„PRZEWRÓT NA KUBIE”
Kuba stanowiąca kiedyś kolonię hiszpańską, uzyskała niepodległość w 1898 roku dzięki amerykańskiej pomocy wojskowej. Mimo oficjalnie obowiązującej demokratycznej konstytucji kolejne rządy kuby miały charakter dyktatorski. Dominującą postacią życia politycznego Kuby był od lat 30-tych płk. Fulgencio Batista de Zaldivar, który w 1940 roku ustanowił własną dyktaturę. Jego następca Ramon Grau San Martin również rządził w latach 1944-48 metodami dyktatorskimi. Gospodarka kubańska, całkowicie oparta na monokulturze trzciny cukrowej i turystyce, była zupełnie uzależniona od USA. Rodziło to nastroje nacjonalistyczne, które - po ponownym dojściu Batisty do władzy w 1952r. i ustanowieniu terrorystycznej dyktatury wojskowej - wykorzystała grupa lewicujących intelektualistów z braćmi Fidelem i Raulem Castro Ruz na czele. Fidel Castro podjął 26 lipca 1953r. próbę zdobycia władzy siłą. Próba nie powioła się ,Castro został uwięziony, lecz jego ruch, znany potem pod nazwą „ruchu 26 lipca”, zyskał znaczną popularność. Po dwóch latach Castro został zwolniony i wyemigrował do Meksyku, by tam przygotować kolejny spisek zbrojny. Jesienią 1956 roku wybuchło na Kubie powstanie, a w grudniu 1956 r. bracia Castro i sformowany przez nich kilkudziesięcioosobowy oddział wylądowali na wyspie. Desant został rozbity przez wojska Batisty, ale niewielkiej części oddziału udało się przedrzeć w góry Sierra Madre (Sierra Maestra) na południu Kuby, gdzie Castro zaczął tworzyć oddziały partzanckie. Wojna domowa trwała ponad dwa lata i kosztowała ok. 20 tys. istnień ludzkich. W 1958 r. Castro otrzymał pomoc radziecką. Umożliwiła mu ona podjęcie jesienią tego roku ofensywy. 1 I 1959r. Batista uciekł, następnego dnia oddziały kierowane przez Argentyńczyka Ernesto Che Guevarę zajęły Hawanę. Istotną rolę w obaleniu dyktatury Batisty odegrał także spisek wojskowy w armii dyktatora, na którego czele stał gen. Cantilla.
Na czele nowego rządu stanął początkowo działacz demokratyczny - Miro Cardona. Po kilku tygodniach został jednak odsunięty od władzy, po którą sięgnął sam Castro. Najważniejszym jego posunięciem była reforma rolna zarządzona 17 maja 1959r., której kształt wymierzony był przede wszystkim w kapitał Stanów Zjednoczonych zainwestowany w plantacjach i przetwórstwie trzciny cukrowej. W następnym roku doszło do wywłaszczenia obcego kapitału i nacjonalizacji bez odszkodowań amerykańskich kompanii ropy naftowej, a wkrótce potem pozostałych przedsiębiorstw amerykańskich. Stosunki z USA gwałtownie się pogorszyły. Jesienią 1960r. rząd USA zastosował embargo handlowe wobec Kuby, a 3 I 1961r. zerwał stosunki dyplomatyczne z Hawaną. Kuba uzyskała wtedy poważną pomoc gospodarczą od ZSRR i krajów demokracji ludowej. Jej istota polegała na kupowaniu cukru (bojkotowanego przez USA) po cenach światowych i sprzedawaniu Kubie po symbolicznej cenie ropy naftowej, którą Kuba częściowo reeksportowała. Pomoc ta wynosiła ok. 2 mld. $ rocznie. W 1961r. Castro stanął na czele Komunistycznej Partii Kuby. Kuba została całkowicie izolowana na terenie Ameryki, a w 1962r. usunięto ją z Organizacji Państw Amerykańskich.
