Rozdział 1
Rynek pracy
Rynek pracy można ogólnie określić jako proces wzajemnego oddziaływania podaży i popytu na pracę. Wieloznaczność terminu praca powoduje, iż terminologia stosowana do opisywania zjawisk i procesów występujących na rynku pracy nie jest jednoznaczna. Pod pojęciem praca można np. rozumieć siłę roboczą, odzwierciedlającą ogół fizycznych i psychicznych cech istoty ludzkiej, umożliwiających jej wytwarzanie wartości użytkowych.
Pojęcie pracy stosuje się także w znaczeniu używania siły roboczej. Praca rozumiana może być także jako czynnik pracy , którego istotą jest strumień świadczenia pracy, wnoszony przez pracowników do procesu produkcyjnego przedsiębiorstw.
W literaturze spotkać można, poza tym stosowanie pojęcia w znaczeniu procesu pracy, czyli czynności wykonywania pracy, jak również w znaczeniu stanowiska pracy. Dlatego też pojawiają się dwa pojęcia; osoby biorące stanowiska pracy pracobiorcy oraz osoby zgłaszające zapotrzebowanie na pracę określane mianem pracodawców, tzn. osób dających stanowisko pracy.
Istotą integracji między podażą i popytem na pracę jest wymiana świadczenia za świadczenie. Pod tym względem rynek pracy wykazuje cechy podobieństwa z rynkiem towarów. Należy w tym miejscu rozstrzygnąć kwestię co oznacza w sytuacji rynku pracy wymiana świadczenia za świadczenie oraz co jest jej przedmiotem. Problem ten nie został dotychczas w naukach ekonomicznych jednoznacznie rozstrzygnięty. Poglądy części autorów zmierzają w kierunku, że przedmiotem wymiany na rynku pracy jest świadczenie pracy, inni zaś wykazują, że przedmiotem wymiany jest siła robocza - kapitał ludzki, którego prawa regulowane są w umowie o pracę.
Rynek pracy jest tworzony przez podstawowe elementy, do których należą:
Zasoby kapitału ludzkiego i jego wykorzystanie (z punktu widzenia grup wiekowych, wykształcenia, kategorii zdrowotnych),
Podział pracowników według pracujących w poszczególnych sektorach gospodarki narodowej (wielkość zatrudnienia w poszczególnych sektorach gospodarki narodowej),
Wielkość i struktura bezrobocia.
Rynek pracy jest bardzo ważny, gdyż pełni dwie zasadnicze funkcje w gospodarce. Dla ludzi występujących z podażą pracy stwarza on możliwość otrzymania dochodów, a dla firm zgłaszających popyt na pracę jest on źródłem tego podstawowego czynnika wytwórczego. Płace otrzymywane ze sprzedaży pracy stanowią źródło utrzymania dla ogromnej większości ludzi. Inne dochody, jak na przykład renty dla właścicieli ziemi czy odsetki dla właścicieli kapitału, odgrywają znacznie mniejszą rolę. Nie ma jednego rynku pracy, lecz jest ich tyle, ile zawodów czy rodzajów wykonywanych prac.
Rozdział 2
Jak działa rynek pracy?
Analiza ekonomiczna rynku pracy obejmuje przede wszystkim czynniki determinujące popyt na pracę (czyli zapotrzebowania na pracę zgłaszanego przez przedsiębiorstwa) oraz podaż pracy (ilość osób chętnych do pracy). To właśnie popyt na pracę i podaż pracy decydują o liczbie osób pracujących i liczbie bezrobotnych.
Popyt na pracę determinowany jest przez płace (koszt pracy dla przedsiębiorcy) oraz wydajność pracy pracowników. Im koszty pracy są niższe a wydajność pracowników wyższa tym dane przedsiębiorstwo może produkować taniej swoje wyroby, jest bardziej konkurencyjne, może rozwijać swoją produkcję i zatrudnić nowych pracowników (rośnie popyt na pracę).
