Wykład VIII - 10.01.2010
III. Nowelle Justyniańskie.
Senatus Consulta Tertullianum i SC Orfitianum z II w. - dwie uchwały senatu, które stworzyły bardziej liberalne prawo dziedziczenia dzieciom po matce i matce po dzieciom.
Wielka reformę dziedziczenia beztestamentowego przeprowadził Justynian. Przede wszystkim w nowellach Justyniańskich gdzie całkowicie oparł swój system dziedziczenia beztestamentowego na równouprawnieniu płci oraz kognacji.
Cztery kategorie dziedziców:
Descendenci - krewni zstępni - synowie i córki. Żyjący wykluczali dziedziczenie swoich następców - jeżeli żył syn to jego dzieci nie były odsuwane od dziedziczenia.
Ascendenci - krewni wstępni - rodzice, rodzeństwo rodzone i dzieci rodzeństwa rodzonego.
Rodzeństwo przyrodnie oraz dzieci rodzeństwa przyrodniego.
Wszyscy pozostali krewni kognacyjni bez ograniczenia stopniem pokrewieństwa.
Justynian nie zmienił nic w dziedziczeniu pozostałego przy życiu małżonka. Kobieta przez wprowadzenie dziedziczenia bez ograniczenia stopniem tak naprawdę w przypadku męża mogła nic nie dostać.
W nowelli z 538 r. wprowadził pewne koncepcje na rzecz żon. Kobieta która nie miała żadnego zaopatrzenia - umarli wszyscy którzy mogliby się nią opiekować i nic nie dziedziczyła to powinna dostawać „kwartę ubogiej wdowy” - czwarta część majątku męża.
Dziedziczenie przeciwtestamentowe.
Dziedziczenie przeciwko zapisowi testamentu w sytuacji kiedy dziedzice konieczni zostali w testamencie pominięci.
Prawo rzymskie uważało, że takie testamenty są ważne choć sprzeczne z powinnością.
Ochrona dziedziców, którzy nic nie dostali a powinni dostać szła w dwóch kierunkach:
I. Ochrona o charakterze formalnym - sprawdzano czy testament jest ważny, czy dziedzic został wydziedziczony zgodnie z prawem - syn musiał być wydziedziczony imiennie. Prawo rzymskie wprowadziło specyficzny rodzaj powództwa procesowego skierowanego przeciw takiemu testamentowi który zaprzeczał powinności - querela inofficiosi testamenti. Zarzut procesowy opierający się właśnie na tym, że coś było nie tak z testamentem.
II. Ochrona o charakterze materialnym - pewne wartości które musiały być zachowane dla dziedziców.
Pars legitima - część ustawowa, dzisiejszy zachowek. Część majątku która musi zostać dla najbliższej rodziny. Wartość zachowku wynosiła ¼ tej części spadkowej która dana osoba miałaby otrzymać nie zaś ¼ całości spadku. W późnym dominacie Justynian w konstytucji z 531 r. wprowadził nowe uregulowania zachowku - powiększył wartość zachowku. Jeżeli dzieci było co najmniej czwórka to wartość zachowku powinna wynosić ½ majątku spadkowego. W innych wypadkach 1/3 części spadku.
Zreformował formalne ograniczenia przy wydziedziczaniu - wolno było wydziedziczyć ojcu swoich synów a przede wszystkim syna pierworodnego tylko w wyjątkowych okolicznościach np. niegodności dziedziczenia bądź niegodziwości zachowania się syna.
Testament, ustawa bądź dziedziczenie testamentowe są to trzy sposoby powołania do spadku.
Nabycie spadku.
Prawo rzymskie podzieliło dziedziców na dwie kategorie:
heredes domestici - dziedzice domowi, najbliżsi krewni, dzieci. Nie musieli nic robić aby nabyć spadek, który należał się im „ipso iure” czyli z mocy samego prawa. Mieli termin 100 dni na zdecydowanie co z tym spadkiem zrobią. Jeżeli nic nie robili to też nabywali spadek.
heredes extranei - dziedzice zewnętrzni , rodzina ale dalsza, rodzeństwo. Pewna ewolucja nabywania tego spadku. Musieli początkowo składać oświadczenie woli, że przyjmują bądź odrzucają spadek. 100 dni na decyzje. Jeżeli nie było decyzji to prawo rzymskie wykluczało ich z możliwości dziedziczenia. Musieli złożyć to oświadczenie w bardzo uroczystej formie - cretio. W prawie pretorskim zaczęły następować pewne zmiany. Wprowadzono możliwość oświadczenia woli w prostszej formie - zwykła zgodna na przyjęcie majątku. Później tzw. pacta concludentia - podanie się za dziedzica, podjęcia się funkcji dziedzica.
Nabycie spadku powodowało bezpośrednie wejście w majątek spadkowy. Zdarzać się mogły tzw. transmisje powołania i nabycia spadku. Chodziło o możliwość przejścia możliwości nabycia spadku na inną osobę np. pierwszy w kolejce spadkobierca rezygnuje. Osoby które miały być następne musiały posiadać zdolność do dziedziczenia.
