji „gdy się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża”, gdy grozi jej ostateczny upadek. 3. Przestroga pod adresem panów, księży i szlachty, że jeżeli nie zmienią swojego postępowania to dopuszczą do ostatecznego upadku ojczyzny, a wraz z nim utraty wszystkich wspaniałoœci, do których są tak przywiązani. „Transakcja wojny Chocimskiej” jako poemat rycerski. 1. „Transakcja…”- utwór, którego pierwsza redakcja powstała w 1670 r., a wydany został dopiero w XIX w. Pt. „Wojna Chocimska”. 2. ródła z jakich czerpał autor opisując wydarzenia jakie miały miejsce 50 lat przed powstaniem utworu: tradycja ustna, pamiętniki wodzów i polityków tj. Stanisława Żółkiewskiego czy Jakuba Sobieskiego (ojca króla Jana III Sobieskiego). 3. Elementy składowe „Transakcji…”- inwokacja oraz dziesięć częœci, w których autor opisuje najpierw przygotowania do bitwy, a póŸniej jej przebieg, aż do zakończenia działań wojennych i rozpoczęcia układów pokojowych. 4. Inwokacja. Bezpoœrednie odwołanie się do Boga (podobnego typu odwołanie znajduje się w „Iliadzie” Homera czy też „Panu Tadeuszu” Mickiewicza) aby „szczęœcie raczył” czyli błogosławił poecie w pisaniu dzieła przedstawiającego obraz wojny Polaków z Turkami, którzy sprzeniewierzywszy się wczeœniejszym układom pokojowym chcieli im narzucić haracz, podobnie jak Węgrom i Bułgarom. 5. Częœć IV - zawartoœć częœci czwartej poematu obrazujące przybycie wojsk tureckich (w niezliczonej liczbie) nad brzeg Dniestru manifestacyjnie okazujących swoje lekceważenie dla o wiele mniej licznych, zespolonych sił polskich i litewskich. 6. Wkomponowanie w treœć Częœci IV mowy hetmana Karola Chodkiewicza, który hołdując tradycji w tym względzie wygłosił przemówienie skierowane do rycerstwa polskiego i litewskiego z zamiarem spotęgowania jego bohaterstwa w starciu z Turkami: a) podkreœlił więc, że stanęli wobec koniecznoœci podjęcia walki w obronie religii, ojczyzny i króla, b) uœwiadomił im, że od ich walecznoœci uzależniona jest także nie tylko wolnoœć, ale i życie ich bliskich (rodziców, dzieci, krewnych i w ogóle wszystkich współrodaków), c) porównał ojczyznę i wolnoœć do matki wyciągającej ramiona z proœbą o pomoc, d) zwrócił uwagę, że rycerstwa polskiego nie powinna deprymować (peszyć) pozorna, zewnętrzna tylko œwietnoœć armii tureckiej składającej się w istocie rzeczy z kupców, handlarzy niewolnikami i rzemieœlników oderwanych od swych warsztatów pracy (nazwał to wojsko „marną, szewską smołą”), e) podkreœlił szczególną wartoœć bojową rycerstwa polskiego, kultywującego od wieków tradycje wojskowe i wojenne, i ceniącego je wyżej niż dziedzictwo w sferze dóbr materialnych („naród, który z szkoły Marsowej pierwsze przodki, stare dziady liczy, który wprzód w szabli niŸli w zagonach dziedziczy”), f) przypomniał czasy œwietnoœci Polski za panowania Bolesława Chrobrego, który kazał wbijać słupy graniczne na Dniestrze i Łabie, g) podkreœlił, że tę walkę winni traktować jako okazję do zemsty za klęski poniesione pod Cecorą i nad rzeką Dzieżą. 7. Częœć VI -plastyczny opis walki, do której doszło między Polakami a Turkami: a) obrazu ciężkich ran i œmierci zadawanych sobie przez żołnierzy, b) bojowej powagi Polaków w osłoniętych ciężką zbroją nad Turkami, których ciała nie chroniła zbroja, c) bohaterstwo samego hetmana Chodkiewicza pomimo, że już słaby i stary zagrzewał żołnierzy do walki nie tylko słowami ale i własnym bohaterskim uczestnictwem w tej walce. 8. Typowo barokowe cechy pisarstwa Potockiego: a) wyszukane metafory w rodzaju: „ani mnie ust natura formowała z miodu”(w znaczeniu „nie umiem pięknie przemawiać”), b) hiperbolizacja czyli wyolbrzymianie (np. w opisie niezliczonych białych namiotów armii tureckiej skojarzonych ze œwieżo spadłym œniegiem), c) posługiwanie się długimi zawiłymi zdaniami, d) liczne przykłady szyku przestawnego i przerzutni.
