KONSTYTUCJA termin konstytucja pochodzi od łacińskiego słowa constituere, co oznacza ustanawiać, urządzać.
KONSTYTUCJA FAKTYCZNA -oznacza określenie faktycznego układu sił politycznych istniejących w danym państwie, decydującego o treści prawa, (w tym znaczeniu
konstytucję posiada każde państwo, niezależnie od istniejącego systemu politycznego i od istnienia w nim konstytucji pisanej),
KONSTYTUCJA MATERIALNA -to całokształt norm prawnych mających za przedmiot ustrój polityczny państwa, bez względu na ich charakter prawny i formę aktów
prawnych, w których są zawarte (ustawy, uchwały, zwyczajowe [prawo konstytucyjne)
KONSTYTUCJA FORMALNA -to ustawa zasadnicza zawierająca normy o najwyższej mocy prawnej, reguluje podstawy ustroju politycznego i społecznego,
RODZAJE KONSTYTUCJI
pisana (ujęta w formie aktu lub aktów normatywnych),
niepisana (oparta na prawie zwyczajowym,
konwenansach konstytucyjnych i precedensach sądowych),
sztywna (posiada wyższą moc prawną od ustaw, w konsekwencji te ustawy nie mogą zmieniać konstytucji),
elastyczna (posiada taką sama moc prawną jak ustawy, zmienia się w takim samym trybie ja ustawy),
jednolita (ujmuje całą materię konstytucyjną w jednym akcie),
złożona (składa się z kilku aktów, z których każdy reguluje pewien wycinek materii konstytucyjnej),
GWARANCJE KONSTYTUCYJNE to ogół rozwiązań i instytucji ustrojowych służących realizacji norm konstytucyjnych.
GWARANCJE BEZPOŚREDNIE -stworzone celowo dla zabezpieczenia przestrzegania konstytucji np. sądownictwo konstytucyjne,
GWARANCJE POŚREDNIE -funkcja zapewnienia realizacji nadrzędności konstytucji jest tylko jedną z wielu przez nie wypełnianych np. kontrola parlamentu nad rządem, zasada podziału władzy, zasada jawności działania organów państwowych i poddanie ich kontroli ze strony opinii publicznej,
GWARANCJE MATERIALNE -to zasady ustroju społeczno - politycznego oraz podstawowe mechanizmy systemu politycznego,
GWARANCJE FORMALNE -to instytucje prawne umożliwiające i zapewniające prawidłowość procesu prawotwórczego lub procesu podejmowania decyzji, a szczególnie systemu prawnej kont
TRYB UCHWALANIA I ZMIANY KONSTYTUCJI związany on jest z określeniem podmiotu, do którego należy władza najwyższa w państwie oraz z ustaleniem form, w jakich władzę tę powinien on sprawować:
podmiotem władzy jest monarcha i on nadaje konstytucję (tzw. konstytucja oktrojowana -obecnie nie występuje),
podmiotem władzy jest naród i bezpośrednio w referendum uchwala on konstytucję -coraz częściej popularna,
podmiotem władzy jest naród i uchwala on konstytucję przez specjalnie do tego celu powołanych przedstawicieli zgromadzonych w szczególnym organie (konstytuanta),
podmiotem władzy jest naród i uchwala on konstytucję przez swoich przedstawicieli w parlamencie, działających w szczególnym trybie,
podmiotem władzy jest naród i uchwala on konstytucję w referendum, ale projekt konstytucji opracowuje specjalnie w tym celu powołany konwent, który wybierany jest w demokratyczny sposób,
podmiotem władzy jest naród i zatwierdza on w plebiscycie zmiany konstytucji dokonywane przez władzę wykonawczą,
ZMIANA KONSTYTUCJI
