Współczesna polska proza kobieca, polonistyka, 5 rok

Badacze literatury, krytycy i czytelnicy zgodnie twierdzą, że współczesną prozę polską opanowały kobiety. Być pisarką w dzisiejszej Polsceznaczy nadal coś zupełnie innego niż bycie pisarzem, ale też coś zupełnie innego niż bycie pisarką dwadzieścia lat wcześniej. Michał Głowiński, znany badacz języka i literatury, w mowie skierowanej do Wisławy Szymborskiej podczas nadania poetce doktoratu honoris causa Uniwersytetu w Poznaniu (w 1995 roku) przyznał, że "język tak jest skonstruowany, że formom męskim przyznał przywilej ogólności. Kiedy powiadam wielka poetka, chcąc nie chcąc sugeruję, że jest tylko najlepszą wśród kobiet piszących wiersze." Aczkolwiek być pisarką w dzisiejszej Polsce znaczy mieć się wcale nieźle: znaczy bowiem - być w centrum zainteresowania. Pojawienie się zainteresowania literaturą tworzoną przez kobiety, wszelkimi "feminizmami", było koniecznością socjologiczną: z jednej strony nowe oblicze zachodniego feminizmu wraz z jego ponad dwudziestoletnią tradycją i zdobyczami, z drugiej prężne pokolenie urodzonych po 1960-tym roku, przygotowane przez historię krajową do roli disobeyed girls. Pojawiają się pierwsze monografie polskiej literatury kobiecej: Grażyny Borkowskiej Cudzoziemki czy Marii Janion Kobiety i duch inności; pierwsze prace teoretyczno-literackie bazujące na feministycznej teorii krytyki; pierwsze antologie klasycznych tekstów feministycznych; pozycje encyklopedyczne: Kronika kobiet, Encyklopedia drugiej płci. Zasłużone magazyny opracowują numery monograficzne poświęcone literaturze kobiecej: "Literatura na świecie", "Teksty drugie", "bruLion", "Więź", "Znak", "Film na świecie", "Magazyn sztuki". Jak widzimy z tej pobieżnej rekonstrukcji, lata 90-te w polskiej kulturze to lata kobiecego boomu. Na wiele sposobów kobieta w Polsce może teraz zdobywać "no-men`s land" - ziemię niczyją, by uprawiać ów "zawód z przyszłością" jakim stało się pisarstwo. Współczesna proza kobieca to zjawisko niejednorodne, grupujące pisarki różnych pokoleń, orientacji i upodobań artystycznych. Tak jak cała współczesna proza polska składa się ze zjawisk osobnych, nie układających się w jakiś prąd, tendencję czy grupę. Jedyne, co je łączy, to osoba autorki: kobiety opowiadającej no nowo to, co wokół niej, uwrażliwionej na istnienie Różnic i Innego, cierpliwie podważającej zastane struktury i wartości. Oto niektóre z owych osobnych głosów. Ogromną popularność zdobyła niezwykła saga rodzinna, późny debiut pisarski Teresy Lubkiewicz-Urbanowicz pt.: Boża podszewka. Jest to opowieść o niepokornej kobiecie i jej rodzinie ze szlacheckiego zaścianka na Wileńszczyźnie; sfilmowana ostatnio przez Izabellę Cywińską. Również do Kresów i pamięci swego dzieciństwa sięga odzywająca się po latach krystalicznie czystą prozą Biały kamień Anna Bolecka. Bardzo poczytną od co najmniej dwudziestu lat, pisarką jest Krystyna Kofta, autorka śmiałych pod względem obyczajowym fabuł, m.in. Wizjer, Ciało niczyje, Pawilon Małych Drapieżców, Chwała czarownicom czy bestsellera, poradnika-żartu pt.: Jak zdobyć, utrzymać i porzucić mężczyznę. Kofta jest również współautorką (z Małgorzatą Domagalik) książki-rozmowy Harpie, piranie, anioły o sytuacji społecznej, domowej i towarzyskiej współczesnej kobiety polskiej. Szczeliny istnienia Jolanty Brach-Czainy krytycy nie wahali się nazwać genialną - trudno znaleźć jej odpowiednik tak w literaturze polskiej, jak i obcej. To wnikliwe studium o istocie naszego istnienia tkwiącej w przedmiotach (np.: ścierka do podłogi) i czynnościach (np.: akt miłosny, przyrządzanie mięsa) "towarzyszących naszemu wysiłkowi egzystencjalnemu budującemu codzienność". Trudno przecenić intertekstualne narracje znanej artystki (malarstwo, instalacje), historyka sztuki, poetki, eseistki i prozaiczki Ewy Kuryluk: Wiek XXI czy Grand Hotel Oriental. Do mistrzostwa swe reporterskie fabuły doprowadziły Hanna Krall, Agata Tuszyńska czy Joanna Siedlecka. Najbardziej znane książki Hanny Krall (Zdążyć przed Panem