III-PODSTAWY USTROJU RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ
PRAWO nieodłącznie wiąże się z pojęciem PAŃSTWA.
Nie może istnieć państwo, w którym nie ma prawa, z kolei prawem jest to, co zostało za takie uznane przez państwo (jego organy), wyjątkowo przez jakąś zbliżoną strukturę.
Nie istnieje jednolita definicja PAŃSTWA;
w prawie międzynarodowym publicznym jest to obszar zamieszkały przez ludzi, którzy wytworzyli suwerenną władzę.
Ludność zamieszkała na terenie państwa przekazuje część swych kompetencji przedstawicielom władzy publicznej (państwu i jego organom, chyba że mamy do czynienia z demokracją bezpośrednią), albo też tę władzę sprawuje ten, kto zdobył ją wykorzystując swą przewagę. Rzecz jasna możliwe są liczne sytuacje pośrednie. Każde wzmocnienie władzy państwa (jego organów) oznacza uszczuplenie praw społeczeństwa i odwrotnie,
przykładem mogą być regulacje prawne dotyczące tych obszarów życia społecznego, które dotychczas nie były objęte ingerencją państwa (np. przez wprowadzanie standardów ochrony środowiska),
prowadzi to do tzw. jurydyzacji życia.
Istota władzy państwowej polega na stosowaniu przymusu w celu wyegzekwowania nakazów (zakazów) określonego zachowania się (sankcji).
PAŃSTWO określa się także jako organizację (tj. sformalizowaną grupę społeczną wyposażoną w środki przymusu o charakterze powszechnym):
polityczną (jej celem jest kierowanie całym społeczeństwem),
terytorialną (musi posiadać terytorium),
przymusową; zasadą jest, że każdy kto się znajduje na takim terytorium, podlega władzy państwa nawet gdyby tego nie chciał; jeżeli ma obywatelstwo danego państwa, to częściowo podlega jego władzy nawet wówczas jeżeli znajduje się poza takim terytorium; z kolei państwo stosuje środki przymusu w celu realizacji tych rozwiązań (postaw, celów), które uważa za szczególnie istotne; przymus ten jest jednak sformalizowany, tj. ujęty w ramy procedur ustalonych przez państwo (jego organy),
hierarchiczną (jego kompetencje i zasady ich wykonywania są uporządkowane w ten sposób, że określone organy mają kompetencje nadrzędne nad innymi, o szczegółach rozstrzygają normy prawne),
suwerenną; państwo nie uznaje nad sobą żadnej władzy zwierzchniej, a władza państwa nie wywodzi się z woli innych państwa. Określa się ją niekiedy jako samowładność (samodzielność) i całowładność (bo ta samodzielność obejmuje swobodę sposobu regulacji wszystkich spraw). Stąd też wyróżnia się suwerenność w stosunkach zewnętrznych i wewnętrznych. Zasada ta nie ma jednak charakteru bezwzględnego. Po pierwsze, pomimo że suwerenność w stosunkach zewnętrznych należy do powszechnie aprobowanych zasad prawa międzynarodowego, i jest wypowiedziana w licznych dokumentach prawnomiędzynarodowych, z wielu doznaje ciągłych uszczupleń. Nie jest możliwe istnienie państwa, które nie współpracuje z innymi, a zasady tej współpracy wymagają dookreślenia przeważnie w umowach międzynarodowych. Z kolei każda z takich umów prowadzi do samoograniczenia suwerenności. Z drugiej strony należy mieć świadomość tego, że wiele państw (zwłaszcza silniejszych ekonomicznie i militarnie) nieustannie podejmuje próby ingerencji w sferę cudzej suwerenności. Bezwzględnego charakteru nie ma też suwerenność w stosunkach wewnętrznych, bowiem państwo nie ma pełnej swobody w kształtowaniu treści prawa, chociażby ze względu na konieczność respektowania prawnomiędzynarodowych standardów praw człowieka.