projekt ustawy o zmianie konstytucji może przedłożyć Prezydent, Senat lub grupa posłów licząca co najmniej 1/5 ustawowego składu Sejmu (a więc 92 posłów) -są to wymagania większe niż stawiane "normalnej" inicjatywie ustawodawczej,
ustawa o zmianie konstytucji musi zostać uchwalona przez Sejm większością 2/3 głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, i nie później niż w ciągu 60 dni przez Senat -bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów (konieczna więc jest zgoda obu izb),
nie przewiduje się obligatoryjnego referendum konstytucyjnego; jeżeli jednak poprawka konstytucyjne dotyczy przepisów rozdziału I, II lub XII, to podmioty uprawnione do inicjowania zmian mogą żądać w terminie 45 dni od uchwalenia poprawki przez Senat przeprowadzenia referendum. Zmiana konstytucji zostaje przyjęta, jeżeli opowiedziało się za nią większość głosujących (nie ma więc wymogu frekwencji wyborczej),
Prezydent ma obowiązek podpisania ustawy zmieniającej konstytucję, nie przysługuje mu w tym zakresie prawo weta,
Konstytucja nie może być zmieniana w czasie trwania stanu nadzwyczajnego, co oznacza, że nie można w tym okresie wnosić projektów ustaw o zmianie konstytucji, a prace nad projektami należy zawiesić.
SYSTEM KONTROLI KONSTYTUCYJNOŚCI USTAW
-kryterium: organ, któremu powierzono kompetencje
kontrolne, czy jest to organ stanowiący czy stosujący
prawo
.system parlamentarny
.parlament -zawsze bada legalność stanowionych przez
siebie aktów z konstytucją),
.specjalnie do celów kontroli powołany organ wewnętrzny
np. komisja
.system pozaparlamentarny
.organ sądowy (jurysdykcyjny),
.głowa państwa -zatwierdzenie, podpisywanie ustaw,
weto prezydenckie, wniosek do TK,
KONTROLA KONSTYTUCYJNOŚCI W SYSTEMIE
EUROPEJSKIM
-oznacza powołania specjalnego, samodzielnego organu
państwowego (trybunału konstytucyjnego) wyłącznie lub
przede wszystkim do rozstrzygania kwestii konstytucyjności,
.utworzony został specjalny organ do rozstrzygania kwestii
naruszenia konstytucji,
.stwierdzenie niezgodności ma charakter generalny -
powoduje nieważność normy konstytucyjnej (eliminacja takiej
normy z systemu prawa),
.kontrola uruchamiana jest nie tylko na tle konkretnych
sporów, ale także na podstawie abstrakcyjnych inicjatyw
uprawnionych podmiotów,
.kontrola ma charakter zarówno następczy jak i prewencyjny,
kontrola prewencyjna
Obejmuje:
.kontrolę projektu aktu normatywnego,
.kontrolę aktu już uchwalonego, lecz wymagającego
promulgacji lub zatwierdzenia przez odpowiedni organ,
.kontrolę aktu już uchwalonego, lecz przed jego wejściem w
życie -vacatio legis,
KONTROLA KONSTYTUCYJNOŚCI W SYSTEMIE
EUROPEJSKIM
.oznacza uprawnienie sądu do orzekania w trybie spornego
postępowania o niestosowaniu -z powodu naruszenia
konstytucji -aktów władzy ustawodawczej i wykonawczej,
.kompetencja do orzekania o zgodności ustaw i innych aktów z
konstytucją przez każdy sąd,
.stwierdzenie niezgodności nie ma charakteru generalnego, nie
powoduje nieważności normy konstytucyjnej (jest ona nieważna
tylko w konkretnej sprawie),
.kontrola nie ma charakteru samoistnego, procedura kontrolna
