Barok.
Podłoże rozwoju literatury barok.
1. Barok (od portugalskiego barocco- perła nieoszlifowana)- nowy pršd w literaturze i sztuce, który w zestawieniu z renesansowš harmoniš kojarzono poczštkowo z cywilizacyjnym cofnięciem się, a nawet zdziczeniem. 2. Czas trwania tej epoki - od ostatnich dziesięcioleci wieku XVI do pierwszych dziesištków wieku XVIII. 3. Najbardziej znamienne zjawiska, które uwarunkowały charakter literatury i sztuki tego okresu: a) rozwój kontrreformacji i zwišzany z tym wzrost nietolerancji religijnej (wydanie w 1658 roku edyktu skazujšcego arian na wygnanie), b) obniżenie się poziomu literatury (rezygnacja z wydawania dzieł pisarzy „złotego wieku”, a w tym również utworów Kochanowskiego, wydawano natomiast najczęœciej tzw. kalendarze, które były rodzajem podręcznej encyklopedii z częœciš rozrywkowš na bardzo niskim poziomie- stšd popularne było powiedzenie „koncept z kalendarza”, c) obniżenie poziomu szkół oddanych pod nadzór Jezuitów (uczono w nich głównie łaciny i retoryki), d) drastyczne zmniejszenie liczby drukarni, e) chwilowy brak centralnego oœrodka życia kulturalnego w zwišzku z przeniesieniem stolicy z Krakowa do Warszawy w 1596 roku przez Zygmunta III Wazę, f) osłabienie polityczne kraju zwišzane z licznymi wojnami jakie prowadziła Polska w XVIII wieku. 4. Dwa nurty w rozwoju barokowej literatury w Polsce: a) dworski, ulegajšcy wpływom zagranicznym (dzięki niemu rozwinšł się teatr i opera), b) rodzimy, dworski nazywany także sarmackim (po przeniesieniu stolicy do W-wy dwory szlacheckie odgrywały przez pewien czas rolę oœrodków życia kulturalnego). 5. Upowszechnienie się w wieku XVII przeœwiadczenia o sarmackim pochodzeniu Słowian, a więc i wszystkich Polaków (tę sarmackoœć szlachta przypisywała przede wszystkim sobie co wynikało z jej megalomani czyli przeœwiadczenia o własnej wielkoœci i znaczeniu. 6. Poczštkowe kojarzenie z pojęciem sarmatyzmu wyłšcznie pozytywnych zalet, tj. bohaterstwo, odwaga i szlachetnoœć, póŸniej zaœ samych wad tj. warcholstwo, prywata obskurantyzm czyli ciemnota, konserwatyzm poglšdów. 7. Wielokierunkowoœć sztuki XVII wieku, której reprezentacyjnym nurtem był barok, przez długi czas uważany za zdziczały renesans, a uznany dopiero pod koniec XIX wieku. 8. Charakterystyczne cechy sztuki barokowej: a) kwiecistoœć i przepych widoczne w dużej iloœci ozdób i złoceń, b) unikanie w architekturze pustych płaszczyzn, wypełnianie ich stiukami czyli ozdobami ze szlachetnego tynku, c) alegorycznoœć widoczna w obrazowym przedstawianiu odrębnych pojęć, fantazyjnoœć przejawiajšca się w przedstawianiu postaci w nienaturalnych skrętach ciała (stšd powiedzenie: „każdy œwięty ma swoje wykręty”). 9. Zabytki stylu barokowego w sztuce i architekturze polskiej: pałac w Wilanowie, koœciół œw. Piotra i Pawła w Krakowie. 10. Dwaj holenderscy malarze tj. Rubens i Rembrandt jako najwybitniejsi twórcy malarstwa reprezentujšcego barok. 11. Włoski poeta Giambattista Marino jako twórca nowego stylu w literaturze zwanego marynizmem lub konceptyzmem z uwagi na zaskakujšce pomysły czyli koncepty. 12. Charakterystyczne cechy tej literatury: a) pozostajšce z sprzecznoœciš z renesansowš harmoniš treœci i formy koncentrowanie uwagi przede wszystkim na formie górujšcej najczęœciej nad błahš, a nawet bzdurnš treœciš, b) dšżenie do zadziwienia czytelnika wyborem tematu lub wyszukanymi metaforami, c) makaronizowanie czyli wplatanie w tok polskich zdań obcych wyrazów i zwrotów, d) posługiwanie się paradoksem - rozumowaniem sprzecznym z ogólnie przyjętymi zasadami, e) stosowanie skomplikowanej składni - inwersji czyli szyku przestawnego, przerzutni oraz długich i zawiłych zdań. 13. Œrodki artystyczne: a) antytezy czyli przeciwstawienia, b) alegorycznoœć, c) gradacja czyli stopniowanie, d) hiperbolizacja (przesadna skłonnoœć do wyolbrzymiania), e) anafora - zaczynanie kolejnych wersów od tego samego wyrazu lub zwrotu, f) oksymoron - zwrot frazeologiczny przedstawiajšcy dwa przeciwstawne znaczeniowo wyrazy np.: „żywy trup”.
