FUNKCJONALNA OCENA WIDZENIA U DOROSŁYCH
Funkcjonalna ocena widzenia u słabowidzących dokonywana jest przez specjalistów w celu ustalenia stopnia widzenia, jaki posiada dany człowiek, oraz stwierdzenia, jak wykorzystuje on resztki wzroku w życiu codziennym. Ocena ukierunkowana jest na pewne potrzeby słabowidzącego: potrzebę zrozumienia funkcjonalnych następstw swojego schorzenia lub uszkodzenia, potrzebę wyrażania swojego stosunku do własnego inwalidztwa i odczuć z tym związanych oraz potrzebę znalezienia bardziej skutecznych metod posługiwania się wzrokiem przy wykonywaniu czynności życiowych.
Funkcjonalna ocena widzenia pomaga w radzeniu sobie z własną postawą i odczuciami i rozwija sprawność zawodową.
Przedmiotem diagnozy funkcjonalnej są wszystkie trzy kategorie czynników:
Czynniki fizjologiczne
ostrość wzroku (do bliży, dali i średnich odległości)
pole widzenia (centralne, obwodowe, połowicze)
motoryka gałek ocznych
- śledzenie, czyli umiejętność podążania wzrokiem za ruchomym obiektem
- wodzenie, czyli prowadzenie wzrokiem obiektu nieruchomego
- przeszukiwanie i lokalizowanie obiektów
- przenoszenie spojrzenia
d) funkcje mózgowe
- fiksacja, czyli umiejętność utrzymania spojrzenia na bodźcu wzrokowym
- akomodacja związana ze zmianą kształtu soczewki
- fuzja, czyli nakładanie się obrazów z obu oczu
- postrzeganie ruchu
e) recepcja światła i barwy
2. Wyposażenie i predyspozycje indywidualne
a) zdolności poznawcze, a więc: inteligencja, rozwój i zasób pojęć, pamięć, doświadczenie, umiejętność rozwiązywania problemów, sposób porozumiewania się
b) rozwój i integracja pozostałych zmysłów: słuchu, dotyku, smaku i węchu
c) zdolności percepcyjne, m.in. umiejętność wyodrębniania części z całości, figury z tła
d) konstrukcja psychiczna; w tym przypadku istotna jest stabilność emocjonalna, uwaga, motywacja, jak i to, czy dana osoba uważa się za widzącą, słabowidzącą czy niewidomą
e) konstrukcja fizyczna to m.in. rozwój motoryczny, napięcie mięśni i ogólny stan zdrowia
3. Warunki zewnętrzne
a) barwa: stopień nasycenia, odcień, jaskrawość
b) kontrast wytwarzany przez barwy i światło
c) czas: częstotliwość, okres i odległość ekspozycji obiektów wzrokowych
d) przestrzeń: liczba, wielkość, odległość, układ i relacje między przedmiotami
e) oświetlenie: natężenie światła, odległość od źródła światła, odbicie od obiektów
ZALECENIA OGÓLNE
Wskazane jest, aby przygotować się do funkcjonalnej oceny słabowidzącego. Na początku powinniśmy zebrać jak najwięcej osób do zespołu rehabilitacyjnego. Będą to np. optometra, okulista, internista, asystent socjalny, doradca ds. rehabilitacji, nauczyciel, instruktor orientacji, terapeuta zajęciowy lub fizjoterapeuta, audiolog, psycholog, pielęgniarka środowiskowa, pracownik taśmoteki.
Instruktor, który prowadzi rehabilitację, powinien zebrać jak najwięcej potrzebnych informacji od tych osób. Często jednak to członkowie rodziny i znajomi mogą dostarczyć informacji o stanie zdrowia rehabilitowanego, czasie utraty wzroku, posługiwaniu się wzrokiem itp. Rodzina i grupa rówieśnicza będą istotnym źródłem informacji, ponieważ bardzo często zachęcają lub zniechęcają słabowidzącego do posługiwania się wzrokiem.
Podczas pierwszych spotkań ze słabowidzącym należy ustalić przy wykonywaniu jakich czynności chce się posługiwać wzrokiem. Pomóc tu mogą następujące pytania:
W jaki sposób pomagają Ci resztki wzroku?
Co chciałbyś robić lub robić lepiej posługując się wzrokiem?
Niektórym osobom trzeba zadawać bardziej szczegółowe pytania, żeby nawiązać dialog. Notowanie odpowiedzi pomoże w zaplanowaniu zakresu oceny i ćwiczeń.
Dobrze jest znać cele, jakie stawia sobie słabowidzący z zakresu posługiwania się wzrokiem, gdyż ułatwi to nam określenie jego poziomu motywacji. Osoby z dużą motywacją łatwiej osiągną zamierzone cele, dzięki czemu wpływa pozytywnie na powodzenie rehabilitacji u pacjenta.
Jeżeli natomiast rehabilitowany nie potrafi sprecyzować celu, to w takim przypadku możemy mu w tym pomóc wdając się w dyskusję. Stały dialog z pacjentem jest niezbędny do przeprowadzenia dokładnej oceny. Pytania i instrukcje powinny być jasno sformułowane. Należy unikać specjalistycznej terminologii, chyba że pacjent ją rozumie.