Terrorystyczny kurs polityki Castro spowodował, że wiele osób, w tym także byli partyzanci z gór Sierra Madre, musieli szukać schronienia poza granicami Kuby przed czystkami prowadzonymi przez Castro. W latach 1960-70 do USA wyemigrowało ok. 500 tys. Kubańczyków. Powodem emigracji była także trudna sytuacja gospodarcza kraju. Wiosną 1961r. emigranci kubańscy w USA ( z byłym premierem castrowskiego rządu Miro Cardoną na czele) przy pomocy Centralnej Agencji Wywiadowczej próbowali obalić władzę Casrto. Po ataku powietrznym na bazy lotnicze na Kubie (15 IV) doszło (17-19 IV) do tzw. inwazji w Zatoce Świń (desantu na Playa Giron) na pd. wybrzeżu wyspy. Lądowało tam ok. 1400 dobrze uzbrojonych i wyszkolonych emigrantów. W trudnym, bagnistym terenie, w walce z liczniejszą armią Castro mogli oni liczyć tylko na żywiołowe powstanie w Hawanie. Tam jednak dokonano 200 tys. aresztowań w ciągu 2 dni. Czołgi Castro rozbiły oddziały „kontrrewolucjonistów” i wzięły większość z nich do niewoli, z której wykupili ich potem Amerykanie.
Po nieudanej inwazji w Zatoce Świń Castro przyspieszył proces przemian socjalistycznych na Kubie, z czym wiązało się poszerzenie współpracy z ZSRR i jego satelitami. Podczas pobytu na początku lipca 1962r. w Moskwie kubańskiej delegacji wojskowej z Raulem Castro na czele, podjęto ostateczną decyzję o udzieleniu pomocy militarnej rewolucyjnej Kubie. W końcu lipca tego roku na Kubę zaczęły przybywać pierwsze dostawy sowieckiej broni strategicznej. Wg szacunków wywiadu amerykańskiego, do połowy X 1962r. ok. 100 sowieckich statków dostarczyło na Kubę m.in.: 42 wyrzutnie rakiet balistycznych ziemia-ziemia średniego zasięgu (do 1100 mil), 144 wyrzutnie rakiet ziemia-powietrze (SAM), 42 myśliwce bombardujące IŁ-28 oraz 42 myśliwce MIG-21. Równocześnie na Kubę przysłano ok. 22 tys. radzieckich żołnierzy i techników. 4 IX prezydent John Fitzgerald Kenedy- nie znający jeszcze szczegółów radzieckich dostaw na Kubę - oświadczył, iż USA nie zgodzą się nigdy na rozmieszczenie na tej wspie rakiet ziemia-ziemia, ani jakiejkolwiek innej strategicznej broni ofensywnej. W kilka dni później ambasador ZSRR w Waszyngtonie A. Dobrynin zapewnił Roberta Kennedy'ego - brata prezydenta, iż na Kubie nie zostaną zainstalowane rakiety ziemia-ziemia. 12 września ukazało się w tej sprawie oświadczenie agencji TASS stwierdzające m.in.: ... Związkowi Radzieckiemu nie jest potrzebne przemieszczenie znajdujących się w jego posiadaniu środków dla odparcia agresji, dla kontruderzenia, do jakiegokolweik kraju, na przykład na Kubę... Rówocześnie specjaliści sowieccy - korzystając ze sprzyjających warunków atmosferycznych - kontynuowali na Kubie montaż wyrzutni rakiet balistycznych. 15 X po poprawie pogody samolot zwiadowczy U-2 sfotografował zbudowane już wyrzutnie rakiet ziemia-ziemia, które znajdowały się w rejonie San Cristobal - kilkadziesiąt km na S-W od Hawany. W kierownictwie USA doszło w następnych dniach do dramatycznej dyskusji na temat sposobu reakcji na sowiecką prowokację. Radykałowie na czele z Deanem Achesonem proponowali zmasowny atak powietrzny na wyrzutnie. Umiarkowani (Robert Kennedy, Robert McNamara) opowiadali się natomiast za zastosowaniem wojskowej blokady Kuby. W tym czasie Rosjanie - nie wiedząc jeszcze o amerykańskim odkryciu - nadal zapewniali USA o nieobecności na Kubie swoich rakiet. 