Tezy wykładu
Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych
Zróżnicowanie antropologicznych koncepcji człowieka, założeń ontologicznych, epistemologicznych, aksjologicznych wychowania stanowiło i stanowi o różnych podejściach w uprawianiu pedagogiki, w myśleniu i działaniu pedagogicznym.
Na współczesny jego obraz rzutują w szczególności:
1/ doświadczenia przeszłości uprawiania i rozwijania zarówno teorii jak i praktyki pedagogicznej;
2/ współczesne doświadczenia - przełomy społeczne, kulturowe rodzące nowe zapytania o istotę człowieka we wszystkich wymiarach;
3/ wpływy różnych koncepcji filozoficznych zwłaszcza w warstwach poznawczej i metodologicznej;
4/ wpływy i wzory rozstrzygnięć w dyscyplinach naukowych o zbliżonych zainteresowaniach człowiekiem, głownie socjologicznych i psychologicznych;
5/ szeroki zakres subdyscyplin pedagogiki wyłanianych według różnych kryteriów, o różnym zakresie zainteresowań poznawczych.
Następstwem są wąskie specjalizacje, specyficzne metody i narzędzia badań, zatracanie łączności z dorobkiem ogólnym pedagogiki i szczegółowymi ustaleniami innych subdyscyplin. Postępujące różnicowanie obszarów pedagogiki rodzi zapotrzebowanie na uogólnienia, na ujęcia redukujące różnorodność podejść metodologicznych do form ogólnych, porządkujących strategie badawcze. Punktem wyjścia działań porządkujących są koncepcje podziału pedagogiki, ujmowania jej w strukturalną całość. Wśród wielu postulowanych ujęć redukujących, dla metodologii pedagogiki wydają się mieć szczególne znaczenie zwłaszcza koncepcje dokonujące strukturalnych ujęć obszarów pedagogiki:
A/ wyróżniające działy pedagogiki [Kunowski S.]
a/ pedagogika praktyczna [empiryczna] zbierająca i badająca doświadczenia;
b/ pedagogika opisowa [eksperymentalna] w której obszarze pozostaje uogólnianie doświadczeń, eksperymentowania, sprawdzanie i weryfikacja;
c/ pedagogika normatywna skupiająca się na badaniu natury człowieka, ustalaniu wartości, norm ,celów edukacyjnych;
d/ pedagogika ogólna tworząca jednolitą teorię rozwoju wychowawczego człowieka.
B/ ujmujące pedagogikę jako naukę przyrodniczą i humanistyczną
a/ pedagogika ujmowana jako nauka przyrodnicza eksponuje założenie, iż natura zjawisk pedagogicznych poddaje się badaniom empirycznym zorientowanym na opis i wyjaśnianie faktów i zjawisk. Stąd badania ilościowe, pomiar, statystyka, eksperymenty, programy itp. prowadzące do teoretycznej wiedzy pedagogicznej;
b/ pedagogika ujmowana jako nauka humanistyczna wychodzi z założenia , że natura zjawisk pedagogicznych wymaga rozumienia i interpretacji. Stąd zorientowanie na badania hermeneutyczno - fenomenologiczne, zbliżenie do psychologii humanistycznej, filozofii dialogu, personalistycznej [zwłaszcza w wersji chrześcijańskiej]. Eksponowanie badań jakościowych, odniesienia do intuicji, empatii, często kwestionowanie metod ilościowych, pomiaru itp.:
C/ koncepcje osadzające pedagogikę w trzech sferach rzeczywistości wychowawczej: * faktów; * działania; * powinności [Kotłowski K.], * faktów; * działania; * wartości [Gniteckiego J.].
D/ koncepcje pedagogiki jako nauki teoretycznie i praktycznie zorientowanej w zależności od intencji badawczej osób ją uprawiających
a/ pedagogika zorientowana teoretycznie eksponuje budowanie wiedzy teoretycznej a nie służenie praktyce, choć wyniki badań mogą być przez praktyków spożytkowywane. Wykorzystuje dla potrzeb badawczych zarówno ilościowe badania empiryczne jak i badania hermeneutyczno- fenomenologiczne.
B/ pedagogika zorientowana praktycznie z intencją służenia praktyce pedagogicznej, doskonalenia jej przez przekształcenia, badania innowacyjne, eksperymentalne, badanie w działaniu.
Podział ten nie jest w pełni rozłączny, nie może być traktowany jako wykluczający się, lecz wzajemnie uzupełniający.
Podobnie całość przedstawianych podziałów, nie stanowi o wzajemnym wykluczaniu, lecz wskazuje na wzajemne dopełnianie i uzupełnianie. Wskazuje także na wspólne konsekwencje metodologiczne a w szczególności konieczność budowania pedagogiki nie tylko jako dyscypliny teoretycznej, lecz dostrzegania sfery praktyki, w której budowane są z jednej strony doświadczenia poznawcze, z drugiej, wobec której nauka powinna być użyteczna.