Z kolei podaż pracy zależy głównie od czynników demograficznych tzn. od liczby osób w wieku produkcyjnym. Za osoby w wieku produkcyjnym uważa się w Polsce, mężczyzn w wieku 18-64 i kobiety w wieku 18-59 lat. Na liczbę osób w wieku produkcyjnym wpływają uwarunkowania społeczno ekonomiczne oraz przepisy prawne decydujące, w jakim wieku pracownik przechodzi na emeryturę (np.: w wielu krajach kobiety przechodzą na emeryturę w wieku 65 lat). Na podaż pracy wpływa również wysokość oferowanych płac (ludzie podejmują pracę tym chętniej im wyższa jest oferowana im płaca) oraz preferencje poszczególnych osób dotyczące podziału swojego czasu na pracę i czas wolny. Z kolei zasiłki i świadczenia społeczne (alternatywne źródła dochodu) zniechęcają ludzi do podejmowania pracy.
Jednak w gospodarce narodowej nie wszyscy w wieku produkcyjnym mogą lub muszą pracować. W społeczeństwie część osób będących w wieku produkcyjnym nie pracuje np. z powodów osobistych (osoby wychowujące dzieci, osoby uczące się). O takich osobach mówimy, iż są bierne zawodowo. Natomiast dzieci oraz osoby starsze będące na emeryturze nie należą do ludności w wieku produkcyjnym.
W Polsce, w powszechnej opinii rynek pracy kojarzy się przede wszystkim z problemem bezrobocia. Jednak nie każda osoba niepracująca jest bezrobotnym. Według definicji Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) za bezrobotnego uważa się taką osobę, która jest w wieku produkcyjnym, ale:
Nie pracuje,
Poszukuje pracy,
Jest gotowa do podjęcia pracy.
Cechy te odróżniają osobę bezrobotną od biernej zawodowo.
Istnieje kilka teorii ekonomicznych wyjaśniających przyczyny powstania bezrobocia. Część ekonomistów wskazuje, że na rynku pracy istnieją pewne niedoskonałości, szczególnie dotyczy to przepływu informacji o wolnych miejscach pracy i osobach bezrobotnych, niechęci do zmiany miejsca zamieszkania przez osoby poszukujące pracy (niska mobilność przestrzenna), niskiej skłonności bezrobotnych do nauki nowych zawodów (niska mobilność zawodowa).
Inni wskazują , iż przyczyną występowania bezrobocia jest niedostateczny popyt w gospodarce. Z taką sytuacją mamy do czynienia wówczas, gdy faktyczna produkcja jest mniejsza od produkcji potencjalnej.
Jeszcze inną przyczyną występowania bezrobocia jest fakt, że część osób poszukuje nowej, lepszej pracy a inne dopiero wchodzą na rynek pracy (absolwenci). Prowadzi to do utrzymywania się stopy bezrobocia na pewnym naturalnym poziomie w danej gospodarce.
Ponadto jako przyczyny bezrobocia można również wskazać m in. niewłaściwie kierowane transfery socjalne, które zniechęcają ludzi do podejmowania pracy, wysokie pozapłacowe koszty pracy, które zniechęcają przedsiębiorstwa do zatrudnienia pracowników a ludzi do podejmowania pracy oraz sztywny kodeks pracy, który może zmniejszać elastyczność rynku pracy.
Aby łatwiej porównywać sytuację na rynku pracy pomiędzy różnymi krajami oblicza się wskaźnik zwany stopą bezrobocia. Jest to stosunek liczby bezrobotnych do liczby aktywnych zawodowo.
Zjawisko bezrobocia należy do najbardziej palących problemów społeczno ekonomicznych w gospodarce, gdyż rodzi wiele dalekosiężnych skutków. Po pierwsze, wysokie bezrobocie wpływa niekorzystnie na szereg czynników ekonomicznych:
Powoduje niepełne wykorzystanie jednego z czynników produkcji, co w dłuższej perspektywie oznacza niższy niż potencjalny produkt gospodarczy i tym samym niższy dobrobyt społeczny.
Dodatkowe obciążenia finansowe ponoszone przez państwo takie jak zasiłki dla bezrobotnych, pomoc socjalna dla osób najuboższych dotkniętych bezrobociem, wiążą się ze wzrostem opodatkowania w gospodarce lub narastaniem zadłużenia państwa.
