W teorii kształcenia wszechstronnego nacisk kładło się na bierne zdobywanie wiedzy: od ucznia wymagano, aby był jednakowo dobry w matematyce, jak i w śpiewie. Nauczanie to doprowadziło do przedmiotowego traktowania ucznia i uniemożliwiło pełny rozwój jego osobowości. Te praktyki zastąpiły wysiłki na rzecz kształcenia wielostronnego.
Anna Barańska
Komputer w teorii kształcenia wielostronnego
Wincenty Okoń (1997), po zanalizowaniu badań prowadzonych nad ośrodkowym układem nerwowym, zwrócił uwagę na to, że współczesna szkoła kładzie zbyt duży nacisk na rozwój lewej półkuli ucznia, która odpowiada za procesy myślenia, mowy oraz przetwarzania informacji, zaniedbując tym samym półkulę prawą, która odgrywa znaczną rolę w syntezie odbieranych bodźców oraz odpowiada za intuicję.
W. Okoń, a także Cz. Kupisiewicz (1985) uważają, iż kształcenie w szkole powinno obejmować całą osobowość ucznia. Należy rozwijać nie tylko jego cechy instrumentalne, lecz także wpływać na przeżycia i formułować cechy kierunkowe. Trudno jest przekazywać uczniom wiedzę, nie opierając się na tej już przez nich posiadanej. Kształcenie wielostronne ma na celu doskonalenie pracy szkoły oraz szersze przekazanie uczniom wiedzy, niż to czynili herbartyści, którzy za główny cel nauczania uważali kształtowanie charakteru moralnego, a za środki prowadzące do osiągnięcia tego celu - karność. Omawiane nauczanie nie sprowadza się również do instrumentalizmu Deweya, który proces myślenia określał jako czynność rozwiązywania problemów. Wielostronne kształcenie daje uczniom możliwość dowodzenia oraz wnioskowania. Nacisk jest kładziony na łączenie uczenia z nauczaniem, przekazywania wiedzy z jej samodzielnym zdobywaniem.
Narodzenie teorii wielostronnego kształcenia datuje się na rok 1967, kiedy to Wincenty Okoń opublikował serię artykułów, zwracając uwagę na wady dotychczasowych metod wprowadzonych w szkole, które miały na celu jednostronne uczenie oraz nauczanie bez uwzględniania pełnego rozwoju osobowości ucznia. Przez kształcenie wielostronne Okoń rozumie “złożony proces rozwoju człowieka, dokonujący się pod wpływem kształcenia, i to nie tylko szkolnego nauczania i uczenia się". Człowiek rozwija się harmonijnie jedynie w sytuacji, gdy umożliwi się mu doskonalenie intelektualne, emocjonalne i praktyczne. Człowiek to nie tylko istota pełna (homo concorns), ale również twórcza (homo creator), przyczyniająca się do zmiany siebie oraz otaczającego świata. Jedynie połączenie tych dwóch wymiarów jest w stanie stworzyć wielostronnie rozwiniętą osobowość, która jest ogniwem całego pokolenia oraz kształtuje życie społeczne.
Podstawą powstania teorii wielostronnego kształcenia było przekonanie, iż efekt jest funkcją aktywności poznawczej ucznia:
(E = f) Ay
Człowiek jest istotą poznającą, wartościującą i działającą, gdyż po uzyskaniu informacji o otaczającym świecie, dokonuje wartościowania docierających informacji i podejmuje konkretne działanie. Powoduje to ciągłe wartościowanie docierających informacji oraz dokonywanie ocen. Kształcenie wielostronne jest więc nierozerwalnym ogniwem łączącym podstawowe ludzkie funkcje:
poznanie świata oraz siebie - poprzez poznanie gotowej wiedzy oraz jej przyswajanie (funkcja intelektualna, poznawcza),
wartościowanie (aktywność emocjonalna),
działanie, które ma na celu dokonanie zmian (aktywność praktyczna).
Różne rodzaje aktywności ucznia
Aktywność poznawcza polega na przyswojeniu gotowej wiedzy przekazanej przez nauczyciela. Proces ten zachodzi dzięki umiejętności uczenia się, która przyczynia się do powstania zupełnie nowych norm zachowań lub zmiany już wcześniej posiadanych. Współczesna szkoła nie wzbudza w uczniach chęci poznawczego uczenia się, co jest możliwe do uzyskania przez dostarczenie uczniowi różnorodnych bodźców. Jest to jedyny niezawodny sposób wykorzystania przez ucznia wiedzy już posiadanej podczas uczenia się nowych treści.