jest uruchamiana tylko przy rozpatrywaniu przez sąd sprawy
przed nim zawisłej,
.kontrola ma charakter następczy (represyjny) -dokonywana
jest po wejściu w życie kontrolowanego aktu,
model amerykański
.powierzenie kontroli niezawisłym
sądom,
.uniwersalność kontroli,
.konkretność kontroli,
.względność orzeczenia sądu o
niekonstytucyjności,
.następczy charakter kontroli,
model europejski
.powierzenie funkcji kontroli jednemu organowi
państwowemu,
.przedmiotowość kontroli,
.abstrakcyjność kontroli,
.bezwzględny charakter orzeczeń,
.prewencyjny charakter kontroli,
CECHY KONSTYTUCJI
.najwyższa moc prawna -oznacza, że żadna norma
prawna niższej rangi nie może być sprzeczna z
normami konstytucyjnymi (odnosi się to nie tylko do
treści ale, także do przestrzegania trybu ich
uchwalania),
-konstytucja może normować każdą materię, niezależnie
od tego, czy była ona już przedmiotem regulacji w
aktach niższego rzędu oraz niezależnie od treści tych
regulacji,
-wszystkie inne akty normatywne muszą być zgodne z
konstytucją; nie mogą pozostawać z nią w
sprzeczności,
-wszystkie inne akty normatywne muszą być z
konstytucja spójne, a więc muszą przyjmować treści w
sposób najpełniejszy -pozwalający na
urzeczywistniania postanowień konstytucji,
.moc prawna -cecha aktów prawnych, która określa wzajemny
stosunek między normami (różna),
.moc obowiązująca -cecha norm prawnych, która wyraża
stosunek normy do jej adresata (równa),
CECHY KONSTYTUCJI
2. szczególna nazwa-szczególna, indywidualna nazwa, której
nie ma żaden inny akt prawny w całym systemie prawa
(konstytucja, ustawa zasadnicza, ustawa rządowa, karta
konstytucyjna)
3. szczególna treść-dotyczy zakresu regulowanej przez nią
materii
.określenie ogólnych zasad ustroju państwowego,
.określenie ustroju naczelnych organów państwa, zakresu ich
kompetencji i wzajemnych relacji,
.określenie podstawowych praw, wolności i obowiązków
jednostki,
4. szczególny tryb uchwalania i zmiany
SYSTEMATYKA KONSTYTUCJI
.Jej treść jest w określony sposób ujednolicony
i podzielony na części (rozdziały i działy) oraz
przepisy (artykuły, paragrafy, ustępy, punkty).
FUNKCJE KONSTYTUCJI
To rola jaką konstytucja ma spełniać w systemie
społeczno -politycznym państwa.
.funkcja prawna -konstytucja zajmuje wśród aktów
prawnych szczególne miejsce, stanowi zarówno pod
względem materialnym jak i formalnym podstawę całego
systemu prawa w państwie,
.funkcja integracyjna -konstytucja służy integracji
całego społeczeństwa, gdyż zwykle stanowi wyraz
szerokiego konsensusu społecznego.
.Konstytucja wypełniając tę rolę określa formy udziału
obywateli w kształtowaniu roli państwa i służy w ten
sposób zespoleniu jednostki z prawem.
FUNKCJE KONSTYTUCJI
.funkcja organizatorska -konstytucja określa zasady
organizacji i funkcjonowania państwa oraz jego strukturę
wewnętrzną.
.funkcja programowa -konstytucja określa kierunki rozwoju
państwa i poszczególnych instytucji charakteryzujących
ustrój polityczny.
.funkcja wychowawcza -konstytucja odzwierciedla pewien
system wartości i przekonań społecznych. Upowszechnia
pewne wartości, idee, zasady i równocześnie stymuluje
powstawanie innych.