Zmniejszone przychody budżetowe z powodu spadku wpływów z podatku od osób fizycznych (PIT) i niższej konsumpcji (VAT, akcyza).
Ponadto można wymienić szereg niekorzystnych skutków społecznych, jakie niesie ze sobą bezrobocie:
Pogorszenie położenia ekonomicznego rodziny dotkniętej bezrobociem (spadek dochodów).
Pogorszenie stanu psychicznego osób pozostałych bez pracy przez długi okres.
Efekt wykluczenia społecznego - brak środków pozwalających na uczestnictwo w życiu społecznym (np.: rekreacja, wypoczynek).
Patologie społeczne.
Pomimo, iż zjawisko bezrobocia niesie ze sobą głównie negatywne skutki trzeba również dostrzec inne jego następstwa dla gospodarki. Gdy nie przekracza ono społecznie akceptowalnych rozmiarów, to:
Wzmaga presję konkurencyjną pomiędzy potencjalnymi pracownikami, co sprzyja np.: podnoszenie kwalifikacji,
Umożliwia poprawę efektywności gospodarowania w skali mikro (lęk przed utratą pracy wymusza większą efektywność na pracownikach).
Równie istotnym co stopa bezrobocia wskaźnikiem kondycji rynku pracy jest współczynnik aktywności zawodowej. Jest to stosunek liczby osób aktywnych zawodowo do liczby osób w wieku produkcyjnym. Obrazuje on, jaki jest udział osób aktywnych (wyrażających gotowość do pracy) na rynku pracy w danym społeczeństwie. Im jest on wyższy tym lepiej dla gospodarki, gdyż oznacza większą podaż pracy. Z kolei niski współczynnik aktywności zawodowej wskazuje na znaczne niewykorzystanie zasobów pracy, co oznacza, że w gospodarce istnieją (potencjalne) rezerwy podaży pracy, które nie są wykorzystywane efektywnie, a które mogłyby przyczynić się do wzrostu dobrobytu społecznego.
W Polsce na jedną osobę pracującą przypadają prawie trzy osoby nie pracujące (dzieci, emeryci, bierni zawodowo, bezrobotni itp.). Powoduje to, że podatki, a szczególnie składki na ubezpieczenia społeczne są bardzo wysokie (osoby pracujące płacą wysokie składki na utrzymanie systemu zabezpieczenia społecznego) i zniechęcają do legalnego podejmowania pracy.
Rozdział 3
Podstawowe pojęcia rynku pracy
Gdy mowa o podstawowych pojęciach rynku pracy należy w pierwszej kolejności zapoznać się z Ustawą z dnia 20 kwietnia 2004r. O promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, oraz aktami wykonawczymi na jej podstawie wydanymi.
Ustawa ta określa zadania państwa w zakresie promocji zatrudnienia, łagodzenia skutków bezrobocia oraz aktywizacji zawodowej.
Ten akt prawny wymienia kilka podstawowych pojęć związanych z rynkiem pracy, z których najważniejsze postaram się krótko omówić poniżej.
Pracodawca - jednostka organizacyjna, nie koniecznie posiadająca osobowość prawną oraz osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą, jeśli zatrudnia lub ma zamiar zatrudniać, co najmniej jednego pracownika.
Pracownik - osoba fizyczna zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę.
Zatrudnienie - wykonywanie pracy na podstawie stosunku pracy, stosunku służbowego.
Akademickie biuro karier - jednostka, która działa aby aktywizować zawodowo studentów i absolwentów szkół wyższych. Prowadzone jest przez szkołę wyższą lub organizację studencką. Zajmuję się ono w szczególności dostarczaniem studentom i absolwentom informacji o rynku pracy i możliwościach podnoszenia kwalifikacji zawodowych, wszystkimi sprawami związanymi z ofertami pracy, stażem i praktykami zawodowymi. Prowadzi także bazę danych, tych którzy zainteresowani są znalezieniem pracy i pomaga w aktywnym szukaniu pracy.
