Barok przyniósł nasilenie chrześcijańskiej świadomości religijnej. Na kształt myślenia religijnego ogromny wpływ miała oczywiście reformacja oraz odpowiedź na nią - kontrreformacja. Nastrój tej epoki opiera się na licznych kontrastach związanych z tym problemem, z jednej strony silny nacisk Kościoła na umocnienie i odbudowanie wiary, z drugiej zaś reformacyjne ruchy propagujące indywidualizm. Jeżeli chodzi o idee i tematy popularne w tej epoce, należy powiedzieć o tym, że już w końcu XVI wieku nastąpiło znaczne wzbogacenie repertuaru ikonograficznego i emblematycznego, o czym będzie jednak mowa szerzej przy omawianiu utworów literackich. Na wstępie należy powiedzieć, że nawiązywanie do motywów biblijnych w omawianej epoce jest widoczne i powszechne wśród pisarzy i poetów. Mam tu na myśli choćby motyw vanitas, zaczerpnięty z Księgi Koheleta, opierający się na fragmencie Marność nad marnościami i wszystko marność. Przewija się w twórczości wielu poetów, takich jak np. Mikołaj Sęp- Szarzyński, Daniel Naborowski (Kruchość żywota) czy Zbigniew Morsztyn (Rozkosz mała i krótka), Grabowiecki, Grochowski, Twardowski. Barok jest epoką, w której Biblia przewija się w twórczości literackiej w bardzo różny sposób. Biblia służyła jako źródło myśli filozoficzno- moralno- religijnej, wątków fabularnych, wzorców osobowych kształtowanych wedle postaci ze Starego i Nowego Testamentu, czerpano z niej także wzorce gatunkowe i normy językowo - stylistyczne. Liczni twórcy czerpali z Pisma Świętego także metafory i porównania, w baroku popularne było stylizowanie języka na ten biblijny czy też nawet całej kompozycji. Twórcy często używali gatunków biblijnych, takich jak psalm, pieśń czy hymn.
W pierwszej części referatu chciałabym omówić utwory, które nie tyle wykorzystują pewne motywy czy nastroje biblijne, ale są niejako jej parafrazami, które to były poszukiwaniem pewnego rodzaju analogii, co było typowe dla humanizmu chrześcijańskiego . Pierwszym z poetów, o których powiem jest WESPAZJAN KOCHOWSKI, określany przez wielu badaczy jednym z najwybitniejszych poetów barokowych. W jego twórczości wyróżnić możemy trzy nurty: obyczajowy, polityczny i filozoficzno - religijny. Ja zajmę się oczywiście ostatnim z nich. Omawiany autor był niemalże wzorem dewocji, zagorzałym katolikiem. Dla przykładu warto omówić dzieło, które zawiera najwięcej odniesień do Pisma Świętego. TRYBUT NALEŻYTY WDZIĘCZNOŚCI WSZYSTKIEGO DOBREGO DAWCY PANU I BOGU ALBO PSALMODIA POLSKA ZA DOBRODZIEJSTWA BOSKIE DZIĘKUJĄCA PREZ JEDNĘ NAJLIŻSZĄ KREATURĘ ROKU PAŃSKIEGO 1693 NAPISANA A DO DRUKU PODANA ROKU PAŃSKIEGO 1695 W DRUKARNI JANSEJ GÓRY CZĘSTOCHOWSKIEJ. Krzyżanowski pisze o tym utworze, że jest to „łabędzi śpiew poety”. Jest to utwór, jak pisze Mrowcewicz dziękczynny oraz stanowi polski odpowiednik Psałterza Dawidowego. Psalmodia utrzymane są w poetyce biblijnej, a także na poziomie kompozycji podtrzymuje układ poszczególnych elementów zawartych w Piśmie Świętym. Należy powiedzieć, że psalmy zawarte w tym zbiorze posługują się monologiem wypowiedzianym, podmiot tej wypowiedzi tkwi w napięciu pomiędzy ja a ty, a raczej pomiędzy człowiekiem i Bogiem. Warto wspomnieć o luźnej kompozycji tego dzieła, albowiem owa chaotyczność może być świadectwem próby naśladowania wzorca biblijnego. Psalmodia zorganizowane są wokół trzech grup tematycznych: stosunek człowieka do Boga, stosunek narodu do Boga i króla (męża bożego) do Boga. Poza tym zauważyć można wiele wątków bardzo charakterystycznych dla Biblii, takich jak opozycje wierzący - poganie, sprawiedliwość- niesprawiedliwość itd. Warto wspomnieć, że w utworze tym autor wykorzystał także wizerunek Matki Boskiej, ukazanej jako pośredniczkę między człowiekiem a Bogiem, zatem tak samo jak ma to miejsce w Piśmie Świętym, Maryja widnieje jednak także jako opiekunka i królowa narodu polskiego. W Psalmie XIII autor utożsamia ziemianina z biblijnym sprawiedliwym, przejął także z Biblii 14 wersetów z Psalmu 36. Niezwykle wyraźnym nawiązaniem jest to dotyczące starotestamentowego narodu wybranego. Prócz tych wymieniowych odniesień do Biblii w Psalmodiach występuję ich jeszcze bardzo wiele, np. do Samsona. Podsumowując należy powiedzieć, że wzorowanie się na Piśmie Świętym w utworze Wespazjana Kochowskiego występuje na poziomie nie tylko treści, ale także formy, kompozycji, ponieważ prócz stylizowania języka na ten biblijny, autor wykorzystuje często wersety wzięte wprost z Biblii.