Jeżeli dziedzic nabywał spadek to następowało rozgraniczenie sytuacji prawnej dziedzica pod względem:
I. Osobistym.
Ciągłość rodu rzymskiego - spadkobierca wchodzi w miejsce zmarłego i dalej prowadzi ciągłość rodziny. Początkowo gdy była to rodzina agnacyjna stawał się głową rodziny później przy kognacji sprawował rolę takiego pater familae ale nie miało to już takiego wydźwięku jak przy rodzinie agnacyjnej. Sprawował nadzór nad zmarłą wdową, wyznaczał jej opiekuna jeżeli jej mąż nie zdążył tego zrobić itd. Musiał dbać o rodzinę.
II. Majątkowym.
Czasem pozostawiony spadek jest w takim stanie, że nie warto się go podejmować. Dlatego prawo rzymskie wprowadziło restrykcje.
Ochrona wierzycieli - aby spadkobiercy nie wykręcili się w żaden sposób od spłaty długów spadkodawcy. Na dziedziców przechodziły wszystkie obowiązki spadkodawcy z wyjątkiem odpowiedzialności za przestępstwa prawa prywatnego. Hereditas petitio - specjalna skarga przy pomocy której wierzyciele mogli dochodzić realizacji swoich roszczeń od dziedziców.
Ochrona dziedziców - wprowadzenie instytucji beneficium inventarii(instytucja dobrodziejstwa inwentarza). Instytucja która pozwalała dziedzicom na bardzo dokładne skatalogowanie majątku spadkowego. Oni musieli spisać stan majątku spadkowego i w ten sposób następowało dokładne rozdzielenie ich majątku i tego nabytego majątku spadkowego. Instytucja ta pozwalała na to, że dziedzice odpowiadali za długi spadkowe tylko co do wysokości majątku spadkowego, nie był włączany w ten precedens ich majątek własny.
Indignitas - niegodność dziedziczenia. Sytuacja kiedy dziedzic był powołany do spadku, mógł go nabyć ale jeżeli zachowywał się on w sposób niegodny wobec spadkodawcy to mógł być wyłączony z nabycia spadku. Dotyczyła rozsiewania plotek, oszczerstw na temat spadkodawcy, fałszowania testamentu lub dziedzic przyczynił się do śmierci spadkodawcy.
Spadek istniał ale nie było osób które mogłyby go nabyć(nie żyli bądź byli niegodni) to wtedy prawem Kaduka( „Ius Kadukum”) ten spadek „bona vacantia” - spadek nieobjęty przypadał na rzecz skarbu państwa. Jeżeli spadek pozostawał po osobie duchownej to przypadał kościołowi natomiast spadek po żołnierzu przypadała jego macierzystej jednostce.
Prawo rzymskie bardzo przestrzegało swobody dysponowania majątkiem. Obywatel rzymski jeżeli był przy pełni władz umysłowych, nie miał żadnej ujmy na honorze to mógł z majątkiem swoim spadkowym zrobić co chciał - oczywiście po zachowaniu wszystkich restrykcji przewidzianych przez prawo(zachowek, ustanowienie dziedzica itd.)
Wszystkie inne rozporządzenia majątkowe w testamencie nazywały się zapisami.
Zapisy w prawie rzymskim występują w dwojakiej postaci:
legaty - przekazywać, zapisy stricte testamentowe, aby były ważne muszą znaleźć się w testamencie. Cztery rodzaje:
Legatum vindicationem - legat windykacyjny, zawiązuje pomiędzy dziedzicem a legatariuszem(osoba na rzecz której spadkodawca coś zapisał) stosunek z zakresu prawa rzeczowego. Dziedzic był zobowiązany wydać ten legat konkretnej osobie. Jeżeli tego nie zrobił legatariusz mógł posłużyć się bardzo silną skargą windykacyjną.
Legatum per damnationem - legat damnacyjny, zawiązywał stosunek zobowiązaniowy. Dziedzic był zobowiązany wydać zapisaną rzecz lub majątek legatariuszowi. Dziedzic spadał do roli dłużnika a legatariusz stawał się wierzycielem.
Legat nad działowy - polegający na zapisaniu tego co mogło w spadku przyrosnąć.
Legat simendimodo - legat dla szczególnych osób np. żołnierzy, konkubin itd.
Legaty stały się wielkim problemem dla całego systemu dziedziczenia ponieważ testator oprócz tej ¼ w ramach zachowku mógł zapisać wszystko. Dlatego też prawo rzymskie zaczęło ograniczać wielkość legatów. Ustawa Lex Falcidia wprowadziła tzw. kwartę falcydyjską. Ta kwarta polegała na tym, że można było rozdysponować cały nasz majątek spadkowy w ¾ w legatach natomiast ¼ musiała być zachowana dla dziedziców.
fideikomisy - oparty o dobrą wiarę, nie był umieszczany w testamencie. Prośba testatora do dziedzica aby przekazał majątek wskazanej w testamencie osobie. Fideikomis mógł być:
uniwersalny - obejmował cały majątek.
syngularny - tylko jego pewne wartości.
Ustawa Lex Falcidia wzięła pod swoje obowiązywanie również fideikomisy.