Doświadczenie zawodowe - jest to doświadczenie, które uzyskujemy w trakcie zatrudnienia, wykonywania innej pracy zarobkowej lub prowadzenia działalności gospodarczej przez okres co najmniej 6 miesięcy.
Dodatek aktywizacyjny - kwota wypłacona osobie, która jest bezrobotnym, ale posiada prawo do zasiłku, podjęła samodzielnie lub przez skierowanie przez powiatowy urząd pracy zatrudnienie lub inną pracę zarobkową.
EURES - sieć współpracy publicznych służb zatrudnienia oraz ich partnerów, wspierająca mobilność w dziedzinie zatrudnienia na poziomie międzynarodowym, w krajach Europejskiego Obszaru Gospodarczego, czyli krajach Unii Europejskiej oraz Norwegii, Islandii, Lichtensteinie, a także Szwajcarii. W Polsce koordynacja udziału polskich publicznych służb zatrudnienia w tej sieci należy do Departamentu Rynku Pracy w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej.
Minimalne wynagrodzenie za prace - kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę pracowników, która przysługuje za pracę w pełnym miesięcznym wymiarze czasu pracy, ogłoszoną na podstawie ustawy z dnia 10 października 2002 roku o minimalnym wynagrodzeniu za pracę.
Oferta pracy - zgłoszenie przez pracodawcę do powiatowego urzędu pracy, co najmniej jednego wolnego miejsca zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w określonym zawodzie lub specjalności. Celem zgłoszenie jest chęć uzyskania pomocy w znalezieniu odpowiedniego pracownika. Zgłoszenie musi być wolne od wymagań, które naruszałyby zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, w rozumieniu przepisów prawa pracy.
Staż - nabywanie umiejętności praktycznych do wykonywania pracy przez bezrobotnego, poprzez wykonywania zadań w miejscu pracy bez nawiązywania stosunku pracy z pracodawcą.
Stypendium - kwota wypłacana z Funduszu Pracy bezrobotnemu lub innej osobie w okresie odbywania szkolenia, przygotowania zawodowego dorosłych, studiów podyplomowych, stażu oraz w okresie nauki w szkole ponadgimnazjalnej albo szkole wyższej, gdzie bezrobotny studiuje w formie studiów niestacjonarnych.
Przychody - otrzymywane z tytułu innego zatrudnienie, inna praca zarobkowa, zasiłek lub inne świadczenie wypłacane z Funduszu Pracy, podlegające opodatkowaniu na podstawie przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych.
Szkolenie - pozaszkolne zajęcia, które mają na celu uzyskanie, uzupełnienie lub doskonalenie kwalifikacji i umiejętności zawodowych lub ogólnych, które potrzebne są do wykonywania pracy, w tym umiejętności poszukiwania zatrudnienia.
Składka na ubezpieczenie społeczne - składki na ubezpieczenie emerytalne, rentowe i wypadkowe, finansowane z własnych środków płatnika tych składek.
Nielegalne zatrudnienie lub nielegalna praca zarobkowa - jest to:
Zatrudnienie przez pracodawcę osoby bez potwierdzenia na piśmie w wymaganym terminie rodzaju zawartej umowy i jej warunków.
Nie zgłoszenie osoby zatrudnionej lub wykonującej inną pracę do ubezpieczenia społecznego.
Podjęcie przez bezrobotnego zatrudnienia, innej pracy zarobkowej lub działalności bez powiadomienia o tym właściwego powiatowego urzędu pracy.
Zatrudnienie lub powierzenie wykonywania innej pracy zarobkowej bezrobotnemu bez zawiadomienia właściwego powiatowego urzędu pracy.
Powierzenie wykonywania pracy cudzoziemcowi nie posiadającemu zezwolenia na pracę wydanego przez odpowiedni organ.
Wykonywania pracy przez cudzoziemca bez zezwolenia na pracę wydanego przez właściwy organ.
Bezrobotny - osoba niezatrudniona i nie wykonująca żadnej pracy zarobkowej, zdolna i gotowa do podjęcia zatrudnienia w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym w danym zawodzie lub służbie albo innej pracy zarobkowej.