Typowo barokowy charakter twórczoœci J.A. Morsztyna. 1. Dwa nurty w rozwoju polskiej literatury barokowej: a) dworski reprezentowany przez Morsztyna, b) sarmacko- szlachecki, którego przedstawicielem był Wacław Potocki i Jan Chryzostom Pasek. 2. Twórczoœć Morsztyna; żył w latach 1620-1693, pisanie wierszy traktował jako margines swojej działalnoœci politycznej: „Lutnia”, „Kanikuły albo Psia Gwiazda”, przekład „Cyda” Corneille'a [korneja]. „Do trupa”. 1. Typowe dla literatury barokowej dšżenie do zadziwienia czytelnika zarówno tytułem zaskakujšcym w wierszu o charakterze miłosnym, jak też zestawieniem trupa z nieszczęœliwie zakochanym. 2. Uwypuklenie w dwóch pierwszych strofach utworu podobieństw między nimi, a w dwóch następnych różnic, zakończone absurdalnym wnioskiem, że lepiej być trupem niż nieszczęœliwie zakochanym. 3. Inne typowo barokowe cechy tego wiersza: a) zdecydowane górowanie kunsztownej formy (sonet) nad błahš a nawet bzdurnš treœciš, b) nagromadzenie dużej iloœci wyszukanych metafor („mam rozum łańcuchem powity, … a jam w piekielnej œrzeżodze”), c) hiperbolizacja czyli wyolbrzymianie cierpień spowodowanych nieszczęœliwš miłoœciš, d) anafora (zaczynanie kolejnych wersów od zaimka „Ty”), e) antyteza - przeciwstawienie spokojowi zmarłego cierpieniom i męczarniom nieszczęœliwie zakochanego („Ty nic nie czujesz, a ja cierpię ból srodze”). „Niestatek”. 1. Podanie przez poetę całego szeregu nieprawdopodobnych zdarzeń i sytuacji (zalanie łzami Etny, obecnoœć szczęœcia i radoœci w domu żałobny, słońce kryjšce się na noc w jaskini), które uznał za bardziej prawdopodobne niż to by którakolwiek kobieta wykazała się powagš zachowania. 2. Typowa dla poezji barokowej zaskakujšca przerzutnia („prędzej nam zginie rozum i ustanš słowa niŸli będzie statecznš która białogłowa”). 3. Znamienna dla baroku hiperbolizacja jak też anafora (zaczynanie kolejnych wersów wyrazem „prędzej”). „Na Tomka”. 1. Utwór o charakterze epigramatycznym prezentujšcy starania młodzieńca o imieniu Tomek o przychylnoœć dziewczyny noszšcej imię Kaœka, usiłujšcego pozyskać nie tylko jej względy, ale także przychylnoœć rodziców, a nawet przyjaciół. 2. Utrzymanie w żartobliwym ale nacechowanym jednakże złoœliwoœciš w tonie odpowiedŸ na przyczynę owych starań: Kaœka nie tylko nie była urodziwa ale wręcz szpetna, posiadała jednak duży posag, a przy tym była chora na suchoty (nie uleczalne w owym czasie) co dawało podstawy do nadziei na odziedziczenie po niej majštku.
„Cuda miłoœci”. 1. Utwór o charakterze miłosnym, przedstawiajšcy z typowo barokowš przesadš i przy użyciu paradoksów bezmiar zarówno radoœci jak też cierpień spowodowanych miłoœciš. 2. Rozpatrywanie w kategoriach „cudów miłoœci” właœnie tego faktu, że pomimo, iż staje się ona Ÿródłem duchowych cierpień zakochany nie chce z niej zrezygnować, ponieważ kojarzy z niš jednoczeœnie możliwoœć przeżycia szczęœcia. 3. Sugestia, że tych „cudów miłoœci” ni można traktować przez pryzmat rozumu, gdyż mieszczš się one jedynie w sferze doznań emocjonalnych. 4. Cechy wišżšce sonet z założeniami baroku: a) górowanie formy nad treœciš, b) wyszukane metafory („ja z płaczu żyję”), c) hiperbolizacja widoczna w okreœleniu niezwykłych możliwoœci emocjonalnych wišżšcych się z miłoœciš, d) wiele pytań retorycznych.