Sposób wspomnianej regulacji (treść norm prawnych):
zależy w zasadzie od tego, kto sprawuje władzę (bo każdy albo dąży do innych celów, albo chce inaczej realizować takie same cele),
podlega licznym ograniczeniom, przede wszystkim z punktu widzenia szeroko pojmowanych standardów międzynarodowych (np. odnoszących się do praw człowieka, ochrony środowiska itd.).
W zasadzie panujący (ugrupowanie, które sprawuje władzę) samodzielnie określa zasady postępowania istotne w punktu widzenia jego interesów, przede wszystkim zaś pod kątem widzenia zapewnienia szeroko pojmowanego bezpieczeństwa (militarnego, ekonomicznego, społecznego), a związane z tym szczegóły znajdują swój wyraz właśnie w normach prawnych.
Powstaje pytanie, skąd państwo czerpie legitymację do stosowania przymusu. Inaczej mówiąc dlaczego takie same zachowania się niekiedy stanowią czym dozwolony, a kiedy inaczej nawet przestępstwo (np. w razie pozbawienia wolności) - zależnie od tego, czy są to zachowania się państwa (jego organów), czy zachowania się innych podmiotów. Przyjmuje się, że dzieje się tak dlatego, że społeczeństwo upoważnia swoich przedstawicieli do sprawowania władzy w jego (tego społeczeństwa) imieniu. Stąd też przyjmuje się, że jeżeli władza nie realizuje przekonań społecznych, można jej wypowiedzieć posłuszeństwo - odwołać, odmówić zastosowania się do rozstrzygnięć tej władzy.
Wedle art. 2 Konstytucji
Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej
co jest znaczącą dyrektywą dla wszystkich organów stanowiących prawo. Ustalona przez dalsze przepisy Konstytucji hierarchia źródeł prawa prowadzi do wniosku, że akty rangi niższej niż Konstytucja muszą respektować opisaną wyże zasadę.
Zasady sprawowania wspomnianej władzy reguluje prawo, w tym określa ono podstawowe zasady odnoszące się do:
struktury, zadań i zasad funkcjonowania organów państwa,
sposobu sprawowania władzy publicznej (zwłaszcza jak organowi państwa wolno postępować w stosunku do podmiotów prawa),
sytuacji podmiotów prawa (zwłaszcza osób fizycznych), w tym ich praw (obowiązków).
Te rozwiązania, które mają z tego punktu widzenia charakter kluczowy, przeważnie są określane w KONSTYTUCJI, zwanej niekiedy ustawą zasadniczą. Nie zawsze tak jest, istnieją państwa, które funkcjonują bez konstytucji (np. Wielka Brytania). Nie wszystk9ie szczegóły dotyczące funkcjonowania władzy publicznej mogą być określone w Konstytucji, niektóre z nich określa ustawodawstwo zwykłe.
SYSTEM ORGANÓW PAŃSTWA
Organem państwa jest osoba (grupa osób), która w zakresie i formie przewidzianej prawem podejmuje działania w imieniu państwa. Obecnie np. są to Sejm, Rada Ministrów, minister, wojewoda). O tym, co jest takim organem, rozstrzyga prawo. Ich działania są zatem działaniami w imieniu państwa. Można je podzielić na władcze i niewładcze.
WŁADCZE - czyli te, które dla zapewnienia realizacji określonych celów posługują się metodą podporządkowania sobie podmiotów prawa, np. w drodze stanowienia norm prawnych, a niestosowanie się do określonych nimi nakazów (zakazów) zagrożone jest sankcją (przymusowe wykonanie, kara). Niekiedy takie cele mogą być nawet odległe od zastosowanych metod (np. obniżka akcyzy na alkohol by wyeliminować bimbrownictwo bądź przemyt).