Bezrobotni znajdujący się w szczególnej sytuacji na rynku pracy:
Bezrobotny do 25 roku życia - bezrobotny, który w roku kalendarzowym zastosowania do niego usług lub instrumentów rynku pracy nie ukończył 25 roku życia.
Bezrobotny długotrwale - bezrobotny pozostający w rejestrze powiatowego urzędu pracy łącznie przez okres ponad 12 miesięcy w okresie ostatnich 2 lat.
Bezrobotny powyżej 50 roku życia - bezrobotny, który w roku kalendarzowym zastosowania do niego usług i instrumentów rynku pracy ukończył 50 lat życia.
Bezrobotny bez kwalifikacji zawodowych - bezrobotny o wykształceniu gimnazjalnym lub niższym oraz nie posiadający kwalifikacji do wykonywania zawodu.
Przygotowanie zawodowe w miejscu pracy - zdobywanie nowych kwalifikacji lub umiejętności zawodowych poprzez praktyczne wykonywanie zadań zawodowych na stanowisku pracy według ustalonego programu uzgodnionego pomiędzy starostą, pracodawcą i bezrobotnym.
Rozdział 4
Rodzaje umów o prace
Umowa jest to zgodne oświadczenie woli dwóch stron, zmierzające do wywołania skutków prawnych. Umowa o prace, zgodnie z Kodeksem pracy, powinna być zawarta na piśmie i określać co najmniej rodzaj pracy, miejsce jej wykonywania, termin rozpoczęcia zatrudnienia i wysokość wynagrodzenia. Może zawierać także inne elementy, np. oznaczenie czasu na jaki została zawarta, określenie zakresu obowiązków lub odesłanie do regulaminu pracy; zobowiązanie do zachowania tajemnicy zawodowej.
W umowie o pracy pracodawca może zobowiązać pracownika do przestrzegania zasad etyki zawodowej, czy określić przypadki ciężkiego naruszenia obowiązków pracowniczych.
Kodeks pracy rozróżnia kilka rodzajów umów o pracę:
Umowa na czas określony,
Umowa na czas nieokreślony,
Umowa na czas wykonywania określonej pracy,
Umowa na okres próbny.
Umowa na czas określony
Podstawowym elementem odróżniającym umowę o pracę na czas określony, od typowego zatrudnienia są kwestie zakończenia stosunku pracy powstałego na jej podstawie. Umowa na czas określony co do zasady rozwiązuje się z upływem terminu, na jaki została zawarta. Dla wygaśnięcia nie wymaga dodatkowego oświadczenia woli żadnej ze stron. Może być też rozwiązana na skutek porozumienia stron. Odstępstwo od tej zasady wprowadza art. 33 k.p., zgodnie z którym możliwe jest rozwiązanie za dwutygodniowym wypowiedzeniem takiej umowy, jeżeli umowa została zawarta na okres dłuższy niż 6 miesięcy i przy zawieraniu umowy o pracę strony przewidziały możliwość jej wcześniejszego rozwiązania. Kodeks pracy nie wprowadził ograniczeń co do długości umów o pracę na czas określony. W związku z czym pojawiły się problemy z określaniem przez strony długości okresów zawarcia takich umów.
Zgodnie z postanowieniami kodeksu pracy, trzecia umowa o pracę na czas określony, jeśli przerwa między kolejnymi nie przekroczyła miesiąca, wywiera takie skutki jak umowa na czas nie określony. Przepis ten kreuje zasadę automatycznego przekształcenia umowy o pracę na czas określony w umowę na czas nieokreślony. Jest to o uzasadnione zagrożeniem ochrony trwałości stosunku pracy, powodowane nadużyciem tej formy.
Zawierając umowę na czas określony, czas trwania umowy strony powinny określić już w momencie jej zawierania. Powinny to zrobić bądź poprzez:
Określenie czasu obowiązywania umowy,
Oznaczenie momentu jej rozwiązania datą kalendarzową,
ustalenie końcowego terminu trwania umowy wskazaniem przyszłego zdarzenia, którego data znana jest w przyszłości.