Bogiem, Dowody na istnienie), te, które poruszyły świat, to na pozór oschłe relacje o losach Żydów we współczesnym świecie. Autorka rejestruje "ciche" i "głośne" życiorysy; nie stara się porządkować swych relacji: "Przecież nie piszemy historii. Piszemy o pamiętaniu". Sny i kamienie Magdaleny Tulli są ambitną mini-powieścią poetycką o nazwach i rzeczach, fantasmagorią, traktatem o sposobie bycia miast w świadomości współczesnego człowieka. Tulli interesuje współistnienie kamieni, rzeczy i nazw rzeczy, jawienie się miast konkretnych i mitycznych, nasze o nich sny, w których tylko kamienie zachowują "niezłomne, wolne od nazwy trwanie". Tzw. pokolenie bruLionu (urodzonych po 1960) przyniosło takie talenty jak: Manuela Gretkowska, Natasza Goerke, Iza Filipiak. Łączy je debiut w "bruLionie", "najbardziej miarodajnym i reprezentacyjnym czasopiśmie literackim" lat 90. Pismo to, redagowane przez dwudziesto i trzydziestolatków, programowo bezprogramowe, odważne, drapieżne, szermujące prowokacją intelektualną, przygotowało młode wstępujące pokolenie (tak redaktorów, autorów, jak czytelników) do nowej sytuacji, w jaką weszła kultura polska po przełomie oraz do odbioru kultury masowej. Gretkowska (My zdies` emigranty, Tarot paryski, Kabaret metafizyczny, Podręcznik do ludzi, Światowidz) uprawia prozę nasyconą elementami autobiograficznymi, na pograniczu francuskiego eseju; to wzorowa postmodernistka. W materii słów porusza się z wdziękiem i swobodą (u nie wtajemniczonych budząc zgorszenie) od ezoteryki po erotykę i sex. Taka postawa podkreśla fakt wyczerpania się naiwnej wiary w słowa i niemożność prowokacji, ale z drugiej strony ostatnia książka "etatowej skandalistki" polskiej literatury dowodzi, że znalazła ona ukojenie i wyłuskała jakąś formę wiary. "Podróżuj i módl się. I kochaj" - pisze w Światowidzie. Gretkowska jest również autorką scenariusza do filmu Andrzeja Żuławskiego pt.: Szamanka. Film stał się prowokacją obyczajową, ale z pewnością jest pierwszym poważnym dziełem o erotyce w kinematografii polskiej. Literacko-religijne mini fabuły z tomu Fractale zafascynowanej Wschodem Goerke otwierają nasz umysł na absurd i suspens. Filipiak jest jedną z niewielu autorek, dla której feminizm jest wciąż żywą, twórczą formułą myślenia o świecie i samej sobie. Autorka, obok Śmierci i spirali i Niebieskiej menażerii, pokoleniowej książki Absolutna amnezja. Niekwestionowanym talentem do opowiadania historii dysponuje Olga Tokarczuk, konsekwentnie rozwijająca swe możliwości pisarskie. Tworzy powieści o szerokim spektrum fabularnym i formalnym. Francja Króla Słońce, baśniowe Pireneje z Podróży ludzi Księgi, opowieści o istocie tamtych czasów, przepojonych wiedzą tajemną, hermetyką, alchemią - to metafora pogoni człowieka za Księgą i sensem wszechrzeczy. Mała dziewczynka Erna Eltzner, posiadająca spirytystyczne zdolności oraz Wrocław przełomu wieków (powieść E.E) zdają się przypominać opętanemu nauką i jej zdobyczami światu, iż Prawdziwa Tajemnica jest głęboko ukryta i pozostaje Tajemnicą na zawsze, nawet dla jej nosiciela. Prawiek z kolei, o kosmogonicznej strukturze, pisana techniką realizmu magicznego to historia o micie i czasie osnuta na podstawie wydarzeń i bajań rodzimych XX wieku. Chyba najbardziej sensualne i egzotyczne powieści tworzy młoda pisarka Zyta Rudzka, która już swym debiutem (Białe klisze) narobiła sporo zamieszania i zdobyła poważne nagrody. Jej kolejne powieści, Uczty i głody i Pałac Cezarów, sprostały oczekiwaniom krytyki i czytelników. Wielu osobowościom literackim należałoby oddać tutaj sprawiedliwość, dopełniają wszak obraz współczesnej polskiej literatury: Anna Bojarska, Maria Bojarska, Ida Fink, Anna Burzyńska, Anna Nasiłowska, Hanna Kowalewska, Małgorzata Saramonowicz , Eva Hoffman, Małgorzata Holender i wiele, wiele innych. Triumfalny powrót powieści, po latach PRL-owskiego milczenia, ogłoszony przez znanego krytyka Jana Błońskiego jest również, jak widzimy, powrotem kobiet do literatury polskiej i dokonania w niej niemałego przewrotu.