Pamiętnikarstwo polskie w drugiej połowie XVII wieku. 1. Bujny rozwój pamiętnikarstwa w Polsce XVII-wieku uwarunkowane: bogato rozwiniętym życiem towarzyskim, licznymi wojnami, podróżami dyplomatów do obcych krajów. 2. Twórcy pamiętników pisanych w owym okresie: a) wodzowie i politycy w rodzaju Stanisława Żółkiewskiego czy Jakuba Sobieskiego (ojca króla Jana III Sobieskiego), b) tzw. „szara brać szlachecka”, której przedstawicielem był J. Chryzostom Pasek. 3. Rodzaje pamiętników pisanych w XVII wieku: a) tzw. diariusze opisujące wydarzenia dzień po dniu, b) raptularze zawierające wiadomoœci o pochodzeniu danego rodu, jego pokrewieństwach i powinowactwach (powstały z nich póŸniejsze kroniki rodowe), c) tzw. silva rerum (z łac. las rzeczy) przedstawiające różnorodne wydarzenia z najważniejszych dziedzin życia, d) taki, które miały wartoœć dokumentu historycznego i inne przedstawiające sobą wartoœć wyłącznie jako pewnego rodzaju zapis życia obyczajowego (do tej grupy zalicza się pamiętniki J.Ch. Paska). 4. J. Ch. Pasek (1636-1700 lub 1701) -szlachcic, przedstawiciel szarej braci szlacheckiej zajmującej się spisywaniem pamiętników (niewielki zasób wiedzy zdobył w kolegium jezuickim w Rawie, brał udział w wojnie ze Szwedami walcząc pod rozkazami Czarnieckiego, w wyprawie do Danii, w poselstwie do Moskwy, póŸniej zaœ prowadził życie typowe dla szlachcica- ziemianina, miał wiele konfliktów z innymi szlachcicami, a ostatecznie został skazany na banicję za pogwałcenie spokoju publicznego. 5. „Pamiętniki” Paska wydane dopiero w roku 1836, a obejmujące lata 1656-1688 jako dokument życia obyczajowego i języka czasów, w których żył ich autor (spisywał je dopiero pod koniec swojego życia, kiedy wiele faktów zatarło się w jego pamięci, poza tym na skutek braku wykształcenia ich autor nie posiadał umiejętnoœci kojarzenia czy właœciwego interpretowania wydarzeń; nie mogą być więc Ÿródłem wiedzy historycznej).