Budowanie teoretycznej wiedzy pedagogicznej oznacza podejmowanie badań po to, aby „badać i wiedzieć”, ale również po to, aby „badać i działać”.
Wiedza ludzka już w poglądach starożytnych składała się z „episteme”- wiedzy pewnej, naukowej oraz z „doxa”- wiedzy przypadkowej, zawodnej, niepewnej [Arystoteles]. Dlatego też jednym naukom przypisywano walor wysokiej pewności, innym odmawiając wręcz prawa do naukowości. Współcześnie powszechnie prezentowany jest pogląd, że walorów „episteme” nie można przeceniać gdyż żadna dyscyplina nauki nie jest w stanie sprostać w pełni wymogom pewności naukowej, ani nauki teoretyczne[tzw. czyste] ani też uważane za stosowane [praktyczne]. Pedagogika jako dyscyplina naukowe łączy funkcje teoretyczne i stosowane. Jej ustalenia mają wymiar teoretyczny jak i praktyczny. Jest równocześnie dyscypliną teoretyczną i stosowaną łącząc w sobie model badań teoretycznie zorientowanych, niosących „episteme” z modelem badań empirycznych, praktycznie zorientowanych, dostarczającym wiedzy „techne”.
Dwukierunkowość pozyskiwania wiedzy o wychowaniu oznacza, że dopuszczalne w pedagogice są zarówno wyjaśnienia na drodze przyczynowo-skutkowej jak i rozumienia, zgłębiania i interpretacji. Uprawnione jest uprawianie pedagogiki zarówno na drodze analityczno-empirycznej, jak też jako nauki humanistycznej. Perspektywa analityczno-empiryczna kieruje uwagę na fakty i dane obserwowalne. W perspektywie rozumiejącej [humanistycznej] badane są fakty i dane bezpośrednio nie obserwowalne odnoszące się do zjawisk świadomości.
Perspektywa rozumiejąca łącząca hermeneutyczną sztukę interpretacji i rozumienia z fenomenologicznym nastawieniem na badanie aktów wewnętrznych, duchowych umożliwia tak teoretycznym jak i stosowanym badaniom pedagogicznym:
a/ poszukiwanie istoty procesów edukacyjnych w tym co ogólne, trwałe, podstawowe;
b/ badanie zjawisk pedagogicznych jako fenomenów w wymiarach podmiotowym i przedmiotowym, w związkach z innymi fenomenami świata;
c/ odróżnianie faktów i związków ogólnych o charakterze ponadczasowym i niezrelatywizowanym od faktów i związków właściwych dla określonych warunków historycznych, społecznych, kulturowych;
d/ interpretowanie faktów i zjawisk w kontekstach procesów i warunków bycia;
e/ uwzględnianie niepowtarzalnego [idiograficznego] charakteru badań swoistych w swoim rodzaju fenomenów.
Łączenie obydwu perspektyw badawczych zarówno w obrębie teorii jak i praktyki poszerza obszary badań, czyni komplementarnymi procedury badawcze pedagogiki, pozwala na całościowe wyjaśnianie faktów i zjawisk pedagogicznych.
Jakiego rodzaju poznanie ma miejsce w pedagogice, badaniach pedagogicznych?
W pedagogice, podobnie jak w innych dziedzinach nauki droga poznania naukowego prowadzi poprzez identyfikacje, klasyfikacje, porządkowania do usensowiania badanej rzeczywistości, do ustalania charakteru związków miedzy cechami, budowania wyjaśnień, odkrywania prawidłowości i formułowania praw.
Terminy znaczeniowe pojęcia nauki:
sens dydaktyczny - czynności uczenia się - nauczania;
sens instytucjonalny - uprawiane dyscypliny naukowe;
sens treściowy - system uzasadnionych twierdzeń i hipotez w obszarach rzeczywistości przyrodniczej i społecznej. Zobiektywizowana wiedza;
sens historyczno-socjologiczny - dziedzina kultury obejmująca działalność poznawczą, wytwory tej działalności, aparaturę poznawczą i wdrażanie wyników działalności do praktyki.
Klasyfikacja praw nauki wyróżnia prawa empiryczne, ogólne i sprawozdawcze [statystyczne] i prawa formalne wyprowadzane nie z doświadczenia , lecz przez rozumowanie lub z immanentnej struktury.