Uczenie się przez przetwarzanie istniejącej rzeczywistości może się odbywać zarówno przez bezpośredni kontakt, jak i zapoznanie się z gotowymi wynikami wytworów ludzkich. Jednakże najtrwalszym sposobem wydaje się poznanie na drodze rozwiązywania problemów. Zadaniem nauczyciela jest wyreżyserowanie sytuacji problemowej, a uczniów zweryfikowanie posiadanej wiedzy i wykorzystanie jej do wyłonienia problemu. Kolejnym etapem jest zweryfikowanie hipotezy oraz próba znalezienia rozwiązań problemu. Etap ten jest najbardziej twórczy, gdyż uczeń samodzielnie musi wysunąć propozycje rozwiązań. W ten sposób powstałą hipotezę poddaje się sprawdzeniu teoretycznemu bądź empirycznemu w zależności od problemu.
Aktywność emocjonalna natomiast polega na stwarzaniu przez nauczyciela takich sytuacji, które wywołają u uczniów określone - emocje pozytywne lub negatywne. Na ich podstawie uczeń wytwarza własne wartości, a ponieważ są one wytworzone przez samego ucznia, mają dla niego największą wartość. Emocje tego typu wywołuje się poprzez eksponowanie wartości zawartych w obrazie, książce lub filmie. Aktywność praktyczna polega na wykorzystaniu w praktyce wiedzy nabytej w toku nauczania, uczenia się.
Wielostronność kształcenia uznaje człowieka za istotę, która składa się z wielu komponentów: biologicznego (organizm), intelektualnego, relatywnego (obywatel), symbolicznego (istota).
Miejsce komputera w procesie kształcenia
Pojawienie się nowoczesnych technologii typu komputer, Internet pociąga za sobą próby ich opanowania przez poszukiwanie sposobu ich praktycznego wykorzystania. Koniec XX i początek XXI wieku to czas panowania komputerów. Komputeryzacja oraz informatyzacja wkraczają w każdą dziedzinę życia, wliczając w to edukację, czego szkoła nie może zignorować. Edukacja informatyczna jest postrzegana jako nowy przedmiot, którego celem jest ukazanie możliwości współczesnych środków informatycznych, ich zastosowania w rozwiązywaniu wielorakich problemów oraz jako środka wspomagającego nauczanie, służącego podnoszeniu jego efektywności.
Teoria wielostronnego kształcenia Okonia w żaden sposób nie odrzuca technologii informacyjnej, ale włącza ją w nurt kształcenia jako środek umożliwiający kształtowanie osobowości. Wprowadzenie komputerów do szkół umożliwia ich wykorzystanie w procesie kształcenia jako środek dydaktyczny, dzięki któremu uczniowie poznają, przeżywają oraz przekształcają rzeczywistość. Komputer jako środek dydaktyczny jest przydatny w procesie kształcenia z wielu powodów, z których najważniejsze to:
możliwość oddziaływania w sposób interakcyjny na osobowość ucznia,
zwiększenie możliwości oddziaływania na uczącego się poprzez łączenie funkcji wszystkich dotychczasowych środków,
zastosowanie go w nauczaniu na odległość, w tym także osób niepełnosprawnych.
Dotychczas sądzono, iż poznanie kształcące w odróżnieniu od naukowego nie ma charakteru twórczego. Jednakże uczeń w procesie kształcenia poznaje prawdy, które są dla niego nowe, realizując w ten sposób proces zachodzący w trakcie prowadzenia badań naukowych. Tego typu kształceniem zajmuje się zwłaszcza nauczanie problemowe, wspomniane wcześniej, które polega nie na podawaniu uczniom gotowej informacji, ale zachęcaniu ich do “odkrywania" nowych prawd poprzez stawianie przed nimi różnorodnych problemów. Rozwiązanie tych problemów odbywa się według pewnego określonego schematu:
przedstawienie problemu,
formułowanie hipotezy,
weryfikacja hipotezy,
wyprowadzenie wniosków.
Uczeń, rozwiązując problem, zwykle ma pewien zasób wiedzy, ale często jest ona niewystarczająca do jego rozwiązania; luki w wiedzy uczeń uzupełnia, sięgając do innych źródeł, do których coraz częściej zalicza się komputer. Komputer nie tylko dostarcza brakującej wiedzy, ale także pomaga w ustaleniu hipotezy, jak i jej weryfikacji, co czyni go środkiem dydaktycznym o nieosiągalnych przez inne środki możliwościach.
Komputer jest narzędziem kształcenia, które może organizować proces uczenia się - nauczania jako narzędzia wspomagającego już istniejący program kształcenia. Ucząc z pomocą komputera, zauważono szereg korzyści, z których najistotniejszą wydaje się dość dynamiczny rozwój efektów uczenia się. Praca z pomocą komputera wymaga od uczącego się przestrzegania zasad zbierania, przetwarzania oraz prezentowania informacji, co powoduje wzrost logicznego myślenia, precyzyjnego wyrażania myśli oraz formułowania problemów. Nabycie tych umiejętności przyczynia się do zwiększenia efektywności samokształcenia, co jest niezbędne do prawidłowego funkcjonowania w dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości. Zadaniem szkoły jest nie tylko wyposażenie uczniów w pewien zasób gotowej wiedzy, ale także wykształcenie w nich umiejętności samodzielnego poszukiwania informacji, adaptacji do warunków zmieniającego się świata.