Motyw „marnoœci” w poezji D. Naborowskiego. 1. Daniel Naborowski (1573-1640) jako drugi obok Morsztyna przedstawiciel poezji barokowej w Polsce, był człowiekiem wszechstronnie wykształconym i zręcznym dyplomatš zwišzanym z kalwińskim dworem Radziwiłłów. 2. Twórczoœć tego autora - oryginalna poezja za życia wydawana okazjonalnie, wierszowane listy i przekłady. 3. Kunsztownoœć poezji D. Naborowskiego, który doskonale opanował teorię konceptu, sztukę budowania niespodzianki poetyckiej. 4. Eksponowanie w jego tworczoœci pojęcia marnoœci (łac. vanitas) znamienne dla barokowych fascynacji przemijaniem, nicoœciš, czasem i œmierciš (podobnie jak wchodzšcej w skład Starego Testamentu „Księdze Koheleta” słynne stwierdzenie: „vanitas vanitatum, et omnia vanitas”). „Marnoœć”. 1. Bezpoœrednie nawišzanie do wypowiedzi ze Starego Testamentu: „vanitas …” będšcej jednoczeœnie rodzajem przestrogi pod adresem ludzi przywišzujšcych zbyt wiele uwagi do dóbr materialnych i przyjemnoœci życia, które sš nietrwałe i nie mogš stanowić punktu oparcia dla człowieka. 2. Rada skierowana do ludzi aby wobec owych nietrwałych wartoœci zajęli postawę zdystansowanš, a w swoim życiu kierowali się nakazami uczciwoœci, a przede wszystkim przykazami boskimi, gdyż to uchroni ich od strachu przed œmierciš.
„Krótkoœć żywota”. 1. Znamienne dla literatury barokowej, a poezji D. Naborowskiego w szczególnoœci uwypuklenie nieuchronnoœci przemijanie ludzkiego życia („był przodek, byłeœ ty sam, potomek się rodzi”). 2. Podkreœlenie wynikajšcej stšd cišgłej zmiennoœci ludzkich pokoleń, skojarzenie krótkotrwałego życia ze zjawiskami ulotnymi („dzień, cień, dym, błysk”). 3. Wskazanie na bezzasadnoœć rozległych planów życiowych ludzi w sytuacji gdy w każdej chwili nieoczekiwanie mogš utracić owo życie (wielu umiera nie doczekawszy staroœci, wielu traci życie nawet w okresie niemowlęcym).
Krytyka wad szlachty w wierszach W. Potockiego. 1. Wacław Potocki (1621-1696) reprezentant szlachecko - sarmackiego stylu w literaturze barokowej; walczył przeciw Szwedom i wojskom Rakoczego, brał czynny udział w życiu sejmikowym. 2. Twórczoœć Potockiego to: zbiory wierszy: „Ogród fraszek”, „Moralia”; poemat rycerski pt. „Transakcja wojny Chocimskiej”; „Poczet herbów”. „Nierzšdem polska stoi”. 1. Niezwykle surowa i krytyczna ocena sytuacji panujšcej w Polsce współczesnej autorowi, której istnienie opiera się na anarchii. 2. Przejawy owego „nierzšdu” wyeksponowane przez poetę: a) wydawanie co roku nowych praw i konstytucji, zupełnie tak jak gdyby to były kalendarze i tak, też lekceważšcego traktowania przez obywateli, b) respektowanie owych praw jedynie przez ubogš szlachtę posiadajšcš bardzo niewielkie majštki i w bezwzględny sposób gnębionš rożnymi daninami, których nie jest w stanie uiœcić (w zwišzku z tym nie jeden musiał opuœcić swój niewielki majštek i wraz z dziećmi tułać się po cudzych kštach, c) całkowite lekceważenie praw przez bogatych ksišżšt czy hrabiów, którzy czuli się zwolnieni od uiszczania jakichkolwiek należnoœci na rzecz państwa i takie postępowanie uchodzi im całkowicie bezkarnie. 3. Wynikajšca z patriotyzmu autora jego gorzka refleksja, że taki właœnie nierzšd, wewnętrzna anarchia stanie się przyczynš zguby Polski. „Pospolite ruszenie”. 1. Przedstawienie w krytycznym œwietle zachowania się szlachciców w obozie pospolitego ruszenia (wobec przewidywanego ataku nieprzyjaciela rotmistrz wysłał dobosza, aby obudził szlachtę i wezwał jš do gotowoœci bojowej - rozkaz ten został jednak zlekceważony przez szlachciców). 