Prawidłowości nauki rozumiane są jako obiektywne, stale powtarzające się związki lub relacje cech i zdarzeń zachodzących w rzeczywistości. Powiązane są z filozoficznymi założeniami determinizmu: a/ ontologicznego - o przyczynowym charakterze zdarzeń, procesów, rozwoju; b/ teoriopoznawczego - o możliwości przewidywania i odtwarzania zdarzeń na podstawie analizy warunków, w jakich zachodzą; c/ metodologicznego - o rozpatrywaniu zjawisk we wszystkich zależnościach, szukaniu wyjaśnień na drodze badania warunków ich występowania. Prawidłowości dzielone są na: 1/ przyczynowe - po A następuje B ; 2/ strukturalne [współistnienia] - wystąpieniu A odpowiada wystąpienie B; 3/ funkcjonalne -[ zmianie A odpowiada zmiana B].
Wyjaśnienia naukowe tworzą rozumienie polegające na wyprowadzaniu zdania z innych uznanych wcześniej za prawdziwe zdań. Wyróżniane są wyjaśnienia naukowe:
a/ genetyczne - wyprowadzane z obrazu i warunków przemian procesu, zjawiska, instytucji itp.;
b/ funkcjonalne - oparte o analizę wzajemnych zależności między zjawiskami, ustalaniu, że zmianom w A odpowiadają zmiany w B;
c/ teleologiczno-funkcjonalne [celowościowe] - oparte o poszukiwania celu, do jakiego zmierza proces lub, czemu służy określone zdarzenie;
d/ logiczne - oparte o formalne schematy logicznego wnioskowania.
Wykrycie i sprawdzanie prawidłowości stanowi podstawę budowy teoretycznej wiedzy, która w uogólnionej postaci staje się teorią pedagogiczną rozumianą jako uporządkowany zbiór twierdzeń [praw] odnoszących się do obszaru pedagogiki i pełniących funkcję wyjaśniającą. A więc poznanie w pedagogice zmierza od analizy rzeczywistości przez poszukiwanie wyjaśnień, prawidłowości, praw do budowania uogólnionej teorii pedagogicznej.
Obok pytania, jakiego rodzaju poznanie ma miejsce w pedagogice, kluczowe znaczenie dla jej metodologii ma dookreślenie przedmiotu poznania w pedagogice.
Jakiego rodzaju obiekty poddawane są badaniom, jakie są wymiary przedmiotu badań pedagogicznych?
Generalna odpowiedź brzmi: wszystkie aspekty działań i procesów edukacyjnych mające wpływ na rozwój człowieka w ciągu całego jego życia a więc:
edukacja, wychowanie i kształcenie, oddziaływania bezpośrednie i pośrednie człowieka na człowieka w ciągu całego życia;
samokształtowanie, samowychowanie, samokształcenie, samodoskonalenie, autokreacja w ciągu całego życia.
Badania odnoszą się do różnych problemów na różnym poziomie ogólności, a najczęściej problemy sytuowane są na czterech zasadniczych poziomach:
1/ problemy ściśle praktyczne zorientowane na badania prowadzące do rozwiązania konkretnych problemów, służące korzystnym modyfikacjom procesów dydaktyczno-wychowawczych;
2/ problemy teoretyczno-praktyczne prowadzące do badań w zakresie rozwoju danej teorii i równocześnie przenoszące wyniki do praktyki;
3/ problemy teoretyczne związane z badaniami teoretycznymi określającymi prawidłowości procesów pedagogicznych;
4/ problemy metateoretyczne powiązane z badaniami o charakterze podstawowym, metodologicznym wyznaczającym naukowy status pedagogiki, jej teorii, języka, praw i prawidłowości, dziedzin, strategii metodologicznych.
Można spotkać również nieco inne stanowiska w dookreślaniu przedmiotu badań i zainteresowań pedagogicznych. Uważa się, że przestrzeń tą wypełniają poszukiwania odpowiedzi na pytania:,
* kim jest człowiek?, jest to sfera faktów pozostająca domeną pedagogiki empirycznej;
* kim staje się człowiek?, budują pedagogikę hermeneutyczną;
* a kim staje się człowiek pod wpływem działania? stanowią o pedagogice prakseologicznej.
Pomiędzy tymi dziedzinami istnieje splot powiązań porządkujących, a z dziedzin i powiązań między nimi wyprowadzany jest model budowy teorii pedagogiki ogólnej: od analizy zjawisk edukacyjnych w sferach faktów, wartości, działania → przez poszukiwania istoty, sposobów istnienia zjawisk pedagogicznych oraz metod ich naukowego badania → do metamodelu → metajęzyka → metateorii → i docelowo teorii pedagogiki ogólnej.
Góralski A. Metody badań pedagogicznych WSPS Warszawa 1994
Łobodzki M. Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych Impuls Kraków 1999, s. 31-54.
Palka S [red] Orientacje w metodologii badań pedagogicznych UJ Kraków 1998, s. 9 - 24.[art. Palka S. „Metodologiczne aspekty uprawiania pedagogiki”, „Matwijów B. Budowanie teoretycznej wiedzy pedagogicznej”]
Pilch T. Zasady badań pedagogicznych Żak Warszawa 1998, s. 3-19.
5