Pojęcie i rodzaje postępowania cywilnego

Postępowanie cywilne jest to rozpoznawanie i rozstrzyganie spraw w zakresie prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego oraz prawa pracy. Większość spraw rozpatrywana jest w trybie postępowania procesowego wszczynanego przez osobę dochodzącą swoich praw. W postępowaniu nieprocesowym (niespornym), rozstrzygane są ściśle określone sprawy np. o zasiedzenie, uznanie za zmarłego, o ubezwłasnowolnienie, stwierdzenie praw do spadku, rozgraniczenie nieruchomości, ustanowienie opieki. Postępowanie to - w przeciwieństwie do postępowania spornego, może być wszczęte z urzędu.

Istnienie dwóch trybów postępowania cywilnego uwarunkowane jest swoistym charakterem różnych spraw. Cechą charakterystyczną postępowania procesowego jest przeciwstawność interesów występujących w nim stron wyrażająca się w tym, że jedna z nich występuje o spełnienie określonego świadczenia, a druga kwestionuje jego zasadność. Sprawy, które nie mają takiego charakteru rozstrzyga sąd w postępowaniu nieprocesowym.

Postępowanie procesowe i nieprocesowe są równorzędnymi rodzajami postępowania sądowego. Orzeczenia wydane w jednym i w drugim trybie mają jednakowe znaczenie prawne. Stronami występującymi w procesie są: powód i pozwany, a w postępowaniu nieprocesowym uczestnicy. Żądanie strony (powoda) w postępowaniu procesowym nosi nazwę powództwa, a w postępowaniu niespornym wniosku. Postępowanie procesowe kończy ogłoszenie przez sąd wyroku, a w postępowaniu nieprocesowym postanowienia.

Postępowanie procesowe może być rozpatrywane w trybie zwykłym (wydziały sądów do spraw cywilnych) albo w postępowaniu odrębnym (wydziały sądów do spraw gospodarczych, wydziały sądów do spraw rodzinnych, wydziały sądów do spraw pracy i ubezpieczeń społecznych). Charakter postępowania odrębnego posiadają także: postępowanie nakazowe; postępowanie upominawcze; postępowanie zabezpieczające - przeprowadza je sąd, jeżeli:
- dochodzenie roszczenia jest wiarygodne,
- brak zabezpieczenia mógłby pozbawić wierzyciela możliwości zaspokojenia jego roszczenia.

Formą zabezpieczenia może być np. zajęcie wynagrodzenia lub rzeczy. Postępowanie egzekucyjne - zostaje ono uruchamiane w przypadkach, gdy dla doprowadzenia do stanu rzeczy zgodnego z orzeczeniem sądowym konieczne jest zastosowanie przymusu stosowanego przez komornika w postępowaniu egzekucyjnym. Podstawowym źródłem prawnym regulującym postępowanie cywilne przed sądem jest Kodeks postępowania cywilnego - ustawa z dnia 11 listopada 1964 r. z późniejszymi zmianami.

Postępowanie przed sądem pierwszej instancji

W postępowaniu spornym przed sądem uczestniczą: powód, tj. strona wnosząca powództwo i żądająca ochrony prawnej oraz pozwany, tj. strona przeciw której jest skierowane powództwo (w postępowaniu nieprocesowym - uczestnicy postępowania). W procesie cywilnym jest też przewidziany przez prawo udział prokuratora. Z wyjątkiem spraw o rozwiązanie małżeństwa może on wytaczać powództwa oraz przystępować do już toczącego się postępowania, broniąc interesu określonej osoby lub interesu społecznego. W postępowaniu przed sądem mogą też występować organizacje społeczne. W pewnych sprawach np. o alimenty mogą one popierać, a nawet wytaczać powództwo. Mogą też występować jako pełnomocnicy stron. Faktyczny udział prokuratora i organizacji społecznych w postępowaniu cywilnym jest rzadkością. W postępowaniu sądowym, strony mogą występować osobiście lub być zastępowane przez pełnomocnika (adwokat, radca prawny, współuczestnik sporu, osoba sprawująca zarząd majątku lub interesów strony, osoba pozostająca ze stroną w stałym stosunku zlecenia, rodzice, rodzeństwo oraz osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia.

Przedmiotem procesu cywilnego jest roszczenie, jakie ma jedna osoba (powód) w stosunku do drugiej (pozwany). Pismem określającym to żądanie jest pozew (w postępowaniu nieprocesowym - wniosek).

Rozróżnia się następujące rodzaje powództwa:
- o ustalenie stosunku prawnego lub prawa; o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa;
- o zasądzenie świadczenia.

Postępowanie cywilne w procesie spornym rozpoczyna się od wniesienia do sądu pozwu. Jeżeli pozew nie zawiera żadnych uchybień, jego odpis zostaje doręczony pozwanemu, który może wnieść na niego odpowiedź wyłuszczając swoje stanowisko lub wytoczyć powództwo wzajemne.

Pozew powinien zawierać:
- dokładnie określone żądanie, a w sprawach o prawa majątkowe także oznaczenie wartości przedmiotu sporu, chyba że przedmiotem sporu jest oznaczona kwota pieniężna; przytoczenie okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, a w miarę potrzeby uzasadniających także właściwość sądu.