PSALM II
l. Z głębokości wołałem ku Tobie, Panie: ku Tobie, Boże, z padołu płaczu i z turmy mizeryjej.
2. Bo nie masz na świecie, kto by wspomógł abo upadłego podżwignął: zjadła zazdrość, omylna przyjaźń, chciwość nienasy-cona.
3. Którzy się w ofertach świadczą bliźniemu z uczynnością: tych serca i ręce najbarziej na zdradzie stoją.
4. Tak człowiek człowiekowi wilkiem względem dobrego mie-nia; dopieroż dusza od chytrych nieprzyjaciół w twardym oblę-żeniu zostaje.
O tym autorze w kontekście Biblii można powiedzieć jeszcze bardzo wiele, jednakże nie ma na to czasu, zatem wymienię jeszcze dla uzupełnienia wywodu kilka jego utworów o takim właśnie charakterze. Mam tu na myśli - Różaniec, Chrystus cierpiący czy zbiór epigramatów maryjnych Ogród panieński.
Kolejnym poetą, o którym chciałabym wspomnieć w kontekście Biblii w literaturze baroku jest Zbigniew Morsztyn i jego Emblemata. Jest to gatunek niezwykle popularny w Europie od XVI wieku, był gatunkiem typowo barokowym i stanowi on pogranicze sztuk plastycznych i poezji, gdyż składają się z grafiki, ikony czy też ryciny oraz utworu poetyckiego. Wykorzystał go Morsztyn pisząc na emigracji, a swój utwór poświęcił katoliczce księżnie Katarzynie z Sobieskich Radziwiłłowej. Omawiany utwór nawiązuje do biblijnej Pieśni nad Pieśniami, zatem głównym motywem Emblematów jest pobożna miłość, której wzór stanowi właśnie Pieśń nad Pieśniami i to właśnie stąd najczęściej pochodzą motta poszczególnych utworów.
EMBLEMA 8
Oblubienica chora prosi Oblubieńca, żeby jej pulsów pomacał.
Napis: Mdleję od miłości. Kant. 2, 2.
Serce me, ogniem miłości spalone,
W proch i w perzyny szczyre obrócone,
O Oblubieńcze mój, o me kochanie,
Rzewne do Ciebie posyła wzdychanie.
Zmacaj mi pulsów, patrz jako od ognia,
Który Twa święta zapala pochodnia,
Pałam, że ledwie słońce swymi koły
Pali tak ziemię libijską w popioły.
Cudowna miłość i niewysłowiona,
Miłość rozumem mym nieogarniona,
Żeś, Oblubieńcze, dla mnie, mój kochany,
Krzyż srogi podjął i okrutne rany,
Miłość wzajemną, choć w nierównej szali,
Rozżarza we mnie, która mię tak pali,
Występują tu postaci Oblubieńca i Oblubienicy zapożyczone z Biblii. Jednakże Morsztyn używa tego motywu, aby ukazać zasadność dobrze ukształtowanej miłości do Boga i łączy to z przekonaniem, że może ona uratować człowieka przez wrogiem i wojnami. Kolejnym motywem biblijnym występującym w Emblematach jest motyw wanitatywny, już wcześniej przeze mnie wspomniany. Morsztyn odnosi się do tradycji poetów metafizycznych, czyli toposu osamotnienia, kruchości, omylności poznawczej, błądzenia itd. Bohaterowie tych utworów występują w różnych kreacjach, bowiem niekiedy są oni kochankami, niekiedy przemawia do czytelnika Chrystus a czasami w roli Oblubienicy występuje każdy człowiek - bohater zbiorowy. Podsumowując rozważania dotyczące omawianego utworu należy powiedzieć, że Emblemata należą do literatury dewocyjnej i unika w nich autor tematów problematycznych takich jak konflikt arian, do których Morsztyn należał z katolikami. W tym miejscu można jeszcze wspomnieć o Aleksandrze Teodorze Lackim, uznanym za autora najlepszego i najpopularniejszego w baroku przekładu emblematów Hermana Hugona, pt. Pobożne pragnienia, które bazują na wspomnianej wcześniej Pieśni nad Pieśniami.
