Tragiczny sensu stricte jest ponadto wybur Bobrowskiego. Dochodzi do nieuchchronnej kolizii wartości honoru, godności sprawowanego urzędu, których broni, stając dopojedynku i własnego życia, ale i prawdy o zdradzie,której wyjawienie pogłębia podział w obozie powstańców. Pojawia się więc warunek sine qua non tragedii antycznej: respekt wobec etycznej konieczności, jednak na plan pierwszy wysuwa się postawa jednostki, jej przeżyć, które Maria Jamnion traktuje jako konstytutywny dla romantycznego spojrzenia na pojęcie tragizmu i tragedii, a jako jedną z itsotnych przesłanek nakazuje stosunek świadomości człowieka i rzeczywistości. Wyłoniona na tej podstawie opcja świadomości i nie-świadomości, tożsamej z ograniczeniami wiedzy bochatera w obliczu podejmowanej decyzji, przeredefiniuje także katgorię wzniosłosci, w tragedi nowożytniej wynikającej z wewnętrznego rozdwajenia, sygnalizującego konflikt racji a także doświadczenia „jasności tragicznej”, zbieżnej z nagłym uświadomieniem sobie rzeczywistego stanu rzeczy. W przypadku bohatera Spisku są one dodatkowo wzmocnione, zbieżnej z nagłym uświadomieniem sobie tak typowym dla nowożytnego romantycznego rozumienia tragizmu - „przeczuciem śmierci”
Zaś ekwiwalentem fatumu staje się tutaj ciemny mechanizm historii, mechanizm zewnętrzny, tajemniczy, przewyższający granice bytu, a zatem wyposażony w znamiona transcendnecji ale i jednocześnie pozbawiony prostych odniesień religijnych, oraz raczej aspirujący do kosmologii sankcjonowanej anonimową racjonalnością:
Przypomniał sobie bardzo dokładnie ostatnią, nie skończoną rozmowę w przedziale.(…) Prawdziwą ideą jest podporządkowanie się władzy. Jakąkolwiek by ona nie była. Nie naród, ale historia, władza. Targnięcie się na każdą władzę jest zbrodnią, na władzę silną, jest zbrodnią podwójną. Jest wyzwaniem losu, który jednym narodom każe panować nad drugimi, a dzieje ludzi układa według rodzaju służby i posłuszeństwa. Istota władzy nie zmienia się nigdy. (…) Podwójnym grzechem jest walka z silną władzą - słaba władza przestaje być władzą, ale trzeba znać dobrze rachunek strat i zysków, żeby przewidzieć moment narodzin nowej siły. Bez tego pozostaje odwrót. Czasami nie ma końca i wtedy zaczyna się ów wielki, odchodzący w przeszłość pochód ofiar i męczenników.
To jest właśnie historia, w której bogowie plączą nici, a ludzie, chcąc panować, muszą narzucać siłą swoją wolę innym.
Por. Janion M., Prace wybrane. Tragizm, historia, prywatność, t.2, seria pod.red. A. Nowakowskiego, Kraków 2000, s. 7-74.
Terlecki W., Spisek, dz. cyt., s. 104-105..
W.Terlecki, Dwie głowy ptaka, op.cit. s. 162