2. Zdecydowane potępienie przez autora takich ich wad jak: a) brak zdyscyplinowania (nawet w warunkach wojennych nie posłuchali rozkazu rotmistrza wzywajšcego ich do gotowoœci bojowej), b) wygodnictwo (w warunkach wojennych chcieli spać tak długo jak we własnym domu), c) szlachecka pycha widoczna w oburzeniu, że rotmistrz traktuje ich na równi z chłopami karzšc ich budzić z pierwszego snu (odgrażali mu też, że będzie się musiał z tego tłumaczyć na sejmiku w Proszowicach), d) ograniczonoœć umysłowa widoczna w nieumiejętnoœci dostrzegania zwišzku między lekceważeniem rozkazu dowódcy, a zagrożeniem własnego życia. „Zbytki polskie”. 1. Niezwykle surowa i krytyczna ocena trybu życia współczesnej autorowi magnaterii i szlachty a szczególnie: a) jej skłonnoœć do koncentracji uwagi na manifestowaniu swojego bogactwa (jeżdżenie poszóstnymi karetami, ubieranie służby w bogatš liberię, obijanie œcian brokatem, perły i diamenty noszone przez panie), b) przywišzywanie wielkiej wagi i wydawanie dużych sum pieniędzy na wykwintne potrawy i napoje, c) wyszywane złotem trzewiki noszone przez kobiety; ozdoby ze szlachetnych kamieni, którymi mężczyŸni przystrajali kontusze. 2. Oburzenie autora wywołane takš postawš polskiej szlachty w sytuacji „gdy się co rok w granicach swych ojczyzna zwęża”, gdy grozi jej ostateczny upadek. 3. Przestroga pod adresem panów, księży i szlachty, że jeżeli nie zmieniš swojego postępowania to dopuszczš do ostatecznego upadku ojczyzny, a wraz z nim utraty wszystkich wspaniałoœci, do których sš tak przywišzani. „Transakcja wojny Chocimskiej” jako poemat rycerski. 1. „Transakcja…”- utwór, którego pierwsza redakcja powstała w 1670 r., a wydany został dopiero w XIX w. Pt. „Wojna Chocimska”. 2. ródła z jakich czerpał autor opisujšc wydarzenia jakie miały miejsce 50 lat przed powstaniem utworu: tradycja ustna, pamiętniki wodzów i polityków tj. Stanisława Żółkiewskiego czy Jakuba Sobieskiego (ojca króla Jana III Sobieskiego). 3. Elementy składowe „Transakcji…”- inwokacja oraz dziesięć częœci, w których autor opisuje najpierw przygotowania do bitwy, a póŸniej jej przebieg, aż do zakończenia działań wojennych i rozpoczęcia układów pokojowych. 4. Inwokacja. Bezpoœrednie odwołanie się do Boga (podobnego typu odwołanie znajduje się w „Iliadzie” Homera czy też „Panu Tadeuszu” Mickiewicza) aby „szczęœcie raczył” czyli błogosławił poecie w pisaniu dzieła przedstawiajšcego obraz wojny Polaków z Turkami, którzy sprzeniewierzywszy się wczeœniejszym układom pokojowym chcieli im narzucić haracz, podobnie jak Węgrom i Bułgarom. 5. Częœć IV - zawartoœć częœci czwartej poematu obrazujšce przybycie wojsk tureckich (w niezliczonej liczbie) nad brzeg Dniestru manifestacyjnie okazujšcych swoje lekceważenie dla o wiele mniej licznych, zespolonych sił polskich i litewskich. 6. Wkomponowanie w treœć Częœci IV mowy hetmana Karola Chodkiewicza, który hołdujšc tradycji w tym względzie wygłosił przemówienie skierowane do rycerstwa polskiego i litewskiego z zamiarem spotęgowania jego bohaterstwa w starciu z Turkami: a) podkreœlił więc, że stanęli wobec koniecznoœci podjęcia walki w obronie religii, ojczyzny i króla, b) uœwiadomił im, że od ich walecznoœci uzależniona jest także nie tylko wolnoœć, ale i życie ich bliskich (rodziców, dzieci, krewnych i w ogóle wszystkich współrodaków), c) porównał ojczyznę i wolnoœć do matki wycišgajšcej ramiona z proœbš o pomoc, d) zwrócił uwagę, że rycerstwa polskiego nie powinna deprymować (peszyć) pozorna, zewnętrzna