NIEWŁADCZE - czyli te, które dla określenia pożądanych celów nie stosują metody władczej, a zmierzają do przekonania (stworzenia zachęty) do określonych zachowań się (nakłanianie), informowanie, stwarzanie warunków zachęcających do określonych postaw (np. edukacja proekologiczna, zdrowotna, częściowy zwrot wydatków dobrowolnie poniesionych na ochronę środowiska).
ORGANY PAŃSTWA
monokratyczne (jednoosobowe),
kolegialne (parlament, Rada Ministrów, samorządowe kolegium odwoławcze).
O tym, jaki jest charakter organów państwa, metody i formy działania, a także jakie są ich zadania, kompetencje, przesądzają obowiązujące w danym państwie zasady ustrojowe, przede wszystkim zaś wynikające z Konstytucji.
W toku rozwoju historycznym przybierały one różne formy i w różny sposób były powoływane.
Przykładami organu:
monokratycznego był np. król (cesarz itp.), dziedziczny bądź elekcyjny,
kolegialnego były np. systemy demokracji bezpośredniej (demokracja grecka) bądź pośredniej (organ kolegialny pochodzący z wyboru).
ORGAN MONOKRATYCZNY samodzielnie dokonuje rozstrzygnięcia, chociaż nie ma przeszkód by wcześniej korzystał z doradztwa stałych bądź doraźnych organów doradczych. W sytuacjach określonych prawem musi to czynić (np. uzgodnienie, opinia). Niekiedy może on dokonywać rozstrzygnięć tylko na wniosek legitymowanego podmiotu.
UZGODNIENIE ma charakter wiążący, w istocie jest rodzajem zgody; jego brak wyklucza możliwość podjęcia takiego rozstrzygnięcia.
OPINIA nie jest wiążąca, ale musi być przedstawiona przed dokonaniem rozstrzygnięcia.
ORGAN KOLEGIALNY dokonuje rozstrzygnięcia w drodze głosowania. Zasady obliczania tych głosów oraz odpowiedź na pytanie, jaka większość głosów prowadzi do przyjęcia rozstrzygnięcia, określają przepisy o charakterze ustrojowym (konstytucja, ustawa). Wiąże się z tym pojęcia quorum i większość.
QUORUM to minimalna liczba członków organu kolegialnego, którzy muszą brać udział w głosowaniu, by obrady były skuteczne. Większość, to minimalna liczba głosów osób uczestniczących w głosowaniu za wnioskiem, niezbędna do jego przyjęcia.
Pojęcie „większość głosów” wiąże się z techniką podejmowania decyzji przez organy kolegialne, polegająca na tym, że dla prawomocności zaproponowanych rozstrzygnięć wymagany jest udział w tym akcie określonej, minimalnej liczby osób (np. 1/2, 2/3) tego gremium (kworum) oraz odpowiednia liczba (większość) głosów.
Stosowane są trzy sposoby obliczania większości głosów:
większość zwykła (względna) - na daną propozycję pada więcej głosów niż na inne,
większość bezwzględna (absolutna) - liczba głosów “za” wynosi więcej niż połowa obecnych organu kolegialnego (więcej niż głosów przeciwnych, nieważnych i wstrzymujących się razem wziętych),
większość kwalifikowana - jest dokładnie określona, zawsze na poziomie wyższym niż połowa ogólnej liczby głosów; np. zmiana Konstytucji RP może nastąpić na mocy ustawy uchwalonej przez sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej 1/2 ogólnej liczby posłów.
Większość bezwzględna - gdy podczas głosowania liczba głosów za wnioskiem jest większa od sumy głosów przeciw i wstrzymujących się (aby wniosek został przyjęty, liczba osób popierających go musi stanowić więcej niż 50% wszystkich głosów). Większość bezwzględna jest wymagana np. w Sejmie do odrzucenia poprawki Senatu, ogłoszenia referendum ogólnokrajowego, czy uchwalenia tajności obrad.