Wartość komputera jako środka dydaktycznego jest ogromna, ponieważ ponad 80% informacji dociera do człowieka poprzez kanał wzrokowy. Ponadto komputer może zaprezentować procesy lub zjawiska, które są niemożliwe do zaobserwowania w naturalnym środowisku, gdyż zwykle są to procesy zachodzące zbyt szybko lub zbyt wolno. Badania nad efektywnością nauczania przeprowadzone za pomocą komputera udowodniły, że przyswajanie wiedzy zwiększa się o 40%, tempo nauki jest szybsze o 60%, a oszczędność czasu wynosi 70%.
Najlepiej uczyć się, wykonując określoną pracę. Tak więc komputer stwarza zupełnie nowe możliwości dla wszystkich przedmiotów nauczania. Szkoła musi docenić znaczenie komputerów w nauczaniu informatyki i innych przedmiotów oraz przygotować kadrę pedagogiczną, gdyż, jak pisze się w materiałach instruktażowych MEN (2001), “do realizacji zadań szkoły w zakresie nauczania informatyki i stosowania technologii informacyjnej w większości dziedzin nauczania na wszystkich etapach kształcenia powinni być włączeni wszyscy nauczyciele."
W procesie kształcenia komputery spełniają szereg ról, poczynając od przygotowania pomocy naukowych, przez różnorodne gry dydaktyczne. Przyczyniają się do rozwoju zdolności twórczych i nawiązywania kontaktów z rówieśnikami pochodzącymi z odległych miejsc za pomocą poczty elektronicznej. Przydatność komputerów wzrasta wraz z ich rosnącymi możliwościami, które M. Tanaś (1997) podzielił następująco:
rejestracja informacji tekstowych, graficznych i dźwiękowych,
ich magazynowanie bez utraty jakości,
wyposażenie w zaawansowane narzędzia przetwarzania danych,
prezentacja informacji oraz łatwość ich powielania,
komunikacja między użytkownikami w sieciach lokalnych i globalnych.
Komputer zajmuje ważne miejsce w teorii wielostronnego kształcenia Okonia, gdyż przyczynia się do wielostronnego rozwoju osobowości ucznia poprzez rozwijanie wszystkich trzech rodzajów aktywności jednostki. Ponadto łączy wiele wartości poznawczych, intelektualnych oraz kulturowych. Ma też wszystkie zalety, jakie przypisuje się środkom audiowizualnym, ponieważ tak jak one przyczynia się do harmonijnego rozwoju zdolności ucznia, zarówno intelektualnych, fizycznych, jak i moralnych. Jest też narzędziem umożliwiającym szybkie zdobycie potrzebnych informacji, ich przetwarzanie oraz komunikację.
Jednakże komputer jako środek informatyczny z jednej strony przyczynia się do rozwoju osobowości ucznia, z drugiej jednak nie może zastąpić kontaktu ucznia z nauczycielem, ponieważ jest on w stanie objąć zaledwie maleńki fragment wiedzy ludzkiej i nie potrafi zastąpić nauczyciela jako osobowości umożliwiającej rzeczywiste doznania, a nie, jak w przypadku komputera, zapoznanie się jedynie z ich nazwą lub opisem.
Komputer jako pomoc dydaktyczna
Komputery mogą być użytkowane jako środek pomagający nauczycielowi w nauczaniu, uczniowie zaś mogą je wykorzystywać w procesie uczenia się tak w klasie podczas wykonywania ćwiczeń pod nadzorem nauczyciela, jak i poza szkołą.
Miejsce i sposoby wykorzystania komputera w nauczaniu powinny być określone w programach nauczania poszczególnych przedmiotów. Wprowadzenie komputera jako pomocy dydaktycznej do szkół nie ma na celu zastąpienia nim nauczyciela. Zadaniem nauczyciela będzie wykorzystanie komputera do wspierania uczącego się w procesie samodzielnego zdobywania wiedzy. Nauczyciel powinien uważać za główny cel wykształcenie u uczniów umiejętności poruszania się w gąszczu informacji, wybierania wiadomości istotnych oraz ich hierarchizacji.
W praktyce dydaktycznej w nauczaniu języków obcych zauważyłam, iż choć komputer nie jest w stanie zastąpić nauczyciela w procesie kształcenia, to pełni ważną drugorzędną rolę, która polega zarówno na prezentacji nowego materiału, jak i jego ćwiczeniu przez utrwalanie. Pozwala w trakcie jednej lekcji na dostrzeganie faktów, ich analizę, syntezę i zastosowanie w praktyce, może również systematycznie sprawdzać wiadomości ucznia, co pozwala skrócić czas przeznaczony ma utrwalanie materiału czy kontrolowanie wiedzy uczniów.
Anna Barańska
Łask