tylko œwietnoœć armii tureckiej składajšcej się w istocie rzeczy z kupców, handlarzy niewolnikami i rzemieœlników oderwanych od swych warsztatów pracy (nazwał to wojsko „marnš, szewskš smołš”), e) podkreœlił szczególnš wartoœć bojowš rycerstwa polskiego, kultywujšcego od wieków tradycje wojskowe i wojenne, i cenišcego je wyżej niż dziedzictwo w sferze dóbr materialnych („naród, który z szkoły Marsowej pierwsze przodki, stare dziady liczy, który wprzód w szabli niŸli w zagonach dziedziczy”), f) przypomniał czasy œwietnoœci Polski za panowania Bolesława Chrobrego, który kazał wbijać słupy graniczne na Dniestrze i Łabie, g) podkreœlił, że tę walkę winni traktować jako okazję do zemsty za klęski poniesione pod Cecorš i nad rzekš Dzieżš. 7. Częœć VI -plastyczny opis walki, do której doszło między Polakami a Turkami: a) obrazu ciężkich ran i œmierci zadawanych sobie przez żołnierzy, b) bojowej powagi Polaków w osłoniętych ciężkš zbrojš nad Turkami, których ciała nie chroniła zbroja, c) bohaterstwo samego hetmana Chodkiewicza pomimo, że już słaby i stary zagrzewał żołnierzy do walki nie tylko słowami ale i własnym bohaterskim uczestnictwem w tej walce. 8. Typowo barokowe cechy pisarstwa Potockiego: a) wyszukane metafory w rodzaju: „ani mnie ust natura formowała z miodu”(w znaczeniu „nie umiem pięknie przemawiać”), b) hiperbolizacja czyli wyolbrzymianie (np. w opisie niezliczonych białych namiotów armii tureckiej skojarzonych ze œwieżo spadłym œniegiem), c) posługiwanie się długimi zawiłymi zdaniami, d) liczne przykłady szyku przestawnego i przerzutni.
Pamiętnikarstwo polskie w drugiej połowie XVII wieku. 1. Bujny rozwój pamiętnikarstwa w Polsce XVII-wieku uwarunkowane: bogato rozwiniętym życiem towarzyskim, licznymi wojnami, podróżami dyplomatów do obcych krajów. 2. Twórcy pamiętników pisanych w owym okresie: a) wodzowie i politycy w rodzaju Stanisława Żółkiewskiego czy Jakuba Sobieskiego (ojca króla Jana III Sobieskiego), b) tzw. „szara brać szlachecka”, której przedstawicielem był J. Chryzostom Pasek. 3. Rodzaje pamiętników pisanych w XVII wieku: a) tzw. diariusze opisujšce wydarzenia dzień po dniu, b) raptularze zawierajšce wiadomoœci o pochodzeniu danego rodu, jego pokrewieństwach i powinowactwach (powstały z nich póŸniejsze kroniki rodowe), c) tzw. silva rerum (z łac. las rzeczy) przedstawiajšce różnorodne wydarzenia z najważniejszych dziedzin życia, d) taki, które miały wartoœć dokumentu historycznego i inne przedstawiajšce sobš wartoœć wyłšcznie jako pewnego rodzaju zapis życia obyczajowego (do tej grupy zalicza się pamiętniki J.Ch. Paska). 4. J. Ch. Pasek (1636-1700 lub 1701) -szlachcic, przedstawiciel szarej braci szlacheckiej zajmujšcej się spisywaniem pamiętników (niewielki zasób wiedzy zdobył w kolegium jezuickim w Rawie, brał udział w wojnie ze Szwedami walczšc pod rozkazami Czarnieckiego, w wyprawie do Danii, w poselstwie do Moskwy, póŸniej zaœ prowadził życie typowe dla szlachcica- ziemianina, miał wiele konfliktów z innymi szlachcicami, a ostatecznie został skazany na banicję za pogwałcenie spokoju publicznego. 5. „Pamiętniki” Paska wydane dopiero w roku 1836, a obejmujšce lata 1656-1688 jako dokument życia obyczajowego i języka czasów, w których żył ich autor (spisywał je dopiero pod koniec swojego życia, kiedy wiele faktów zatarło się w jego pamięci, poza tym na skutek braku wykształcenia ich autor nie posiadał umiejętnoœci kojarzenia czy właœciwego interpretowania wydarzeń; nie mogš być więc Ÿródłem wiedzy historycznej).
