Świat wartości przedstawiony we fraszkach Jana Kochanowskiego Na dom w Czarnolesie i Na zdrowie

Cele lekcji:

Uczeń:

• wymienia utwory Kochanowskiego i najważniejsze fakty z jego życia;

• zna literackie obrazy powstawania fraszek zawarte w książce Janiny Porazińskiej;

• zna terminy literackie: podmiot i bohater liryczny, archaizm;

• zna wyrażenia i zwroty, w skład których wchodzą wyrazy: dom i zdrowie;

• zna związki zachodzące między życiem poety a opisanymi przez niego utworami;

• pracuje z tekstem literackim i ze słownikami;

• wyciąga wnioski, samodzielnie i poprawnie je formułuje;

• dostrzega wartości wypływające z utworów i cechy osobowości poety;

• ocenia lekcję.

Typ lekcji:

- wprowadzająca nowy materiał.

Metody pracy:

• praca z tekstem literackim i ze słownikami, mapa mentalna, piramida , elementy podającej, oglądowej i dyskusji.

Formy organizacji pracy:

• praca zbiorowa i w małych grupach.

Środki dydaktyczne:

• teksty Jana Kochanowskiego: Na dom w Czarnolesie i Na zdrowie;

• widokówki przedstawiające Muzeum Jana Kochanowskiego;

• Porazińska J., Kto mi dał skrzydła. Rzecz o Janie Kochanowskim, Warszawa 1986;

• Skorupka S., Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1 i 2, Warszawa 1999;

• Słownik języka polskiego, pod red. M. Szymczaka, t. 1-3, Warszawa 1983.

• Jaworski S., Słownik szkolny. Terminy literackie, Warszawa 1991.

Przebieg lekcji:

1. Wprowadzenie nauczyciela:

Uczniowie wymieniają utwory Jana Kochanowskiego poznane w poprzednich klasach oraz przypominają elementy jego biografii. Następnie nauczyciel podsumowuje:

Jan Kochanowski po wielu latach życia publicznego osiadł w Czarnolesie, aby rozpocząć nowy okres w swoim życiu (uczniowie oglądają widokówki przedstawiające Czarnolas i Muzeum Jana Kochanowskiego).

Tam też powstały fraszki: Na dom w Czarnolesie i Na zdrowie. Przez pryzmat własnej twórczości poeta wyrażał prawdy o swoim żywocie i ludzkim życiu.

Fragmenty książki J. Porazińskiej pt. Kto mi dał skrzydła. Rzecz o Janie Kochanowskim pomogą wam zrozumieć związki zachodzące między życiem poety a pisanymi przez niego utworami:

Jan z rozrzewnieniem patrzy dookoła.

Bór sosnowy ciemnym murem opasuje jego gniazdo. Dworek, przez niego już wzniesiony, utulił się w wysokich drzewach prawdziwie jak gniazdo ptaszęce. Szary gonciany dach mało co odznacza się na tym tle ziemi, krzaków, płotów, gospodarskich budynków i kmiecych chat.

Szeroki okap rzuca głęboki cień na ochędożone wapnem ściany, aby tuż przy ziemi one się bielą. Jeno zniżające się przed zachodem słońce pod okap ten zaglądnie. A wtedy zapalają się czerwonym światłem wszystkie licowe szybki i patrzą w daleki świat szklanymi ślepkami.

A w domu żona ukochana, dzieci... i nieco sprzętów, których kiedyś dotykała matka...

Tyle w tym domu zamknionego szczęścia!

Jan znów pochyla się nad kartką, pisze:

Panie, to moja praca, a zdarzenie Twoje;

Raczyż błogosławieństwo dać do końca swoje!

Inszy niechaj pałace marmorowe mają

I szczerym złotogłowem ściany obijają,

Ja, Panie, niechaj mieszkam w tym gnieździe ojczystym,

A ty mnie zdrowiem opatrz i sumnieniem czystym,

Pożywieniem ućciwym, ludzką życzliwością,

Obyczajami znośnymi, nieprzykrą starością.

Jan odłożył pióro. Zadumał się. Jaki tytuł dać nowej fraszce? No, niechaj będzie: Na dom w Czarnolesie.[...]

Gdy z latami zaczęło się u Kochanowskiego okazywać „niesposobne zdrowie”, Jan zrozumiał, jak wielkim ono skarbem, gdy jest w porządku. Gdzie zdrowia nie ma, tam nic nie jest miłe. Więc wzywa je, aby zagościło w jego domu:

NA ZDROWIE

Ślachetne zdrowie,

Nikt się nie dowie,

Jako smakujesz,

Aż się zepsujesz.

Tam człowiek prawie

Widzi na jawie

I sam to powie,

Że nic nad zdrowie

Ani lepszego,

Ani droższego;

Bo dobre mienie,

Perły, kamienie,

Także wiek młody

I dar urody,

Mieśca wysokie,

Władze szerokie

Dobre są ale -

Gdy zdrowie w cale.

Gdzie nie masz siły,

I świat niemiły.

Klejnocie drogi,

Mój dom ubogi

Oddany tobie

Ulubuj sobie!

I dzisiaj na podstawie tych fraszek określimy wartości, które cenił poeta w życiu najbardziej i cechy jego osobowości.

