GOJR - wykład - 18.04.2012
Оформирование и развитие русской лексики
Происхождение лексики современного русског языка.

Состав русской лексики с точки зрения её происхождения:
1. Исконно русская лексика /rodzima leksyka rosyjska/
- индоевропеизмы /słownictwo pochodzące z języka indoeuropejskiego/
- общеславянская лексика /leksyka prasłowiańska/
- восточнославянская лексика /leksyka wschodniosłowiańska/
- собственно русская лексика /leksyka rosyjska właściwa/
2. Заимствовання лексика /słownictwo zapożyczone/ :
- из славянских языков:
-> из старославянского (церковнославянского) языка
-> из остальных славянских языков;
- из неславянских языков:
-> заимствования - скандинавские, тюрские, латиские, греческие, немецкие, французкие, английские и др.

Исконно русская лексика
Индоевропеизмы - самые древние слова, сохранившиеся от эпохи индоевропейской языковой общности.
Индоевропейская общность - rodzina języków indoturopejskich, do niej należą niemal wszystkie języki europejskie oraz języki indyjskie, irańskie i język ormiański.
Lingwiści przypuszczają, że językiem indoeuropejskim mówiły w 5 tysiącleciu p.n.e. plemiona zamieszkujące dość duży obszar między Europą Środkową a centralną Azją.
Ok. 4 tysiąclecia p.n.e. język indoeuropejski zaczął się różnicować, powstawały różne dialekty, co doprowadziło do wyodrębnienia się kilku rodzin językowych, były to m. in. grupa germańska, celtycka, grecka, indoirańska, italska, baltosłowiańska (po jej rozpadzie powstały języki bałtyckie i słowiańskie).
К индоевропейскому праязыку восходят слова, обозначающие растения, животных, металлы и минералы, орудия труда, формы хозяйствования и т.д.
/Z prajęzyka indoeuropejskiego pochodzą słowa oznaczające rośliny, zwierzęta, metale i minerały, narzędzia pracy, formy gospodarowania, typy pokrewieństwa i in./

Przykłady: дуб, лосось, гусь, волк, овца, бык, коза, кот, медь, бронза, мать, брат, сестра, дед, сын, дочь, ночь, луна, снег, вода, дым, имя, месяц, горох, просо, день, дроза, новый, шить, жить, большой, босой, злой, живой, есть (кушать).

Общеславянская лексика - общеславянский или праславянский язык - język prasłowiański był źródłem - podstawą wszystkich języków słowiańskich.
Istniał na obszarze pomiędzy rzekami Dniepr, Bug i Wisła, który zasiedały plemiona słowiańskie, objęte wspólnotą językową w okresie począwszy od II w. p.n.e. do VI w. n.e.
W VI-VII w. n.e. język prasłowiański uległ rozpadowi, umożliwiając powstanie języków słowiańskich.
Wyrazy prasłowiańskie łatwo wydzielają się we wszystkich językach słowiańskich, w większości są podobne (podobieństwo fonetyczne i znaczeniowe).
Общеславянскую лексику представляют:
- конкретные существительные /rzeczowniki nazywające konkretne przedmioty/: голова, горлоб борода, лицо, лоб, нос, сердце, ладонь, поле, гора, лес, берёза, клен, бук, горох, граб, ель, вол, корова, свинья, сорока, дятел, змея, лось, угорь, заяц, серп, вилы, ведро, волокно, игла, дверь, дом, дорога, изба, каша, нож, сосед, слуга, друг, пастух;
- отвлеченные существительные /rzeczowniki abstrakcyjne/: вера, воля, вина, грех, счастье, слава, ярость, мысль;
- глаголы /czasowniki/: видеть, слышать, расти, врать, хотеть, ползти, лечь, сидеть, спать, пить, шить, сеять, доить, глотать, гадать, дремать, защитить, воевать;
- прилагательные /przymiotniki/: добрый, молодой, старый, мудрый, хитрый;
- числительные /czasowniki/: один, два, три;
- местоимения /zaimki/: я, ты, мы, онЮ кто, что, весь, мой, наш;
- некоторые служебные части речи /części mowy posiłkowe/: над, а, и, да, но.