Ponadto można w pozwie zawrzeć wnioski o wezwanie wskazanych świadków i biegłych, o zabezpieczenie powództwa o nadanie wyrokowi rygoru natychmiastowej wykonalności, o przeprowadzenie rozprawy w nieobecności powoda, o dokonanie oględzin, o polecenie pozwanemu dostarczenia na rozprawę dokumentu będącego w jego posiadaniu, o zażądanie na rozprawę dowodów znajdujących się w sądach, urzędach lub u osób trzecich.

Jak każde pismo procesowe pozew powinien również zawierać:
- określenie sądu do którego jest skierowany,
- imię, nazwisko, zawód i miejsce zamieszkania stron oraz pełnomocników,
- określenie przedmiotu sporu i związane ż nim żądanie,
- dowody na poparcie przytoczonych okoliczności,
- podpis strony albo jej pełnomocnika.

Główny etap procesu stanowi rozprawa przed sądem. Po wywołaniu sprawy najpierw powód, a następnie pozwany zgłaszają ustnie swoje żądania i wnioski oraz składają dowody na ich poparcie. W każdym stadium, jeżeli w sprawie uczestniczy, głos zabrać może prokurator. Zarówno powód, jak pozwany obowiązani są dawać wyjaśnienia zgodnie z prawdą co do okoliczności faktycznych i wypowiedzieć się co do twierdzeń strony przeciwnej.

Elementem istotnym rozprawy i całego procesu jest postępowanie dowodowe. Dowodami w postępowaniu cywilnym są:
- dokumenty urzędowe i prywatne; zeznania świadków; opinie biegłych; oględziny; przesłuchanie stron; zapis na taśmie filmowej lub magnetofonowej oraz inne np. wynik badania grupy krwi.

Postępowanie kończy się orzeczeniem sądu. Orzeczenia sądu dzielą się na: wyroki i postanowienia. Wyrok jest orzeczeniem rozstrzygającym spór co do istoty sprawy. Jest ogłaszany w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej. Postanowienia w procesie podejmowane są w sprawach, w których nie chodzi o samą istotę sprawy. Dotyczą one głównie spraw proceduralnych i incydentalnych. W postępowaniu nieprocesowym orzeczenia sądu mają wyłącznie formę postanowień, również jeśli orzekają co do istoty sprawy.

Środki odwoławcze

Strony niezadowolone z wydanego przez sąd I instancji orzeczenia mają możność odwołania się do sądu II instancji. Środkiem odwoławczym od wyroków i postanowień co do istoty sprawy jest rewizja, natomiast od innych postanowień i zarządzeń sądu - zażalenie.

Rewizję można wnieść w terminie 14 dni od doręczenia wyroku z uzasadnieniem lub w ciągu 21 dni od ogłoszenia wyroku do sądu I instancji, który wydał zaskarżone orzeczenie. Podstawę rewizji mogą stanowić:
- naruszenie prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe jego zastosowanie; nieważność postępowania; nie wyjaśnienie wszystkich okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy; sprzeczność istotnych ustaleń sądu z treścią zebranego w sprawie materiału; inne uchybienia procesowe, jeżeli mogły one wpłynąć na wynik sprawy; nowe fakty i dowody, których strona nie mogła powołać w i instancji.

Sąd II instancji (rewizyjny) rozpoznaje sprawę, w zasadzie na rozprawie w składzie trzech sędziów zawodowych. Nie przeprowadza postępowania dowodowego, chyba że uzna to za istotne. Może oddalić rewizję i utrzymać wydane orzeczenie przez sąd I instancji; może uchylić wyrok w całości lub w części i przekazać sprawę sądowi i instancji do ponownego rozpoznania; może też zaskarżone orzeczenie zmienić.

Zażalenie przysługuje stronom od postanowień sądu I instancji, które zakończyły postępowanie w danej sprawie, a także od niektórych innych postanowień i zarządzeń sądu. Zażalenie winno być wniesione w terminie 7 dni od ogłoszenia lub doręczenia postanowienia do sądu I instancji, który może je uchylić lub zmienić, albo przesłać, podobnie jak rewizję, wraz z aktami sprawy do sądu II instancji. Orzeczenia sądu II instancji są orzeczeniami prawomocnymi. Od tych orzeczeń są możliwe nadzwyczajne środki odwoławcze, którymi są:
- rewizja nadzwyczajna i skarga o wznowienie postępowania.

Rewizję nadzwyczajną mogą spowodować: Minister Sprawiedliwości, Prokurator Generalny, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Rzecznik Praw Obywatelskich, a w sprawie z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych także Minister Pracy i Polityki Socjalnej. Przypadkiem ją uzasadniającym jest rażące naruszenie praw" lub interesu RP. Rewizja nadzwyczajna może ograniczyć się do zaskarżenia uzasadnienia prawomocnego orzeczenia, jeżeli uzasadnienie to narusza interes RP, albo w sposób rażący uchybia czci strony, lub narusza jej prawa. Rewizję nadzwyczajną rozstrzyga Sąd Najwyższy w składzie trzech sędziów; rewizje nadzwyczajne od orzeczeń SN w składzie siedmiu sędziów SN, a od orzeczeń Naczelnego Sądu Administracyjnego w składzie pięciu sędziów SN.

Skargę o wznowienie postępowania mogą wnieść strony procesowe, jeżeli: orzeczenie sądu oparte było na fałszywym dokumencie, strona była pozbawiona możliwości działania, orzeczenie sądu zostało uzyskane za pomocą przestępstwa, zostały wykryte nowe nieznane dowody itp.

---