2. Zapis tematu.

3. Odczytanie przez ucznia utworu Na dom w Czarnolesie i refleksja według następującego planu:

• wyjaśnienie wyrazów niezrozumiałych; przypomnienie terminu: archaizm (w razie konieczności skorzystanie ze słownika);

• określenie adresata utworu (Bóg), podmiotu i bohatera lirycznego (poeta) oraz wyrazów , które na to wskazują („Panie”; zaimki: „mnie”, „ja” oraz forma czasownika: „niechaj mieszkam”);

• ustalenie tematyki ( prośba do Boga o ...);

• szukanie odpowiedzi na pytania: które wartości poeta uznaje za najcenniejsze w życiu? O jakich cechach jego osobowości to świadczy?;

• sporządzenie notatki w formie mapy mentalnej.

Przykładowa mapa mentalna:

skromność ludzka życzliwość

czyste sumienie

religijność

dom rodzinny

cechy osobowości świat wartości

uczciwość zdrowie

uczciwa praca

brak zazdrości

zadowolenie z tego, co się właściwe obyczaje

osiągnęło swoją pracą nieuciążliwa i spokojna starość

4. Zapoznanie się z tekstem Na zdrowie i jego odczytanie według planu:

• wyjaśnienie wyrazów niezrozumiałych;

• określenie adresata (zdrowie) i podmiotu lirycznego (poeta);

• określenie wyrazów, które na to wskazują (apostrofa „Szlachetne zdrowie” i zaimek „mój”);

• ustalenie tematyki (pochwała zdrowia);

• wyszukanie wartości i ich hierarchizacja (najważniejsza wartość na górze piramidy);

• sporządzenie notatki w formie piramidy (uczniowie samodzielnie hierarchizują wartości według własnych odczuć, zdrowie ma znajdować się na szczycie).

Przykładowa piramida:

Najcenniejszy skarb człowieka

Uroda

Młodość

Bogactwo

Władza

Sława

Zaszczyty

Perły

Drogie kamienie

Wysokie stanowiska

5. Pytania zachęcające do dyskusji:

• jaką wartość ma dla ciebie dom i zdrowie (odwołanie do sytuacji choroby i własnego samopoczucia w tym czasie)?;

• dlaczego zdrowie jest największym skarbem człowieka? Podaj argumenty i porównaj je z argumentami podanymi przez poetę we fraszce Na zdrowie( np. daje radość, pozwala cieszyć się życiem i światem, przedłuża młodość i urodę, dzięki zdrowiu można efektywnie uczyć się i pracować);

• czy to, co stanowi wartość dla poety renesansu, jest podobnie postrzegane przez człowieka współczesnego? Wypowiedz się na ten temat, uwzględniając literaturę, filmy, audycje telewizyjne i radiowe oraz własne spostrzeżenia.

6. Praca w grupach ze słownikami:

Dom i zdrowie zajmują w naszym życiu miejsce naczelne. Znalazło to odbicie w warstwie językowej - w przysłowiach, związkach frazeologicznych i utartych zwrotach. Dlatego proponuję pracę w małych grupach ze słownikami:

I grupa - poszukuje zwrotów z wyrazem: dom;

II grupa - poszukuje zwrotów z wyrazem: zdrowie.

Każda grupa swoją pracę przedstawia w formie tabelki. Na koniec można uzupełnić tabelkę wyrażeniami znanymi z języka potocznego.

Przykładowa tabelka:

	DOM	ZDROWIE
Przysłowia	Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej; Gość w dom, Bóg w dom; Gdy jesteś w cudzym domu, nie zawadzajże nikomu.	W zdrowym ciele zdrowy duch; Kto zdrowia nie szanuje, ten na starość żałuje; Zdrowie i dobre sumienie weź sobie nad dobre mienie; Zdrowy jak ryba (koń, byk); Zdrowie łatwo utracić, trudno odzyskać.
Związki frazeologiczne	Być gościem w domu <rzadko przebywać w domu>; Być panem we własnym domu <samemu decydować>; Jestem w domu < domyślam się, rozumiem>; Robić honory domu <bawić gości>; Wypowiedzieć komuś dom < zabronić bywać u siebie>.	Mieć końskie zdrowie < bardzo dobre>; Okaz zdrowia <o kimś bardzo zdrowym>; Robić coś kosztem zdrowia; Coś kosztuje kogoś dużo zdrowia <kosztuje dużo nerwów, sprawia wiele kłopotów>.
Życzenia, toasty, pozdrowienia	Pokój temu domowi!	Twoje zdrowie!; Bądź zdrów!; Niech Ci Bóg da zdrowie!; Jak zdrowie?.

7. Ewaluacja - uczniowie kończą zdania:

• Na lekcji podobało mi się...;

• Przeszkadzało mi... ;

• Nauczyłem się... .

8. Zadanie domowe:

Wykorzystując fraszki , napisz wywiad z Janem Kochanowskim na temat: „Co jest w życiu najważniejsze?”.

Porazińska J., Kto mi dał skrzydła. Rzecz o Janie Kochanowskim, Warszawa 1986, s. 330 i 344.

zdrowie

JAN

KOCHANOWSKI

6

---