Realizm obyczajowy „Pamiętników” Paska. 1. „Rok 1667”- ten fragment pamiętników przedstawia komendy czyli zaloty Paska do wdowy Łąckiej 46-letniej i obszarpanej szeœciorgiem dzieci zamieszkałej w Olszówce ale doœć zamożnej; Pasek przybył tam w towarzystwie swojego wuja, ale bez muzyki towarzyszącej zalotom; kazał ją jednak sprowadzić na życzenie gospodarzy; w trakcie tańca z wdową Pasek powiedział jej, że chciałby wejœć w poczet jej sług, dając tym samym do zrozumienia, że chciałby ją poœlubić; gdy wdowa wyraziła zgodę Pasek kazał swojemu pachołkowi œpiewać piosenkę, z której treœci wszyscy obecni wywnioskowali, że jego oœwiadczyny zostały przyjęte. 2. Najbardziej znamienne rysy życia obyczajowego i mentalnoœci XVII-wiecznej szlachty polskiej uwypuklone przez autora pamiętników œwiadomie, a niejednokrotnie bez udziału œwiadomoœci: a) przecenianie -wartoœci materialnych widoczne w postawie samego Paska, który ożenił się z wdową o wiek starszą od niego i mającą kilkoro dzieci, ale majętną, potrafił też jak sam wspomina w „Pamiętnikach” nawet w największym rozgwarze bitewnym dostrzec kunsztowną zapinkę na czapce przeciwnika (podobną cechę polskiej szlachty uwypuklił W. Potocki w wierszu „Zbytki polskie”), brak zdyscyplinowania przejawiający się w odbywaniu pojedynków w obozie wojennym wbrew wyraŸnemu zakazowi (w jednym z fragmentów Pasek wspomina, że tylko jednego dnia w obozie wojennym, w którym on sam przebywał odbyło się, aż piętnaœcie pojedynków), c) typowo szlachecka skłonnoœć do „wypitki i wybitki” czyli ucztowania nawet w warunkach wojennych, pijaństwa i pojedynkowania się z błahych przyczyn, d) wiara w zabobony widoczna np. w przeœwiadczeniu Paska, że bezdzietnoœć jego małżeństwa jest następstwem czarów (wkładania do łóżka przedmiotów wyjętych z trumny), e) szczególne pojmowanie religijnoœci, częste powoływanie się na Boga przy jednoczesnym braku respektowania nakazów wiary (Pasek np. był przeœwiadczony, że sprawia przyjemnoœć służąc do mszy z rękoma ubrudzonymi we krwi po bitwie). 3. Najbardziej znamienne cechy języka „Pamiętników” Paska: a) napisanie większej partii tych „Pamiętników” językiem i stylem potocznym (takim jakim posługiwał się ogół ówczesnej szlachty) z pewnymi nawet skłonnoœciami do gawędziarstwa, a innych językiem i stylem podniosłym, a nawet patetycznym z makaronizmami (szczególnie w tych partiach, w których przytoczone są przemówienia sejmowe, sejmikowe, a także w tekœcie Paska o rękę wdowy), b) występuje tam również wiele zwrotów grzecznoœciowych, c) makaronizowanie czyli wplatanie w tok polskich zdań zwrotów obcojęzycznych wziętych najczęœciej z języka łacińskiego, żywoœć i obrazowoœć cechująca pewne partie opisów, kontrastująca z rozwlekłoœcią innych.
Geneza „Skąpca” Moliera.
1. Rozwój literatury klasycystycznej we Francji w II połowie XVII wieku, a więc wtedy gdy w Polsce trwał barok.. 2. Klasycyzm (z łac. classicus) - ogólnoeuropejska formacja kulturowo - literacka związana z poznaniem i upowszechnieniem starożytnej teorii poezji w dobie enesansu (stąd termin klasyczny tzn. doskonały, taki jak dzieła literatury greckiej i rzymskiej za czasów jej największego rozkwitu, zaœ klasycystyczny oznacza styl w literaturze i sztuce nawiązujący do tych antycznych czasów). 3. Opracowanie reguł poetyki klasycznej we Francji przez Mikołaja Boileau [Bualo] w dziele zatytułowanym „Sztuka poetycka”. 4. Podstawowe zasady tej poetyki: a) eksponowanie koniecznoœci uwypuklenia zachowania w dziełach literackich zgodnoœci z naturą, b) jasnoœć i wykwintnoœć języka, c) logika i przejrzystoœć kompozycji, d) umiejętnoœć wzruszania, zabawiania, pouczania czytelników. 5. Najwybitniejsi przedstawiciele literatury klasycystycznej w XVII wieku: komediopisarz Molier; tragediopisarze Jan Racine [Rosin](„Fedra”) i Piotr Corneille („Cyd”); bajkopisarz La Fontain. 6. Molier (prawdziwe nazwisko Poquelin) żyjący w latach 1622-1673 jako najwybitniejszy reprezentant literatury francuskiego klasycyzmu.