Realizm obyczajowy „Pamiętników” Paska. 1. „Rok 1667”- ten fragment pamiętników przedstawia komendy czyli zaloty Paska do wdowy Łšckiej 46-letniej i obszarpanej szeœciorgiem dzieci zamieszkałej w Olszówce ale doœć zamożnej; Pasek przybył tam w towarzystwie swojego wuja, ale bez muzyki towarzyszšcej zalotom; kazał jš jednak sprowadzić na życzenie gospodarzy; w trakcie tańca z wdowš Pasek powiedział jej, że chciałby wejœć w poczet jej sług, dajšc tym samym do zrozumienia, że chciałby jš poœlubić; gdy wdowa wyraziła zgodę Pasek kazał swojemu pachołkowi œpiewać piosenkę, z której treœci wszyscy obecni wywnioskowali, że jego oœwiadczyny zostały przyjęte. 2. Najbardziej znamienne rysy życia obyczajowego i mentalnoœci XVII-wiecznej szlachty polskiej uwypuklone przez autora pamiętników œwiadomie, a niejednokrotnie bez udziału œwiadomoœci: a) przecenianie -wartoœci materialnych widoczne w postawie samego Paska, który ożenił się z wdowš o wiek starszš od niego i majšcš kilkoro dzieci, ale majętnš, potrafił też jak sam wspomina w „Pamiętnikach” nawet w największym rozgwarze bitewnym dostrzec kunsztownš zapinkę na czapce przeciwnika (podobnš cechę polskiej szlachty uwypuklił W. Potocki w wierszu „Zbytki polskie”), brak zdyscyplinowania przejawiajšcy się w odbywaniu pojedynków w obozie wojennym wbrew wyraŸnemu zakazowi (w jednym z fragmentów Pasek wspomina, że tylko jednego dnia w obozie wojennym, w którym on sam przebywał odbyło się, aż piętnaœcie pojedynków), c) typowo szlachecka skłonnoœć do „wypitki i wybitki” czyli ucztowania nawet w warunkach wojennych, pijaństwa i pojedynkowania się z błahych przyczyn, d) wiara w zabobony widoczna np. w przeœwiadczeniu Paska, że bezdzietnoœć jego małżeństwa jest następstwem czarów (wkładania do łóżka przedmiotów wyjętych z trumny), e) szczególne pojmowanie religijnoœci, częste powoływanie się na Boga przy jednoczesnym braku respektowania nakazów wiary (Pasek np. był przeœwiadczony, że sprawia przyjemnoœć służšc do mszy z rękoma ubrudzonymi we krwi po bitwie). 3. Najbardziej znamienne cechy języka „Pamiętników” Paska: a) napisanie większej partii tych „Pamiętników” językiem i stylem potocznym (takim jakim posługiwał się ogół ówczesnej szlachty) z pewnymi nawet skłonnoœciami do gawędziarstwa, a innych językiem i stylem podniosłym, a nawet patetycznym z makaronizmami (szczególnie w tych partiach, w których przytoczone sš przemówienia sejmowe, sejmikowe, a także w tekœcie Paska o rękę wdowy), b) występuje tam również wiele zwrotów grzecznoœciowych, c) makaronizowanie czyli wplatanie w tok polskich zdań zwrotów obcojęzycznych wziętych najczęœciej z języka łacińskiego, żywoœć i obrazowoœć cechujšca pewne partie opisów, kontrastujšca z rozwlekłoœciš innych.
Geneza „Skšpca” Moliera.
1. Rozwój literatury klasycystycznej we Francji w II połowie XVII wieku, a więc wtedy gdy w Polsce trwał barok.. 2. Klasycyzm (z łac. classicus) - ogólnoeuropejska formacja kulturowo - literacka zwišzana z poznaniem i upowszechnieniem starożytnej teorii poezji w dobie enesansu (stšd termin klasyczny tzn. doskonały, taki jak dzieła literatury greckiej i rzymskiej za czasów jej największego rozkwitu, zaœ klasycystyczny oznacza styl w literaturze i sztuce nawišzujšcy do tych antycznych czasów). 3. Opracowanie reguł poetyki klasycznej we Francji przez Mikołaja Boileau [Bualo] w dziele zatytułowanym „Sztuka poetycka”. 4. Podstawowe zasady tej poetyki: a) eksponowanie koniecznoœci uwypuklenia zachowania w dziełach literackich zgodnoœci z naturš, b) jasnoœć i wykwintnoœć języka, c) logika i przejrzystoœć kompozycji, d) umiejętnoœć wzruszania, zabawiania, pouczania czytelników. 5. Najwybitniejsi przedstawiciele literatury klasycystycznej w XVII wieku: komediopisarz Molier; tragediopisarze Jan Racine [Rosin](„Fedra”) i Piotr Corneille („Cyd”); bajkopisarz La Fontain. 6. Molier (prawdziwe nazwisko Poquelin) żyjšcy w latach 1622-1673 jako najwybitniejszy reprezentant literatury francuskiego klasycyzmu.