KONSTYTUCJA MATERIALNA - to całokształt norm prawnych mających za przedmiot
ustrój polityczny państwa, bez względu na ich charakter prawny i formę aktów prawnych, w
których są zawarte (ustawy, uchwały, zwyczajowe [prawo konstytucyjne)
KONSTYTUCJA FORMALNA - to ustawa zasadnicza zawierająca normy o najwyższej
mocy prawnej, reguluje podstawy ustroju politycznego i społecznego,
RODZAJE KONSTYTUCJI
1. pisana (ujęta w formie aktu lub aktów normatywnych),
niepisana (oparta na prawie zwyczajowym, konwenansach konstytucyjnych i
precedensach sądowych),
2. sztywna (posiada wyższą moc prawną od ustaw, w konsekwencji te ustawy nie mogą
zmieniać konstytucji),
elastyczna (posiada taką sama moc prawną jak ustawy, zmienia się w takim samym trybie
ja ustawy),
3. jednolita (ujmuje całą materię konstytucyjną w jednym akcie),
złożona (składa się z kilku aktów, z których każdy reguluje pewien wycinek materii
konstytucyjnej),
GWARANCJE KONSTYTUCYJNE
to ogół rozwiązań i instytucji ustrojowych służących realizacji norm konstytucyjnych.
1. gwarancje bezpośrednie - stworzone celowo dla zabezpieczenia przestrzegania
konstytucji np. sądownictwo konstytucyjne,
gwarancje pośrednie - funkcja zapewnienia realizacji nadrzędności konstytucji jest
tylko jedną z wielu przez nie wypełnianych np. kontrola parlamentu nad rządem, zasada
podziału władzy, zasada jawności działania organów państwowych i poddanie ich
kontroli ze strony opinii publicznej,
2. gwarancje materialne - to zasady ustroju społeczno - politycznego oraz podstawowe
mechanizmy systemu politycznego,
gwarancje formalne - to instytucje prawne umożliwiające i zapewniające prawidłowość
procesu prawotwórczego lub procesu podejmowania decyzji, a szczególnie systemu
prawnej kontroli,
TRYB UCHWALANIA I ZMIANY KONSTYTUCJI
związany on jest z określeniem podmiotu, do którego należy władza najwyższa w państwie
oraz z ustaleniem form, w jakich władzę tę powinien on sprawować,
1. podmiotem władzy jest monarcha i on nadaje konstytucję (tzw. konstytucja oktrojowana -
obecnie nie występuje),
2. podmiotem władzy jest naród i bezpośrednio w referendum uchwala on konstytucję -
coraz częściej popularna,
3. podmiotem władzy jest naród i uchwala on konstytucję przez specjalnie do tego celu
powołanych przedstawicieli zgromadzonych w szczególnym organie (konstytuanta),
4. podmiotem władzy jest naród i uchwala on konstytucję przez swoich przedstawicieli w
parlamencie, działających w szczególnym trybie,
5. podmiotem władzy jest naród i uchwala on konstytucję w referendum, ale projekt
konstytucji opracowuje specjalnie w tym celu powołany konwent, który wybierany jest w
demokratyczny sposób,
6. podmiotem władzy jest naród i zatwierdza on w plebiscycie zmiany konstytucji
dokonywane przez władzę wykonawczą,
ZMIANA KONSTYTUCJI
1. projekt ustawy o zmianie konstytucji może przedłożyć Prezydent, Senat lub grupa posłów
licząca co najmniej 1/5 ustawowego składu Sejmu (a więc 92 posłów) - są to wymagania
większe niż stawiane "normalnej" inicjatywie ustawodawczej,
2. ustawa o zmianie konstytucji musi zostać uchwalona przez Sejm większością 2/3 głosów,
w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów, i nie później niż w ciągu 60
dni przez Senat - bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy
ustawowej liczby senatorów (konieczna więc jest zgoda obu izb),
3. nie przewiduje się obligatoryjnego referendum konstytucyjnego; jeżeli jednak poprawka
konstytucyjne dotyczy przepisów rozdziału I, II lub XII, to podmioty uprawnione do
inicjowania zmian mogą żądać w terminie 45 dni od uchwalenia poprawki przez Senat
przeprowadzenia referendum. Zmiana konstytucji zostaje przyjęta, jeżeli opowiedziało się
za nią większość głosujących (nie ma więc wymogu frekwencji wyborczej),
4. Prezydent ma obowiązek podpisania ustawy zmieniającej konstytucję, nie przysługuje mu
w tym zakresie prawo weta,
5. Konstytucja nie może być zmieniana w czasie trwania stanu nadzwyczajnego, co oznacza,
że nie można w tym okresie wnosić projektów ustaw o zmianie konstytucji, a prace nad
projektami należy zawiesić.