18 X minister spraw zagranicznych ZSRR Andriej Gromyko potwierdził to w rozmowie z prezydentem Kennedym. Wreszcie 22 X prezydent USA w przemówieniu telewizyjnym poinformował naród amerykański o zaistniałej sytuacji, nazywając wcześniejsze twierdzenia Gromyki kłamstwem. Kennedy zapowiadał też wprowadzenie z dniem 24 X kwarantanny na wodach otaczających Kubę. 180 amerykańskich okrętów wojennych rozpoczęło tego dnia blokadę wyspy, rewidując wszystkie statki płynące na Kubę. 20 radzieckich transportowców z kolejną partią sprzętu wojskowego zatrzymało się tuż przed linią graniczną obszru kwarantanny. Siły nuklearne USA i ZSRR postawione zostały w stan najwyższej gotowości. Dowództwo amerykańskich sił zbrojnych rozpoczęło przygotowania do inwazji na wyspę, w której uczestniczyć miało 340 tys. żołnierzy. 24 X rząd radziecki zaprotestował przeciwko blokadzie Kuby i po raz kolejny oświadczył, że na wyspie nie ma nuklearnej broni ofensywnej. W armii sowieckiej wstrzymano urlopy i demobilizację starszych roczników, a na Kubę udał się członek najwyższych władz KPZR A. Mikojan. 25 X Kennedy wysłał do Moskwy depeszę, zawierającą żądanie przywrócenia na Kubie stanu poprzedniego, czyli wycofania rakiet. 26 X Nikita Chruszczow przysłał odpowiedź, w której proponował USA przerwanie blokady i oficjalne zobowiązanie się do nieinterwencji na Kubie. W zamian obiecywał demontaż rakiet. Tego samego dnia jeden z amerykańskich samolotów zwiadowczych został zestrzlony nad Kubą przez radziecką rakietę przeciwlotniczą. Spowodowało to nasilenie przez dowódctwo armii USA presji na prezydenta w celu natychmiastowego rozpoczęcia ataku na wyspę. Rankiem 27 X Chruszczow przesłał Kennedemu drugi list, w którym do dotychczasowych żądań dołączył kolejne - USA miały usunąć z terenu Turcji rakiety średniego zasięgu Jupiter. Był to najbardziej krytyczny moment w trakcie kryzysu kubańskiego. Kennedy zignorował nowe żądanie Moskwy ( zostało ono jednak w późniejszym okresie spełnione) i odpowiedział pozytywnie na pierwszy list Chruszczowa., zapewniając, iż nie dojdzie do inwazji na Kubę, jeśli Rosjanie usuną z jej terytorium broń ofensywną. 28 X Chruszczow wyraził zgodę na demontaż wyrzutni oraz na inspekcję i obserwację amerykańską w czasie operacji ich wywożenia z Kuby. Takie rozwiązanie kryzysu wywołało negatywną reakcję F. Castro i doprowadziło do przejściowego ochłodzenia stosunków sowiecko-kubańskich.
Kryzys kubański był najpoważniejszym konfliktem radziecko-amerykańskim i postawił świat w obliczu wojny nuklearnej. Do jego rozwiązania przyczyniła się mediacja sekretarza generalnego ONZ U Thanta, papieża Jana XXIII i innych wybitnych polityków. Kryzys przyczynił się do wzrostu popularności Kennedego, natomiast osłabił pozycję Chruszczowa, który nie mógł (mimo nacisków Fidela Castro) zdecydować się na rozpętanie wojny i ostatecznie - widząc bezkompromisowe stanowisko USA - ustąpił. Konsekwencją kryzysu było też utrwalenie na Kubie komunistycznego rządu F.Castro, któremu przestała zagrażać bezpośrednia interwencja amerykańska.