12. Treœć „Skąpca”, którego akcja rozgrywa się w Paryżu w domu Harpagona mogącego być zamożnym szlachcicem zamieszkałym w mieœcie jak też bogatym mieszczaninem: bohater tego utworu, wdowiec, będący ojcem dwojga dorosłych dzieci, nie licząc się z uczuciami swojej córki ani syna tak zaplanował ich małżeństwo, aby w niczym nie uszczuplić swojego majątku: Elizę postanowił wydać za starego ale bogatego Anzelma, Kleanta ożenić z bogatą wdową, sam zaœ zamierzał poœlubić młodą Mariannę; kradzież szkatułki z pieniędzmi oraz ujawnienie się ojcostwa Anzelma w stosunku do Walerego i Marianny zmieniły te plany i akcja kończy się małżeństwem Elizy z Walerym i Kleanta z Marianną.
Harpagon jako uosobienie skąpstwa. 1. Zasygnalizowanie dominującej cechy osobowoœci jaką było skąpstwo w wyborze jego imienia (z gr. arpagos - łupieżca, zdzierca). 2. Najistotniejsze przejawy tego skąpstwa ujawniające się zarówno w kontaktach z członkami najbliższej rodziny jak też najbliższego otoczenia: a) w stosunku do dzieci - nie dawał im pieniędzy na zaspokojenie nawet podstawowych potrzeb, nie licząc się z ich uczuciami tak zaplanował ich małżeństwa aby w niczym nie uszczuplić swojego majątku, Kleantowi nie miał za złe, że uprawia gry hazardowe, Elizę nazwał „zły zielskiem” i twierdził, że wolałby żeby utonęła niż gdyby miała stracić częœć swojego majątku, cieszył się perspektywą przeżycia własnych dzieci, hojnoœcią okazał się tylko raz, gdy polecił osłabionemu chwilowo Kleantowi wypić dużą szklankę czystej wody, b) w odniesieniu do służby - nie chciał jej wypłacać pieniędzy za wykonywaną pracę lub też domagał się podwójnej pracy za to samo wynagrodzenie (Jakub był jednoczeœnie stangretem i kucharzem), nie chciał kupować nowej liberii na skutek czego służący musieli chodzić w podartej lub poplamionej odzieży, podejrzewał nieustannie o chęć kradzieży (szerokie hajdawery Strzałki nazwał magazynem złodziejskim), zalecał ostrożne œcieranie kurzu z mebli aby się nie zniszczyły, c) do otoczenia - głodził własne konie podkradając im owies na skutek czego nie były w stanie ciągnąć nawet pustej karety, pozwał do sądu kota sąsiadów o to, że zjadł mu resztę potrawki baraniej, w opinii sąsiadów był skąpcem, dusigroszem i brudasem nie dbający o swój wygląd zewnętrzny. 3. Celowe przesada, wyolbrzymianie w sposobie prezentacji skąpstwa Harpagona, które przybrało już rozmiary patologiczne czyli chorobliwe (wskazuje na to szczególnie jego zachowanie po skradzeniu szkatułki, kiedy domagał się zaaresztowania całego miasta wraz z przedmieœciami, a w pewnym momencie nawet samego siebie uznał za złodzieja).