SYSTEM KONTROLI KONSTYTUCYJNOŚCI USTAW
(kryterium: organ, któremu powierzono kompetencje kontrolne, czy jest to organ stanowiący
czy stosujący prawo)
1. system parlamentarny
- parlament - zawsze bada legalność stanowionych przez siebie aktów z konstytucją),
- specjalnie do celów kontroli powołany organ wewnętrzny np. komisja
2. system pozaparlamentarny
- organ sądowy (jurysdykcyjny),
- głowa państwa - zatwierdzenie, podpisywanie ustaw, weto prezydenckie, wniosek do TK,
KONTROLA KONSTYTUCYJNOŚCI W SYSTEMIE EUROPEJSKIM
- oznacza powołania specjalnego, samodzielnego organu państwowego (trybunału
konstytucyjnego) wyłącznie lub przede wszystkim do rozstrzygania kwestii
konstytucyjności,
1. utworzony został specjalny organ do rozstrzygania kwestii naruszenia konstytucji,
2. stwierdzenie niezgodności ma charakter generalny - powoduje nieważność normy
konstytucyjnej (eliminacja takiej normy z systemu prawa),
3. kontrola uruchamiana jest nie tylko na tle konkretnych sporów, ale także na podstawie
abstrakcyjnych inicjatyw uprawnionych podmiotów,
4. kontrola ma charakter zarówno następczy jak i prewencyjny,
kontrola prewencyjna obejmuje:
- kontrolę projektu aktu normatywnego,
- kontrolę aktu już uchwalonego, lecz wymagającego promulgacji lub zatwierdzenia przez
odpowiedni organ,
- kontrolę aktu już uchwalonego, lecz przed jego wejściem w życie - vacatio legis,
- KONTROLA KONSTYTUCYJNOŚCI W SYSTEMIE EUROPEJSKIM
- oznacza uprawnienie sądu do orzekania w trybie spornego postępowania o niestosowaniu
- z powodu naruszenia konstytucji - aktów władzy ustawodawczej i wykonawczej,
1. kompetencja do orzekania o zgodności ustaw i innych aktów z konstytucją przez każdy
sąd,
2. stwierdzenie niezgodności nie ma charakteru generalnego, nie powoduje nieważności
normy konstytucyjnej (jest ona nieważna tylko w konkretnej sprawie),
3. kontrola nie ma charakteru samoistnego, procedura kontrolna jest uruchamiana tylko przy
rozpatrywaniu przez sąd sprawy przed nim zawisłej,
4. kontrola ma charakter następczy (represyjny) - dokonywana jest po wejściu w życie
kontrolowanego aktu,
model amerykański
- powierzenie kontroli niezawisłym sądom,
- uniwersalność kontroli,
- konkretność kontroli,
- względność orzeczenia sądu o niekonstytucyjności,
- następczy charakter kontroli,
model europejski
- powierzenie funkcji kontroli jednemu organowi państwowemu,
- przedmiotowość kontroli,
- abstrakcyjność kontroli,
- bezwzględny charakter orzeczeń,
- prewencyjny charakter kontroli,
CECHY KONSTYTUCJI
1. najwyższa moc prawna - oznacza, że żadna norma prawna niższej rangi nie może być
sprzeczna z normami konstytucyjnymi (odnosi się to nie tylko do treści ale, także do
przestrzegania trybu ich uchwalania),
- konstytucja może normować każdą materię, niezależnie od tego, czy była ona już
przedmiotem regulacji w aktach niższego rzędu oraz niezależnie od treści tych regulacji,
- wszystkie inne akty normatywne muszą być zgodne z konstytucją; nie mogą pozostawać z