Umowa na czas nieokreślony
Jest to najbardziej typowa z umów o pracę. Nie oznacza to jednak, że jest umową najbardziej powszechną. Pracownik objęty tą umową korzysta najpełniej z funkcji ochronnej prawa pracy.
Umowa ta nie zawiera w swojej treści daty ani terminu jej rozwiązania, dopóki nie nastąpi wypowiedzenie albo wygaśnięcie z innych przyczyn. Niesie ona ze sobą najbardziej rygorystyczne zasady wypowiedzenia i najbardziej obciąża pracodawcę. W jej treści nie musi być określony rodzaj umowy, a w razie wątpliwości, co do jej rodzaju, zgodnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego dana umowa jest zawsze umową na czas nieokreślony, nawet jeśli nie została w ten sposób nazwana.
Umowa na czas wykonywania określonej pracy
Jest to rodzaj umowy o pracę zawierany na czas wykonania określonej pracy. Strony zawierają taką umowę jeżeli nie są w stanie dokładnie określić terminu jaki potrzebny jest do wykonania danego zadania. Czas na jaki zawarta jest ta umowa jest więc określony pośrednio, poprzez określenie zadania na czas wykonania którego zatrudnia się danego pracownika. Niewątpliwie określenie w ten sposób celu zawarcia umowy upodabnia ją do umowy o dzieło, jednak z uwagi na inne cechy w dalszym ciągu jest to zatrudnienie pracownicze. Umowa na czas wykonania określonej pracy co do zasady rozwiązuje się w momencie wykonania zadania. Może jednak zostać rozwiązana za porozumieniem stron, a także w drodze zastosowania dwutygodniowego okresu wypowiedzenia w przypadku ogłoszenia upadłości lub likwidacji. Dodatkowo również w sytuacjach szczególnych, jeżeli zajdą okoliczności wskazane w ustawie z 13.3.2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn nie dotyczących pracowników.
Umowa na okres próbny
Zatrudnienie na okres próbny jest doskonałym narzędziem pozwalającym zminimalizować ryzyko zatrudnienia pracownika niewłaściwie wykonującego zleconą pracę. Celem wprowadzenia umowy na okres próbny jest sprawdzenie kwalifikacji i umiejętności pracownika do zajmowanego stanowiska przed nawiązaniem właściwego zatrudnienia. Umowa na okres próbny może poprzedzać umowę o pracę każdego rodzaju, także umowę terminową. Warte podkreślenia jest to iż pracodawca tylko raz może zawrzeć taką umowę z danym pracownikiem . Natomiast kolejną taką umowę te same podmioty mogą zawrzeć jedynie w przypadku zmiany stanowiska pracy. Jest to zasadne z uwagi na fakt iż objęcie nowego stanowiska może się wiązać z koniecznością sprawdzenia predyspozycji.
Maksymalny czas długości umowy na okres próbny wynosi trzy miesiące, strony mogą jednak ustanowić krótszy okres próbny. Zawarcie umowy na okres dłuższy prowadziłoby do uznania, zależnie od okoliczności, że zgodną strony zamierzały zawrzeć umowę o pracę innego rodzaju, np. na czas nieokreślony albo że strony nie ustaliły okresu próbnego, wobec czego należy przyjąć, że okres ten wynosi trzy miesiące. Z chwilą nadejścia terminu, na który została zawarta, umowa rozwiązuje się. Strony mogą przedłużyć umowę na okres próbny jednak łączny czas trwania nie może być dłuższy niż trzy miesiące. Umowa na okres próbny może być rozwiązana za porozumieniem stron, bez wypowiedzenia i za wypowiedzeniem przez każdą ze stron. Długość okresu wypowiedzenia zależy od długości trwania umowy.
Okres wypowiedzenia wynosi więc odpowiednio :
3 dni robocze, jeżeli okres próbny nie przekraczał 2 tygodni,
tydzień, jeśli okres próbny był dłuższy niż 2 tygodnie,
2 tygodnie, jeśli umowa była zawarta na 3 miesiące.
BIBLIOGRAFIA
„Podstawy ekonomii” Ewelina Nojszewska, Warszawa 1995
„Ekonomia. Zarys problematyki” Grzegorz Srośla, Katowice 2003