Powracając do tematu poetów i poezji metafizycznej nie sposób nie wspomnieć poezji Mikołaja Sępa - Szarzyńskiego. Twórczość tego pisarza jest zapewne dobrze nam wszystkim znana, ale warto powiedzieć, że fascynacja Pismem Świętym u tego autora przejawia się w dwojaki sposób. Po pierwsze wykorzystuje on, jak wielu poetów baroku, motyw wanitatywny. Nastrój jego poezji wyraża przekonanie o krótkości żywota, niepewności doświadczenia i poznania, małości człowieka wobec Boga i wieczności itd np. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego i wiele innych. Po drugie Szarzyński wykorzystuje pewne figury, znaczenia i postaci biblijne. Mianowicie, operuje pojęciami ciemności i światła, stawiając Boga i szatana po każdej ze stron, pojawiają się także biblijne ciągi skojarzeń i metafor militarnych- życie jako „straszliwy bój” czy takie wersy jak „dusza uczciwa / krwią, ciałem, zbroją, sławę kupić chciwa” (Pieśn V). W utworach Szarzyński wykorzystuje także, jak zostało wspomniane wcześniej, postaci biblijne. Dowodem tego mogą być takie utwory jak Na obraz Herodiady z głową ś. Jana czy Na obraz ś. Maryjej Magdaleny.
Sebastian Grabowiecki, podobnie jak Szarzyński, był poetą intelektualnym i trudnym, był on opatem klasztoru cystersów w Bledzewie. Wart wspomnieć o jego Rymach duchownych. Posiadają one poukładaną kompozycję, rysującą znamienny wzorzec katolicki przemiany i odnajdywania wartości. Występują one w następującej kolejności- - wiersze pokutne, oczyszczające, dziękczynne i pochwalne. Oba setniki zamykają się wierszem skierowanym do Matki Boskiej, a całość wierszem do Anioła Stróża. Grabowiecki tworząc sięga bliskiej mu w czasie i w intencjach poezji włoskiej i hiszpańskiej, a tak że do Psałterza, który w znaczny sposób wpłynął na kształt jego poetyki.
Kolejnymi utworami, będącymi niejako cyklem, trylogią są Lekcje Kupidynowe - poemat o dramacie miłości ziemskiej, Łódź młodzi z nawałnicy do brzegu płynąca - poemat o walce i zwycięstwie amora Bożego nad Kupidynem oraz Pochodnia Miłości Bożej z piącią strzał ognistych- ten poemat z kolei zawiera rozważania o filozofii miłości Bożej. Autorem tego cyklu jest Kasper Twardowski , który za ich pomocą wyraża swój akt skruchy. Mamy tu do czynienia także po raz kolejny z zestawieniem postaci biblijnych z mitologicznymi.
Kolejnym twórcą, o którym chciałabym kilka słów powiedzieć, jest Kasper Miaskowski. Określany jest on, podobnie jak Kochowski, mianem poety dewocyjnego, jednakże w jego twórczości widać także wyraźne wpływy sarmatyzmu o czym za chwilę. Twórczość religijna Miaskowskiego obejmuje wiersze, odpowiadające biegowi roku liturgicznego: adwent Antyfony, Hymna, boże narodzenie Jasłeczka, Szopa, Rotuły, Wielki Post Historyja gorzkiej męki, Na kalwaryję Mikołaja Zebrzydowskiego, Elegia Pokutna do Pana i boga, Elegia Pokutna do Najświętszej Panny, Psalm szósty Pokutny. Co interesujące, jak możemy przeczytać we wstępie do Rytmów Miaskowksiego, wydarzenia biblijne przez niego przedstawione są spolonizowane - Piłat jest tu posłańcem lub starostą, Kajfasz zwołuje senat, pogrzeb Chrystusa odbywa się według ceremoniału polskiego, a Sąd Ostateczny sprawowany jest jak walny sejm. Również obrady Sanhedrynu zabarwione są realiami i frazeologią jurysdykcji szlacheckiej, a pojmanie w Ogrójcu przedstawiona jest jak zaściankowa „rąbanina”. Jednakże zabiegi te są dyskretne i stonowane, a dominantę stanowi jednak tekst Biblii. Twórczość Miaskowskiego obfituje w różne gatunki, są to przecież epigramaty, hymny, pieśni a nawet mesjady. Warto wspomnieć, że np. w Rotułach na narodzenie Syna Bożego poeta nie odtwarza rzeczywistości Pisma Świętego czy tradycji Kościoła, lecz mówi o symbolicznej przemianie kultury starożytności włączonej w służbę chrześcijaństwa, albowiem obok postaci Chrystusa mamy tam do czynienia z Apollinem i muzami, które składają mu hołd.
Podsumowując można stwierdzić, że „doniosłym źródłem inspiracji dla większości twórców tej epoki była Biblia , a zwłaszcza Stary Testament.”