REORGANIZACJA ŚRODOWISK LOKALNYCH
Środowisko lokalne należy do głównych kategorii pojęciowych pedagogiki społecznej. Obok rodziny jest najważniejszym czynnikiem socjalizacji. Jego znaczenie i siła wynika m.in. stąd, iż jest ono nieodłącznym i nieuchronnym elementem otoczenia życia jednostki, od urodzin po kres życia. Człowiek niekiedy pozbawiony jest rodziny, nieświadomie lub instrumentalnie może wyłączyć się z grupy rówieśniczej, nie może jednak żyć poza społecznością lokalną.
Środowisko lokalne to gromada ludzi zamieszkujących ograniczone i względnie izolowane terytorium, posiadających i ceniących wspólną tradycję, wartości i symbole, instytucje usługowe i kulturowe, świadomych jedności, odrębności i gotowość do wspólnotowego działania, żyjących w
poczuciu przynależności i wewnętrznego bezpieczeństwa.
To, czy proces ponownego przystosowania się byłego przestępcy do normalnego życia zakończy się powodzeniem czy tez niepowodzeniem jest uzależnione od wielu czynników i to zarówno po stronie samej jednostki, jak i po stronie społeczeństwa i środowiska, do którego były przestępca wraca. Społeczeństwo musi w jakimś sensie przystosować się do problemów eks-dewiantów czy szerzej - do problemów ludzi zmarginalizowanych, mniej lub bardziej trwale wykluczonych, mających trudności w odnalezieniu się w zmieniających się warunkach życia społecznego, niepotrafiących przystosować się do egzystencji w społeczeństwie epoki ponowoczesnej. Jest to problem współczesnych społeczeństw (zarówno biednych, bogatych, jak i dynamicznie przekształcających się), które zalewane nawarstwiającą się falą marginalizacji i wykluczenia społecznego, a także zjawiskami patologii społecznej (socjopatologii) i patologii życia publicznego, nie powinny jedynie „okopywać się” przed tego typu zagrożeniami, tworząc ściśle wydzielone systemy pomocy społecznej i resocjalizacji, ale w zgodzie z ideą społeczeństwa obywatelskiego winny też reorganizować się w postrzeganiu tych zjawisk i ich rozwiązywaniu. Chodzi bowiem o to, aby zgodnie z koncepcją rekonstrukcji społecznej „stwarzać zupełnie nowe schematy zachowania, nowe normy postępowania, nowe instytucje, które zastąpią lub zmodyfikują dawne i będą bardziej odpowiadały zmienionym postawom”, powstrzymując w grupie procesy społecznej dezorganizacji, „stwarzając nowe dziedziny współpracy społecznej”.
Zestawienie tych nieco odległych od siebie koncepcji wydaje się jednak wzajemnie uzupełniać. Rozwijająca się coraz bardziej idea społeczeństwa obywatelskiego, a więc społeczeństwa samoorganizującego się do rozwiązywania rozmaitych spraw społecznych i publicznych, wyzwalającego oddolną, dobrowolną aktywność obywateli i rozbudowującego niezależne od państwa rozmaite struktury społeczne, będzie musiała również podjąć trud reorganizowania utrwalonych, niezgodnych ze współczesnymi koncepcjami pracy socjalnej, postaw społecznych do rozwiązywania problemów związanych z rozmaitymi kwestiami socjalnymi. Utrzymujące się dość tradycyjne postawy, instytucje oraz schematy działania są nastawione raczej na stwarzanie rozmaitych zabezpieczeń społecznych przed rozprzestrzenianiem się zjawisk patologii społecznej i publicznej, niż na opanowywanie i przezwyciężanie tych zjawisk. Ma to również związek z podnoszoną tu kwestią readaptacji społecznej eks-przestępców do życia na wolności. Istnieje bowiem pilna potrzeba rekonstruowania stygmatyzujących, piętnujących i marginalizujących postaw społeczeństwa (i to zdecydowanie dużej już dzisiaj jego części - od elit rządzących poczynając, a na tzw. przeciętnych obywatelach kończąc) i zastąpienia ich postawami tolerancji, spolegliwej opieki, pomocniczości, racjonalnego wsparcia i wzmocnienia społecznego, kreatywności itp. Zgodnie z przywoływaną tu koncepcją reorganizacji społecznej, warunkiem jej powodzenia jest wykreowanie odpowiedniego przewodnictwa indywidualnego, często charyzmatycznego bądź grupowego. W jednym i drugim przypadku muszą to być osoby bądź grupy profesjonalnie wykształcone, dysponujące zwartą koncepcją działania i zapleczem organizacyjnym, cieszące się w skali lokalnej bądź ogólnospołecznej niekwestionowanym autorytetem. Przykładem takiego charyzmatycznego przewodnika w walce z ludzkimi ułomnościami był zapewne Marek Kotański czy też jest nim w nieco innym obszarze Jerzy Owsiak i wielu innych, znanych w
wymiarze lokalnym, liderów i działaczy społecznych.
Jednak podstawowym warunkiem do kształtowania nowego wymiaru postaw społeczeństwa w postrzeganiu rozmaitych problemów socjalnych jest przede wszystkim wiedza przeciętnych obywateli na temat ludzi zmarginalizowanych i społecznie wykluczonych. Dotyczy to również kwestii związanych z przestępczością - problemów ludzi opuszczających placówki resocjalizacyjne. Wiedza społeczeństwa o problemach tej grupy osób jest niewielka. Stąd zapewne tak radykalne i odwetowe postawy większości społeczeństwa wobec środowisk przestępczych i wobec problemów osób opuszczających placówki resocjalizacyjne. Reorganizowanie społeczeństwa w omawianym tu zakresie to budowanie wokół problemów środowisk dewiacyjnych społecznego ruchu wsparcia - ludzi gotowych pracować z tymi osobami czy grupami. Tak jak organizują się dzisiaj wspólnoty sąsiedzkie czy lokalne przeciw przestępcom, tak mogłyby się organizować również grupy na rzecz wspierania lub wzmacniania eks-dewiantów wykazujących wolę powrotu do normalnego życia. Myślę, że i w tym obszarze mieściłaby się wspomniana już wcześniej idea tworzenia spośród samych eks-dewiantów grup samopomocowych, w ramach których wspieraliby się oni wzajemnie w procesie własnej readaptacji.
Tworzący się w ten sposób w poszczególnych społecznościach ruch na rzecz społecznej readaptacji wymagałby oczywiście zintegrowania w skali lokalnej i pozalokalnej, co nie tylko służyłoby wymianie doświadczeń, ale również kreowaniu odpowiedniej polityki w tym zakresie.
Olbrzymią rolę w zarysowanym tu procesie reorganizowania się postaw społeczeństwa wobec problemów przestępczości i przestępców mają do odegrania media, które zarówno w kreowaniu wizerunku naturalnych liderów ruchu społecznego na rzecz reintegracji osób wykolejonych, jak i w szerzeniu wiedzy o zjawiskach socjopatologii, a także w upowszechnianiu sukcesów readaptacyjnych byłych przestępców i całego ruchu, są po prostu niezastąpione. To za ich pośrednictwem można bowiem kreować w skali masowej odpowiednie nastawienia, postawy i reakcje społeczne na problemy byłych przestępców i ich środowiska życia.