Общеславянская лексика - это около 2 тысяч слов, тем не менее этот небольшой лексический запас составляет ядро русского словаря, в него входят наиболее употребительные слова, стилически нейтральные слова, используемые как в устной, так и в письменной речи.
/Leksyka prasłowiańska - wyrazy najczęściej używane, neutralne stylistycznie, wykorzystywane zarówno w mowie, jak i w języku pisanym, w większości o prostej budowie słowotwórczej, obecnie są wyrazami rdzennymi./

Славянские языки, имевшие своим источником праславяанский язык, по звуковым, грамматическим и лексическим особенностям обособились в 3 группы: южную, западную и восточную.
/Języki słowiańskie jako jedna z grup indoeuropejskiej rodziny językowej pochodząca z języka prasłowiańskiego, uległa podziałowi na 3 wspólnoty językowe: południowosłowiańską, zachodniosłowiańską i wschodniosłowiańską.

Восточнославянская лексика (древнерусская) - leksyka wschodniosłowiańska powstała w oparciu i bazę języka Słowian wschodnich.
Wschodniosłowiańska wspólnota językowa ukształtowała się w okresie VII-IX w. n.e. na obszarze Europy Wschodniej.
Do związków plemiennych, jakie tutaj zamieszkiwały należą narodowości rosyjska, ukraińska i białoruska.
Dlatego wyrazy, jakie pozostały w języku rosyjskim jako pozostałość tamtego okresu, są znane z reguły w językach rosyjskim, ukraińskim i białoruskim, ale nie występują w językach Słowian zachodnich i południowych.
В составе восточнославянской лексики можно выделить следующие семантико-лексические группы:
/W składzie leksyki wschodniosłowiańskiej można wyodrębnić następujące grupy semantyczno-leksykalne/:
- названия животных, птиц /nazwy zwierząt, ptaków/: собака, белка, галка /kawka/, селезень /kaczor/, снегирь /gil/, зяблик /zięba/;
- наименования орудий труда /nazwy narzędzi pracy/: топор, клинок /brzeszczot/;
- названия предметов домашнего обихода /nazwy przedmiotów użytku domowego/: сапог, ковш /czerpak/, ларец /szkatułka/, рубль;
- названия людей по профессии /nazwy zawodów/: плотник /cieśla/, повар, сапожник, мельник.

Собственно русская лексика /Leksyka rosyjska właściwa/
Сформировалась после XIV в., т.е. в эроху самостоятельного развития русского, украинского и белорусского языков.
/Ukształtowała się po XIV wieku, tj. po okresie samodzielnego rozwoju trzech odrębnych języków- rosyjskiego, ukraińskiego i białoruskiego./
В этих языках уже есть свои эквиваленты для слов, принадлежащих собственно русской лексике.
/W językach tych są już odpowiedniki (ekwiwalenty) wyrazów należących do leksyki rosyjskiej właściwej.

собственно русские украинские белорусские

(właściwe rosyjskie) (ukraińskie) (białoruskie)

грустный сумный сумны

очень дуже бельмi
нужно потрiбно потребна
смородина парiчки паречки
печатник друкар друкар

Собственно русские слова выделяются производной основой
/Wyrazy właściwe rosyjskie można odróżnić na podstawie pochodniego tematu fleksyjnego (niemal wszystkie są wyrazami pochodnymi): каменщик, листовка, раздевалка, общность, вмешательство.

В составе собственно русской лексики могут быть:

- слова с иноязычными корнями, прошедшие русское словообразование: беспартийный, агрессивность, линейка, рюмка, чайник;
- слова со сложной основой: радиоузел, паровоз;
- сложносокращенные слова: МХАТ, леспромхоз, стенгазета.