12. Treœć „Skšpca”, którego akcja rozgrywa się w Paryżu w domu Harpagona mogšcego być zamożnym szlachcicem zamieszkałym w mieœcie jak też bogatym mieszczaninem: bohater tego utworu, wdowiec, będšcy ojcem dwojga dorosłych dzieci, nie liczšc się z uczuciami swojej córki ani syna tak zaplanował ich małżeństwo, aby w niczym nie uszczuplić swojego majštku: Elizę postanowił wydać za starego ale bogatego Anzelma, Kleanta ożenić z bogatš wdowš, sam zaœ zamierzał poœlubić młodš Mariannę; kradzież szkatułki z pieniędzmi oraz ujawnienie się ojcostwa Anzelma w stosunku do Walerego i Marianny zmieniły te plany i akcja kończy się małżeństwem Elizy z Walerym i Kleanta z Mariannš.
Harpagon jako uosobienie skšpstwa. 1. Zasygnalizowanie dominujšcej cechy osobowoœci jakš było skšpstwo w wyborze jego imienia (z gr. arpagos - łupieżca, zdzierca). 2. Najistotniejsze przejawy tego skšpstwa ujawniajšce się zarówno w kontaktach z członkami najbliższej rodziny jak też najbliższego otoczenia: a) w stosunku do dzieci - nie dawał im pieniędzy na zaspokojenie nawet podstawowych potrzeb, nie liczšc się z ich uczuciami tak zaplanował ich małżeństwa aby w niczym nie uszczuplić swojego majštku, Kleantowi nie miał za złe, że uprawia gry hazardowe, Elizę nazwał „zły zielskiem” i twierdził, że wolałby żeby utonęła niż gdyby miała stracić częœć swojego majštku, cieszył się perspektywš przeżycia własnych dzieci, hojnoœciš okazał się tylko raz, gdy polecił osłabionemu chwilowo Kleantowi wypić dużš szklankę czystej wody, b) w odniesieniu do służby - nie chciał jej wypłacać pieniędzy za wykonywanš pracę lub też domagał się podwójnej pracy za to samo wynagrodzenie (Jakub był jednoczeœnie stangretem i kucharzem), nie chciał kupować nowej liberii na skutek czego służšcy musieli chodzić w podartej lub poplamionej odzieży, podejrzewał nieustannie o chęć kradzieży (szerokie hajdawery Strzałki nazwał magazynem złodziejskim), zalecał ostrożne œcieranie kurzu z mebli aby się nie zniszczyły, c) do otoczenia - głodził własne konie podkradajšc im owies na skutek czego nie były w stanie cišgnšć nawet pustej karety, pozwał do sšdu kota sšsiadów o to, że zjadł mu resztę potrawki baraniej, w opinii sšsiadów był skšpcem, dusigroszem i brudasem nie dbajšcy o swój wyglšd zewnętrzny. 3. Celowe przesada, wyolbrzymianie w sposobie prezentacji skšpstwa Harpagona, które przybrało już rozmiary patologiczne czyli chorobliwe (wskazuje na to szczególnie jego zachowanie po skradzeniu szkatułki, kiedy domagał się zaaresztowania całego miasta wraz z przedmieœciami, a w pewnym momencie nawet samego siebie uznał za złodzieja).