Większość zwykła - gdy podczas głosowania więcej osób biorących udział w głosowaniu opowiada się za wnioskiem niż przeciw. Głosy wstrzymujące nie są wliczane do wyniku. W Sejmie RP większość głosowań nad ustawami odbywa się w trybie większości zwykłej. Minimalną liczbą głosów potrzebną do osiągnięcia większości zwykłej jest 1 głos.
Ta większość może być:
zwykła (50% quorum +1 głos), bądź
kwalifikowana (np. 2/3 głosów wszystkich członków, jednogłośnie itd.).
O szczegółach rozstrzygają stosowne wymagania ustrojowe. Oznacza to jednocześnie, że nie istnieje konieczność jednomyślności głosujących. Dawniej bywało inaczej, np. w okresie parlamentaryzmu szlacheckiego brak zgody nawet jednego posła (liberum veto - wolny sprzeciw) wykluczał podjęcie uchwały.
Niekiedy organ państwa:
jest organem kolegialnym, który musi działać w pełnym składzie (np. sąd który orzeka w składzie trzyosobowym),
a może też być organem monokratycznym (np. sędzia w postępowaniu uproszczonym).
Ze względu na tryb pochodzenia organów państwa możemy je podzielić na pochodzące z:
wyboru (, Prezydent RP, Sejm, rada gminy, sejmik samorządowy województwa),
kooptacji (uzupełnienia, b. rzadki przypadek, dopuszczalny tylko jeżeli ustawa tak stanowi, niedopuszczalny w wyborach do Sejmu i Senatu), polega na tym, że opróżnione stanowisko zajmuje ten, kto był następny na liście,
nominacji (mianowania, czyli wyznaczenia przez organ wyżej usytuowany w hierarchii władzy, np. wojewodę powołuje Prezes RM na wniosek ministra ds. administracji publicznej),
dziedziczenia (kiedyś król).
Dalsze kryteria podziału organów państwa:
naczelne (centralne), tj. wykonujące swe kompetencje w odniesieniu do terytorium całego kraju, np. Sejm, minister właściwy w sprawach sprawiedliwości),
terenowe (np. wojewoda, organy gminy) - właściwość ograniczone do fragmentu terytorium kraju,
rządowe (np. wojewoda) i samorządowe (np. starosta).
Organy władzy publicznej działają na podstawie prawa i w jego granicach (zasada praworządności, art. 7). Inaczej mówiąc oznacza to, że każde władcze działanie władzy publicznej musi mieć swoja podstawę w prawie, pod rygorem bezskuteczności lub nieważności.
Każdy organ państwa ma ustalony zakres kompetencji (właściwości).
KOMPETENCJA:
to inaczej moc (prawo, władza) do działania organu w określony sposób i w określonym zakresie, inaczej mówiąc jest to zdolność prawna danego organu do działania w danym zakresie,
oznacza ustawowe kryterium pozwalające ustalić, który organ państwa jest powołany do załatwiania spraw danego rodzaju,
może wynikać tylko z przepisów prawa (Konstytucja, ustawy). Organ w zasadzie nie może samodzielnie wyznaczać swej właściwości, o ile ustawa ta stanowi może natomiast określić niektóre szczegóły dotyczące swego funkcjonowania (np. Rada Ministrów uchwala regulamin swoich prac). Konstytucja wyznacza m.in. zakres właściwości Sejmu, ale to nie Sejm ją uchwalił, lecz Zgromadzenie Narodowe (czyli Sejm i Senat obradujące łącznie); wyjątkowo ustawa może przewidywać możliwość powierzenia niektórych zadań organu innemu, ale tylko za jego zgodą,
niekiedy ustawa dopuszcza przejęcie kompetencji przez organ wyższego stopnia (np. GIOŚ) lub uzależnienia to od woli stron,
np. właściwość umowna sądu cywilnego bądź zapis na sąd polubowny.