Иноязычные заимствования в русском языке /zapożyczenia z języków obcych w języku rosyjskim/
Старославянизмы (церковнославянизмы) - слова древнейшего славянского языка, хорошо известного на Руси со времени распространения христианнства (988 r.)
Historia wpływy języka starocerkiewnosłowiańskiego (SCS) na rosyjski jest podobna do wpływu łaciny na polski. W ciągu 8 wieków SCS był językiem literackim w Rosji. Wpływ SCS na język rosyjski jest związany z przyjęciem chrześcijaństwa przez Ruś Kijowską (988 r. ) i zapoznaniem się z księgami świętymi, przetłumaczonymi z greki przez Cyryla i Metodego w X-XI wieku.
Старославянский язык - язык богослужебных книг, наложил большой отпечаток на русский народа, в частности, в русской лексике стали употребляться старославянизмы, обозначавшие отвлеченные понятия, для которых ещё не было своих названий.
В составе старославянизмов можно выделить:
- слова, высходящие к общеславянскому языку, имеющие восточнославянские варианты иного звучания или аффиксального оформления /wyrazy sięgające swoimi początkami języka prasłowiańskiego, mające warianty wschodniosłowiańskie o innym brzmieniu i budowie słowotwórzczej/: злато, нощь, рыбарь, ладья, брада, младость, шлем /hełm/;
- старославянизмы, у которых нет созвучных русских слов /zapożyczenia z SCS nie mające swoich odpowiedników w języku rosyjskim/: перст, уста, ланиты, перси (срю русские: палец, губы, щёки, грудь);
- семантические старославянизмы - общеславянские слова, получившие в старославянском языке новое значение, связанное с христианством /semantyczne zapożyczenia z SCS, tj. wyraz prasłowiańskie, które w SCS przybrały nowe znaczenia związane z chrześcijaństwem/: бог, грех, жертва, блудь /nierząd/, крест, небо, моление, молитва, богобоязненный, прах.

Заимствования из других славянских языков:
- из украинского языка: борщ, галушки, вареники, гопак4
- из польского языка: булка, карета, кофта, бляха, справедливость, деликатный, шляхта, зразы, местечко, маевка, костел, лекарь, сбруя, вензель /monogram/;
- чешского языка, пришедшие в русский язык через польский: наглый, угол.

Заимствования из неславянских языков:
- из скандинавских языков: (шведского, норвежского) слова, связанные с морским промыслом /związane z morzem i żeglugą/: яркор, крюк, айсберг /góra lodowa/, имена: Ольга, Олег, Игорь, Рюрик, Аскольд;

- из финно-угорских языков названия рыб: семга, акула, сельдь и слова, связанные с жизнью северных народов /wyrazy związane z życiem codziennym ludów Północy/: сани, тундра, пурга /zamieć śnieżna/, нарты /sanie/, пельмени, шалаш;

- из тюрского языкф слова, связанные к кочевым бытом, названия одежды, утвари: аркан /lasso/, шалаш, каблук, сундук, кандалы (kajdany), казна (skarb), караул (warta), кабала (poddaństwo);
- из греческого языка пришло в русский очень много заимствований, тк. Киевская Русь вела торговлю с Византией, и проикновение греческих элементов в русскую лексику началось ещё до принятия хрисианства на Руси (VI в.) и усилилось под воздействием христианской культуры в связи с крещением восточных славян (IX в.) и распространением богослужебных книг, переведенных с греческого языка на старославянский.

К греческим заимствованиям принадлежат:
- названия бытовых предметов, овощей, фруктов: вишня, огурец, кукла, лента, свекла, фонарь, скамья, баня;
- слова, связанные с наукой, просвещением: грамматика, история, математика, философия, тетрадь, алфавит;
- слова из области религии: ангел, алтарь, амбон, антихрист, евископ, демон, евангелие, икона, монах, монастыр, панихида;

- слова из сферы науки и искусства: логика, психология, кафедра, идея, критика, металл, музей, магнит, синтаксис, трагедия, планета, сцена, театр;

- имена: Кузьма, Георгий, Елена, Евгений, София, Ангелина, Федор, Петр, Степан, Николай, Евдокия

Латинизмы пришли в русский язык не только при непосредственном контакте с латинским языком (университеты), но прежде всего при посредстве других (западных) языков.