Krytyka wad francuskiego społeczeństwa w „Skšpcu” Moliera. 1. Posługiwanie się przez Moliera nie tylko krytykš ale i oœmieszeniem wad francuskiego społeczeństwa jako próba pozytywnego oddziaływania no owo społeczeństwo (pisarz bowiem doskonale znał starš prawdę, że ludzie bardziej bojš się oœmieszenia). 2. Najczęœciej spotykane wady współczesnego autorowi społeczeństwa francuskiego skrytykowane i oœmieszone w „Skšpcu”: a) przecenianie dóbr materialnych widoczne w dšżeniu do ich zdobycia i utrzymania za wszelkš cenę - Harpagon gotów był poœwięcić dobro i szczęœcie własnych dzieci dla zachowania własnego majštku, młoda Marianna godziła się na małżeństwo ze starym człowiekiem liczšc na jego rychłš œmierć i spadek, Frozyna tylko dla pieniędzy okłamywała zarówno Harpagona jak i Mariannę, rodzina Anzelma natychmiast rozgrabiła jego majštek po zatonięciu statku; wartoœć pienišdza przeceniał także Kleant, który najprawdopodobniej planował morderstwo własnego ojca, aby móc dysponować jego majštkiem, b) obłuda moralno-obyczajowa widoczna nie tylko w postawie Frozyny okłamujšcej Mariannę i Harpagona, w postępowaniu samej Marianny i jej matki stwarzajšcych pozory sympatii i szacunku wobec Harpagona, w sytuacji kiedy życzyły mu rychłej œmierci, ale także w zachowaniu się Walerego, który udawał, że popiera plany Harpagona dotyczšce małżeństwa Elizy z Anzelmem podczas, gdy sam chciał jš poœlubić; obłuda owa widoczna jest także w postępowaniu samego Harpagona, który pomimo swojego skšpstwa organizował przyjęcia i utrzymywał powóz, i konie bo tak nakazywały obyczaje, c) zanik nie tylko wyższych ale nader pozytywnych uczuć w rodzinach francuskich, w których rodzice i dzieci nie tylko nie dšżyli się naturalnš w układach rodzinnych miłoœciš ale wzajemne stosunki cechowała obojętnoœć, wrogoœć, a nawet nienawiœć (Harpagon nazwał swš córkę „złym zielskiem”, łatwo godził się z ewentualnš jej œmierciš, wyżej cenił swoje pienišdze niż perspektywę udanej albo nieszczęœliwej przyszłoœci swoich dzieci, Eliza i Kleant traktowali ojca jak wroga, którego trzeba oszukiwać (Kleant zapowiadał faktorowi Simonowi, że jego ojciec umrze w cišgu oœmiu miesięcy), d) popularnoœć gier hazardowych wyeksponowana nie tylko w prezentacji Kleanta, który zdobywał pienišdze na swe utrzymanie grš w karty, ale także sugestia, że owe gry uprawiały także kobiety (jako zaletę Marianny Frozyna wymieniła to, że nie gra ona w karty), e) lichwiarstwo czyli wypożyczanie pieniędzy na wysoki procent (trudnił się nim Harpagon).
„Skšpiec” jako dzieło francuskiego klasycyzmu. Wartoœci artystyczne utworu. 1. Cechy wišżšce „Skšpca” z założeniami francuskiego klasycyzmu: a) nawišzanie do literatury antycznej (zaczerpnięcie pomysłu tematycznego komedii z utworu Plauta), b) zachowanie zasady trzech jednoœci: miejsca (rozgrywa się w domu Harpagona), czasu (wszystko dzieje się w jednym dniu), akcji (wokół skšpstwa Harpagona), c) utwór bawi i uczy, d) jasnoœć i przejrzystoœć kompozycji, którš tworzš charakterystyczne elementy składowe: zawišzanie akcji (rozmowa Elizy z Walerym i Kleantem), punkt kulminacyjny (kradzież szkatułki z pieniędzmi) i rozwišzanie akcji (odnalezienie się szkatułki, zawarcie dwóch małżeństw), e) typowo komediowe zakończenie utworu dwoma małżeństwami: Elizy z Walerym i Kleanta z Mariannš. 2. Wartoœci artystyczne utworu: a) trafny wybór gatunku literackiego tj. komedii pozwalajšcej na oœmieszenie wad francuskiego społeczeństwa, b) napisanie utworu prozš pozostajšcš w sprzecznoœci z założeniami literatury klasycystycznej, c) humor występujšcy w trzech klasycznych odmianach: postaci (Strzałka, Harpagon), słów (pomyłki Harpagona zniekształcajšcej dewizę o roli jedzenia w życiu), sytuacji (Kleant darujšcy kosztowny pierœcionek Mariannie rzekomo narzeczonej swego ojca, a w istocie rzeczy wbrew jego woli), d) zespolenie w obrębie jednego utworu cech nie tylko komedii ale także dramatu rodzinnego (stosunki między Harpagonem a jego dziećmi), groteski, (wyolbrzymienie i zniekształcanie rzeczywistoœci) i farsy.