Kompetencji organu nie wolno domniemywać, a w rezultacie milczenie ustawy w kwestii kompetencji danego organu musi być interpretowane jako wyraz jej braku, chyba że ustawa stanowi inaczej (np. organ administracji morskiej może wydawać zarządzenia w niektórych sprawach dotyczących wód morskich, pomimo braku wyraźnego upoważnienia ustawowego do działania w konkretnych rodzajach spraw).
Przestrzeganie WŁAŚCIWOŚCI ORGANU PAŃSTWA jest podstawowym obowiązkiem takiego organu,
uchybienie (naruszenie właściwości) przeważnie skutkuje nieważnością aktu (np. art. 156 § 1 pkt 1 k.p.a. - nieważność decyzji administracyjnej podjętej z naruszeniem przepisów o właściwości; podobne rozwiązanie dotyczy postępowań sądowych),
przede wszystkim - NIE WYCHYLAJ się (poza zakres twojej kompetencji).
RODZAJE KOMPETENCJI (właściwości):
rzeczowa (przedmiot działania),
miejscowa (dotyczy tylko organów terenowych, przeważnie kryterium stanowi miejsce zdarzenia), pozostałe organy wykonują swe kompetencje na obszarze całego państwa (np. Sejm, minister),
instancyjna (wskazuje organ właściwy do rozpatrywania środków zaskarżenia od orzeczeń organu niższego stopnia).
Spór kompetencyjny, tj. jeżeli::
dwa organy zajmują rozbieżne stanowisko w przedmiocie swej kompetencji, taki spór może być:
pozytywny (gdy każdy z nich uważa, że właściwy w tym samym zakresie, b. rzadkie zjawisko),
negatywny (gdy każdy z nich uważa, że nie jest właściwy).
Przyczyną takich sporów najczęściej jest niestaranna technika legislacyjna, zwłaszcza stosowana w ustawach zmieniających dotychczasowe rozwiązania (tworzenie nowych organów państwa, ich przekształcenia, likwidacja itp.) .
Różne mechanizmy rozstrzygania takich sporów, np.:
w postępowaniu administracyjnym z reguły rozstrzyga wspólny organ wyższego stopnia,
niekiedy nawet orzeka władza sądownicza (np. Trybunał Konstytucyjny w razie sporu pomiędzy konstytucyjnymi organami państwa)
ZASADA NIEPOŁĄCZALNOŚCI (incompatibilitas)
dotyczy osób sprawujących niektóre funkcje państwowe o szczególnej randze bądź wiążących się ze szczególna odpowiedzialnością,
oznacza zakaz łączenia tych funkcji,
ma na celu:
zapewnienie transparentności działania władz publicznych,
uniknięcie sytuacji w której ta sama osoba mogłaby piastować urzędy bądź wykonywać funkcje o kolizyjnych zadaniach,
uniknięcie sytuacji, w której osoba tworząca dany organ ( monokratyczny) nie będzie w stanie wywiązać się z obowiązków spoczywających na poszczególnych organach,
o szczegółach (tj. dotyczących odpowiedzi na pytanie, których funkcji z sobą nie można łączyć rozstrzyga Konstytucja, częściowo ustawodawstwo zwykłe).
ZASADA TRÓJPODZIAŁU WŁADZ
Współcześnie na świecie dominują państwa o ustrojach charakteryzujących się wypracowaną w XVIII w. (Montesquie) koncepcją trójpodziału władzy publicznej na:
ustawodawczą (parlament),
wykonawczą (głowa państwa i rząd),
sądownicza (niezawisłe sądy),
które wzajemnie się uzupełniają, wzajemnie „hamują” i częściowo kontrolują. Koncepcja ta powstałą w okresie francuskiego absolutyzmu, kiedy to absolutna władza należała do króla. Taki podział władz miał zapewniać prawa obywatelskie i był reakcją na koncepcje władzy absolutnej; ta praktycznie pozostawała poza kontrolą, co było źródłem licznych nadużyć. Podobne tendencje można było zauważyć nawet we współczesnych państwach, które formalnie realizowały zasadę trójpodziału władzy - przykładem PRL (inne demoludy), kiedy faktycznie absolutną władzę sprawowała parta komunistyczna.