К латинсим заимствованиям принадлежат многие международные научные термины, слова из общественно-политической жизни, абстрактные понятия: автор, аудитория, студент, экзамен, министр, юстиция, операция, цензура, диктатура, республика, ректор, экскурсия, экспедиция, революция, конституция, а также имена людей: Валерий, Виктор/ия, Марк, Марина, Валентин/а, Клавдия, Юлия.

Zapożyczenia z innych języków obecnych w języku rosyjskim:
- из немецкого языка: бутерброд, галстук, шляпа, пакет, прейскурант, бухгалтер, процент, акция, вексель, лагерь, агент, кварц, никель, селитра, картофель, лук, графин, вольфрам, штаб, командир, ландшафт, рейс, маршрут;

- из английского языка: баржа, яхта, митинг, лидер, департамент, парламент, бойкот, вокзал, лифт, бюджет, рельс, троллейбус, бифштекс, торт, свитер, пиджак, спорт, футбол, бокс, хоккей, бридж, спиннинг, бартер, ваучер, виеоклип, дисплей, дилер, дискета, имидж, макияж, маркетинг, менеджмент, рейтинг, спонсор, телефакс, файл, кемпинг, виндсёрфинг, сквер, вагон, финиш.
- из французкого: пьеса, актёр, суфлер, репертуар, балет, роль, сюрприз, сувенир, гуд, гурман, рельеф, канал, велосипед, бивак, ресторан, пленэр, бистро, гараж, променад, бульвар, пансионат, портье, буфет, бассейн, меню, бульон, котлета, крем, люстра, туалет, этаж, браслет, эстрада, жилет, салон, мебель, комод, сервиз, батальон, генерал.

Первые латинизмы (французкие заимствования) проникли в русский язык в эпоху Петра I (1682-1725), а затем, в конце XVIII - начале XIX в., в связи с галломанией (модой на все, что французкое) светского общества заимствования из французкого языка стали особенно популярными;

- из нидерландского: матрос, рейд, флот, руль, флаг, балласт, койка, шлюз, гавань, боцман, лоцман, фарватер (tor wodny), шкилер (szyper), шлюпка (szalupa), дрейф (dryf), верфь (stocznia), буй (boja), док;
- из испанского: гитара, серенада, ваниль, табак, томат, карамель, альков, сигара, лимон, жасмин, банан, каньон, кастаньеты, саванна, торнадо;
- из итальянского: мозаика, бензин, акврель, кредит, коридор, арсенал, балкон, банкрот, гондола, ария, альт, бас, капелла, опера, импресарио.

Типы заимствований:
- лексические (leksykalne)
- структурные (strukturalne)
- семантические (semantyczne)
Jeśli przedmiotem zapożyczenia jest zarówno treść, jak i forma wyrazu, to mamy do czynienia z zapożyczeniami leksykalnymi.

Zapożyczenia strukturalne (словообразовательные кальки)
- калькирование - построение лексических единиц по образцу соответсвующих слов иностранного языка путем точного перевода их значимых частей (kalkowanie - kopiowanie obcej struktury słowotwórczej wyrazu lub dosłowne tłumaczenie związku frazeologicznego - kalki leksykalne i frazeologiczne):
выглядеть (нем. aussehen: вы -> aus- +глядеть -> sehen),

водород и кислород (греч. hudor - `вода' + genos - `род' и oxys - `кислый' + genos - `род').

полуостров (нем. Halbinsel),
правописание (греч. orthos + grapho),

наречие (лат. ad - przy + verbium),

междометие (лат. inter + jectio).

Семантические заимствования (zapożyczenia semantyczne/znaczeniowe) - występują wówczas, jeżeli elementem zapożyczanym jest nie sam wyraz, a tylko nowe (obce) znaczenie wyrazu, przypisane do formy już istniejącej w języku:

- русское слово картина, обозначающие `произведение живописи' (obraz namalowany przez malarza) - pod wpływem angielskiego (picture) zyskał nowe znaczenie - `кинофильм' (film kinowy)4;

- трогать (вызывать сочуствие, также прикасаться) - из франц. toucher;
- гвоздь - в сочетании `гвоздь программы'.

Освоение (ассимиляция) заимствований (przyswojenie/asymilacja zapożyczeń):

- иноязычные слова, попадая в русский язык, постепенно ассимилируются им: приспосабливаются к звуковой системе русского языка, подчиняются правилам русского словообразования т сдовоизменения, в той или иной степени утрачиваяЮ таким образом, черты своего нерусского происхождения$

- przyswojenie zapożyczeń może być: fonetyczne, graficzne, słowotwórcze, morfologiczne, syntaktyczne, semantyczne, stylistyczne.

W zależności od stopnia przyswojenia przez język przyjmujący, wyróżniamy zapożyczenia:

- иностранные слова, вкрапленные в русский текст (варваризмы или ксенизмы) - zapożyczenia nieprzyswojone (cytaty językowe, barbaryzmy): визави (vis-a'-vis), нотабене, о'кей, мерси, ergo, дюти фри, постскриптум, ди-джей, all inclusive, фаст-фуд, гламур, бутик, рум-сервис, VIP, CD, IBM - nie podlegają fleksji, mają obcą wymowę, niekiedy postać graficzną i morfologiczną, nie tworzą wyrazów pochodnych, ich stosowanie ma charakter indywidualny, zazwyczaj nie są ujmowane w słownikach;

- частично освоенные заимствования - zapożyczenia częściowo przyswojone: какао, кофе, папарацци, прайс, сайт, ток-шоу, он-лайн (on-line), сафари - często są nieodmienne, przyswojone fonetycznie i graficznie, tworzą połączenia wyrazowe: VIP-клиент, Web-сайт, VIP-мероприятие, Web-сервер;

- полностью освоенные - całkowicie przyswojone: тротуар, семинарий, аналог, свекла, курорт, котлета, партия - adaptowane graficznie, fonetycznie i morfologicznie, aktywne słowotwórczo, niekiedy trudne do identyfikacji jako wyrazy obcego pochodzenia;
- экзотизмы (безэквивалентная лексика) - egzotyzmy - wyrazy zapożyczone związane z obcym środowiskiem, charakterystyczne dla danego kraju, narodu lub sfery: коррида, аятоллах, бонсаи, аул, джигит, кимоно, каноэ, пфенниг, гульден, динар, иена, драхта, гейша, канцлер, гондольер, вигвам, иглу, рикша, кастаньеты, пудинг, сейм.

Интернационализмы - internacjonalizmy - wyraz międzynarodowe o zasięgu ogólnoświatowym (co najmniej w trzech niespokrewnionych językach obcych, należących do różnych grup językowych), pochodzące z jednego pnia (np. z łaciny lub greki) i występujące w wielu językach w tym samym znaczeniu, dostosowane pod względem fonetycznym, ortograficznym i morfologicznym do systemu każdego z tych języków.

Co jest charakterystyczne dla internacjonalizmów:
- wspólne pochodzenie (общий этимон)

- podobieństwo formy (сходство формы)

-zbieżność formy komunikacyjnej (сходство коммуникативной функции)
- stopień upowszechnienia (степень распространения)

Примеры интернационализмов: философия, планета, спорт, микроскоп, телефон, политика, документ, республика, академия, атом, бомба, химия, физика, какао, культура, лампа, симфония, боа, пума, адрес, актёр, алфавит, сезон, туризм, футбол, сефинг, фитнесс, яхта, массаж, дискотека, мигрант, экспонат, курорт, Интернет, компас, легенда, панорама, профессионализм, театр, информация, квартал, ситуация, фольклор.

---