nią w sprzeczności,
- wszystkie inne akty normatywne muszą być z konstytucja spójne, a więc muszą
przyjmować treści w sposób najpełniejszy - pozwalający na urzeczywistniania
postanowień konstytucji,
moc prawna - cecha aktów prawnych, która określa wzajemny stosunek między normami
(różna),
moc obowiązująca - cecha norm prawnych, która wyraża stosunek normy do jej adresata
(równa),
2. szczególna nazwa - szczególna, indywidualna nazwa, której nie ma żaden inny akt
prawny w całym systemie prawa (konstytucja, ustawa zasadnicza, ustawa rządowa, karta
konstytucyjna)
3. szczególna treść - dotyczy zakresu regulowanej przez nią materii
- określenie ogólnych zasad ustroju państwowego,
- określenie ustroju naczelnych organów państwa, zakresu ich kompetencji i wzajemnych
relacji,
- określenie podstawowych praw, wolności i obowiązków jednostki,
4. szczególny tryb uchwalania i zmiany
SYSTEMATYKA KONSTYTUCJI
Jej treść jest w określony sposób ujednolicona i podzielona na części (rozdziały i działy) oraz
przepisy (artykuły, paragrafy, ustępy, punkty).
FUNKCJE KONSTYTUCJI
To rola jaką konstytucja ma spełniać w systemie społeczno - politycznym państwa.
- funkcja prawna -konstytucja zajmuje wśród aktów prawnych szczególne miejsce,
stanowi zarówno pod względem materialnym jak i formalnym podstawę całego systemu
prawa w państwie,
- funkcja integracyjna - konstytucja służy integracji całego społeczeństwa, gdyż zwykle
stanowi wyraz szerokiego konsensusu społecznego.
Konstytucja wypełniając tę rolę określa formy udziału obywateli w kształtowaniu roli
państwa i służy w ten sposób zespoleniu jednostki z prawem.
- funkcja organizatorska - konstytucja określa zasady organizacji i funkcjonowania
państwa oraz jego strukturę wewnętrzną.
- funkcja programowa - konstytucja określa kierunki rozwoju państwa i poszczególnych
instytucji charakteryzujących ustrój polityczny.
- funkcja wychowawcza - konstytucja odzwierciedla pewien system wartości i przekonań
społecznych. Upowszechnia pewne wartości, idee, zasady i równocześnie stymuluje
powstawanie innych.
VII LITERATURA:
1. Halina Zięba - Załucka (red.), Prawo konstytucyjne. Wybrane zagadnienia, Kraków 1998,
2. Zbigniew Witkowski (red.), Jan Galster, Bożena Gronowska, Wacław Szyszkowski,
Prawo konstytucyjne, Toruń 1998,
3. Wiesław Skrzydło, Ustrój polityczny RP w świetle konstytucji z 1997 r., Kraków 1998,
4. Wiesław Skrzydło (red.), Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 1997,
5. Wiesław Skrzydło, Konstytucja RP. Komentarz, Kraków 1998,
6. Paweł Sarnecki (red.), Prawo konstytucyjne RP, C.H.Beck 1999,
7. Stanisław Sagan, Prawo konstytucyjne, Warszawa 2001,
8. Leszek Garlicki, Polski prawo konstytucyjne, Warszawa cz. 1 - 1997, cz. 2 - 1998,
9. Zbigniew Witkowski, Jan Galster, Wacław Szyszkowski, Podstawy prawa
konstytucyjnego, Toruń - Warszawa 1999,
10. Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. 78, poz. 483)
VIII kom. Kornelia Stępień Instytut Prawa WSPol Szczytno tel. 5531