Krytyka wad francuskiego społeczeństwa w „Skąpcu” Moliera. 1. Posługiwanie się przez Moliera nie tylko krytyką ale i oœmieszeniem wad francuskiego społeczeństwa jako próba pozytywnego oddziaływania no owo społeczeństwo (pisarz bowiem doskonale znał starą prawdę, że ludzie bardziej boją się oœmieszenia). 2. Najczęœciej spotykane wady współczesnego autorowi społeczeństwa francuskiego skrytykowane i oœmieszone w „Skąpcu”: a) przecenianie dóbr materialnych widoczne w dążeniu do ich zdobycia i utrzymania za wszelką cenę - Harpagon gotów był poœwięcić dobro i szczęœcie własnych dzieci dla zachowania własnego majątku, młoda Marianna godziła się na małżeństwo ze starym człowiekiem licząc na jego rychłą œmierć i spadek, Frozyna tylko dla pieniędzy okłamywała zarówno Harpagona jak i Mariannę, rodzina Anzelma natychmiast rozgrabiła jego majątek po zatonięciu statku; wartoœć pieniądza przeceniał także Kleant, który najprawdopodobniej planował morderstwo własnego ojca, aby móc dysponować jego majątkiem, b) obłuda moralno-obyczajowa widoczna nie tylko w postawie Frozyny okłamującej Mariannę i Harpagona, w postępowaniu samej Marianny i jej matki stwarzających pozory sympatii i szacunku wobec Harpagona, w sytuacji kiedy życzyły mu rychłej œmierci, ale także w zachowaniu się Walerego, który udawał, że popiera plany Harpagona dotyczące małżeństwa Elizy z Anzelmem podczas, gdy sam chciał ją poœlubić; obłuda owa widoczna jest także w postępowaniu samego Harpagona, który pomimo swojego skąpstwa organizował przyjęcia i utrzymywał powóz, i konie bo tak nakazywały obyczaje, c) zanik nie tylko wyższych ale nader pozytywnych uczuć w rodzinach francuskich, w których rodzice i dzieci nie tylko nie dążyli się naturalną w układach rodzinnych miłoœcią ale wzajemne stosunki cechowała obojętnoœć, wrogoœć, a nawet nienawiœć (Harpagon nazwał swą córkę „złym zielskiem”, łatwo godził się z ewentualną jej œmiercią, wyżej cenił swoje pieniądze niż perspektywę udanej albo nieszczęœliwej przyszłoœci swoich dzieci, Eliza i Kleant traktowali ojca jak wroga, którego trzeba oszukiwać (Kleant zapowiadał faktorowi Simonowi, że jego ojciec umrze w ciągu oœmiu miesięcy), d) popularnoœć gier hazardowych wyeksponowana nie tylko w prezentacji Kleanta, który zdobywał pieniądze na swe utrzymanie grą w karty, ale także sugestia, że owe gry uprawiały także kobiety (jako zaletę Marianny Frozyna wymieniła to, że nie gra ona w karty), e) lichwiarstwo czyli wypożyczanie pieniędzy na wysoki procent (trudnił się nim Harpagon).
„Skąpiec” jako dzieło francuskiego klasycyzmu. Wartoœci artystyczne utworu. 1. Cechy wiążące „Skąpca” z założeniami francuskiego klasycyzmu: a) nawiązanie do literatury antycznej (zaczerpnięcie pomysłu tematycznego komedii z utworu Plauta), b) zachowanie zasady trzech jednoœci: miejsca (rozgrywa się w domu Harpagona), czasu (wszystko dzieje się w jednym dniu), akcji (wokół skąpstwa Harpagona), c) utwór bawi i uczy, d) jasnoœć i przejrzystoœć kompozycji, którą tworzą charakterystyczne elementy składowe: zawiązanie akcji (rozmowa Elizy z Walerym i Kleantem), punkt kulminacyjny (kradzież szkatułki z pieniędzmi) i rozwiązanie akcji (odnalezienie się szkatułki, zawarcie dwóch małżeństw), e) typowo komediowe zakończenie utworu dwoma małżeństwami: Elizy z Walerym i Kleanta z Marianną. 2. Wartoœci artystyczne utworu: a) trafny wybór gatunku literackiego tj. komedii pozwalającej na oœmieszenie wad francuskiego społeczeństwa, b) napisanie utworu prozą pozostającą w sprzecznoœci z założeniami literatury klasycystycznej, c) humor występujący w trzech klasycznych odmianach: postaci (Strzałka, Harpagon), słów (pomyłki Harpagona zniekształcającej dewizę o roli jedzenia w życiu), sytuacji (Kleant darujący kosztowny pierœcionek Mariannie rzekomo narzeczonej swego ojca, a w istocie rzeczy wbrew jego woli), d) zespolenie w obrębie jednego utworu cech nie tylko komedii ale także dramatu rodzinnego (stosunki między Harpagonem a jego dziećmi), groteski, (wyolbrzymienie i zniekształcanie rzeczywistoœci) i farsy.