Jeśli chodzi o ramy czasowe to są one płynne. Instruktor dostosowuje funkcjonalną ocenę widzenia do potrzeb rehabilitowanego, tak jak dostosowuje do nich program rehabilitacji.
Wstępną ocenę najłatwiej jest przeprowadzić w znajomym otoczeniu w którym słabowidzący swobodnie się czuje. Potem można przejść do mniej znanego otoczenia.
Wszechstronna ocena oparta jest na wzajemnym oddziaływaniu trzech czynników:
Obserwacje dokonywane przez spostrzegawczego instruktora
Odpowiedzi i komentarze słabowidzącego
Wykonywanie przez badanego określonych czynności
Ustalenie hierarchii celów i ram czasowych oceny oraz wykorzystanie zebranych informacji wymagają wiele zdrowego rozsądku i twórczego podejścia do rozwiązywanych zagadnień
Lista sprzętu używanego podczas funkcjonalnej oceny wzroku u słabowidzących:
Dwie latarki lekarskie (w kształcie „paluszka”)
Zwykła latarka elektryczna
Przenośne źródło światła ze ściemniaczem
Światłomierz
„okienko” do czytania (typoskop) lub odpowiednio wycięty kartonik
Tablica filcowa i figury o rozmaitych kształtach dobrze kontrastujące z tłem
Różne artykuły gospodarstwa domowego
Rozmaite małe przedmioty
Materiały do czytania
POSTĘPOWANIE
Podczas oceny należy zwrócić uwagę na postawę całego ciała słabowidzącego. Jak się porusza i jak wstawia oczy, głowę lub całe ciało, kiedy posługuje się wzrokiem. Czy postawa różni się zależnie od czynności, czy tez jest stale taka sama? Czy występuje mrużenie oczu, zaciskanie pięści lub inne widoczne oznaki stresu?
Podczas oceny każde oko należy zbadać osobno. Oko którym badany nie posługuje się w danej chwili, powinno być zasłonięte. Następnie, jeśli to wskazane, należy zbadać oba oczy razem.
Ostatni etap funkcjonalnej oceny widzenia u słabowidzącego polega na obserwacji wykonywania przez badanego codziennych czynności i na dialogu między nim a instruktorem. Jeśli chcemy doprowadzić do zmian w zachowaniu wzrokowym, podczas rozmow i obserwacji należy skoncentrować się na trzech istotnych sferach:
sfera poznawcza- czyli fakty komunikowane przez badanego
sfera psychospołeczna- czyli postawy i odczucia wyrażane przez badanego
sfera psychomotoryczna- czyli rzeczywiste wykonywanie czynności
Należy ustalić gdzie i jak badany funkcjonuje obecnie w tych trzech dziedzinach, jeśli chodzi o wzrok.
Po ustaleniu czynności która ma zostać poddana ocenie należy ja przeanalizować i wyodrębnić jej części składowe w celu bliższego przyjrzenia się im. Później każdą z części składowych danej czynności można ćwiczyć oddzielnie do osiągnięcia biegłości.
6 zagadnień, które należy uwzględnić podczas analizowania elementów czynności wybranych do oceny:
1. Pomoce zewnętrzne
Są to wszelkie materiały i narzędzia potrzebne do wykonania czynności. Zalicza się do nich pomoce optyczne i nieoptyczne, ale również rozmaite artykuły gospodarstwa domowego.
Oświetlenie
Odpowiednie oświetlenie i wystarczający kontrast mają zasadnicze znaczenie dla skutecznego posługiwania się wzrokiem. Należy zwrócić uwagę na poziom oświetlenia najbardziej odpowiadający badanemu lub możliwy do uzyskania w jego domu, miejscu pracy lub odpoczynku.
Posługiwanie się wzrokiem
Należy zanotować w jaki sposób badany posługuje się wzrokiem w połączeniu z innymi zmysłami lub niezależnie od nich.
Postawa ciała
Należy zwrócić uwagę na fakt jaką postawę przybiera badany podczas wykonywania czynności. Przyglądamy się czy postawa ciała zmienia się kiedy badany posługuje się wzrokiem.
Trudności i sukcesy
Odnotowujemy czy badany wykonał pomyślnie daną czynność lub zadanie czy tez nie. Jeśli nie to opisujemy wszelkie napotkane trudności.
Uwagi
Należy dołączyć uwagi dotyczące jakości wykonania. Pamiętamy również o informacji dotyczącej stopnia motywacji badanego do posługiwania się wzrokiem i samodzielnego wykonywania czynności.
PYTANIA
Wymień na jakie potrzeby słabowidzącego ukierunkowana jest funkcjonalna ocena widzenia.
Wymień 3 istotne sfery które mają doprowadzić do zmian w zachowaniu wzrokowym podczas rozmów i obserwacji w ostatnim etapie funkcjonalnej oceny widzenia