Koncepcja trójpodziału władzy co do szczegółów może być rozmaicie rozumiana, co znajduje zresztą swój wyraz w rozwiązaniach przyjętych przez poszczególne państwa.
Stosownie do art. 10 Konstytucji „ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej” (§ 1), zaś „władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały”.
Organy państwa o innych funkcjach:
np. kontrolnych (regionalna izba obrachunkowa, Najwyższa Izba Kontroli, Rzecznik Praw Obywatelskich).
Te kryteria mogą się przenikać i zazębiać.
Przykłady mechanizmów trójpodziału władz:
Do wejścia ustawy (aktu władzy prawodawczej) w życie potrzeby jest podpis Prezydenta (organu władzy wykonawczej). Z kolei zgodność ustawy z Konstytucją bada Trybunał Konstytucyjny (organ władzy sądowniczej). Prezydent mianuje sędziów, a Sejm (organ władzy prawodawczej) powołuje Prezesa NIK i RPO oraz dokonuje wyboru sędziów TK. Sąd Najwyższy (organ władzy sądowniczej) orzeka o protestach wyborczych i o ważności wyborów. Minister (organ władzy wykonawczej) ma zajmować się wykonaniem ustaw, ale w pewnym zakresie ma kompetencje władzy prawodawczej (wydaje rozporządzenia wykonawcze jako akty powszechnie obowiązujące), a podejmując decyzje administracyjne orzeka o prawach (obowiązkach) ich obywatelskich (co jest atrybutem władzy sądowniczej), a z kolei sądy administracyjne kontrolują działalność organów administracji z punktu widzenia zgodności z prawem.
art. 189 Konstytucji).
KONSTYTUCJA - po łacinie constitutio ustrój (budowa, skład czegoś, coś istotnego). W starej polszczyźnie - on był miernej konstytucji.
Współcześnie pod tym pojęciem rozumie się tzw. USTAWĘ ZASADNICZĄ, która określa podstawowe elementy ustroju państwa, a zwłaszcza:
strukturę podstawowych organów państwa, mechanizmów ich powoływania oraz funkcjonowania,
zasady stanowienia prawa,
prawa i wolności obywatelskie oraz niektóre mechanizmy ich ochrony.
Konstytucja RP jest ustawą o szczególnym znaczeniu, bowiem:
tryb jej uchwalania-zmiany różni się od pozostałych ustaw (jest on trudniejszy, zarówno w zakresie dotyczącym inicjatywy ustawodawczej, jak i większości głosów),
ma ona charakter nadrzędny w stosunku do pozostałych aktów normatywnych (muszą z nią być zgodne).
Inaczej mówiąc treść konstytucji determinuje działanie wszystkich organów RP oraz jej obywateli. Może być stosowana bezpośrednio, chyba że jej przepisy stanowi inaczej. O ile zatem nie zachodzi ta ostatnia sytuacja, jej rozwiązania mogą być powoływane m.in. jako podstawa orzeczeń sądowych oraz decyzji administracyjnych (art. 8 ust. 2)
Uchwaliło ją Zgromadzenie Narodowe (czyli połączone Sejm i Senat) w dniu 2 kwietnia 1997 r., obowiązuje od 17 października 1997 r., dotychczas była tylko raz zmieniana (europejski nakaz aresztowania). Określa ustrój RP jako demokrację parlamentarną opierająca się na zasadzie trójpodziału władzy i organów sprawujących tę władzę; stosownie do art. 4 „Władza zwierzchnia w Rzeczypospolitej Polskiej należy do Narodu. Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio,” zaś Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasadę sprawiedliwości społecznej (art. 2). Podstawę jej ustroju gospodarczego stanowi społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych (art. 20). Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej.