1. Metoda i metodologia

Platon

Teoria poznania Platona opierała się na koncepcji anamnezy.

Jego teoria nauki była skrajnie racjonalistyczna. W metodologii poznania naukowego Platon wyróżniał dwie metody: empiryczną i aprioryczną. Metoda empiryczna była według niego niedoskonała. Jedynie metoda aprioryczna prowadzi do poznania idei.

Na pierwszy plan wysuwa się stosowana przez Platona metoda dialektyczna. Polegała ona na znajdywaniu w procesie dyskusji logicznych zależności zjawisk. Według Platona dialektyka pomija zjawiska i sięga świata idei

Arystoteles

W swej teorii poznania Arystoteles wychodził z założenia o niezapisanym umyśle (tabula rasa).

Logika była dla niego jedynie praktyczną umiejętnością prowadzenia dyskusji. W swej metodologii Arystoteles wyróżniał metodę indukcyjną i dedukcyjną. W badaniach logicznych rozwinął teorię sylogizmów. Arystoteles skłaniał się ku metodzie dedukcyjnej, a także - wbrew Platonowi - ku empirii. Rozum poznaje to, co zostanie mu dostarczone przez zmysły.

2. Stosunek do idealizmu

Platon

Platon był twórcą idealizmu obiektywnego. Wynikało to z jego przekonania o dualizmie świata, który dzielił na rzeczy materialne oraz idee.

Arystoteles

Arystoteles odrzucał idealizm, w jego miejsce wprowadzając realizm. Podstawą metafizyki Arystotelesa była koncepcja hylemorfizmu, tj. dualizmu materii i formy. Arystoteles odrzucił więc idealizm, uznając, że nie ma innych substancji niż materialne.

3. Etyka

Platon

Początkowo cnotę sprowadzał do wiedzy (intelektualizm etyczny, który wyznawał Sokrates). Później odszedł od tego poglądu na rzecz koncepcji, w myśl której każda z części duszy, do osiągnięcia harmonii, rozwinąć musi swą cnotę. Odpowiednio: część rozumna - mądrość, część impulsywna - męstwo, część pożądliwa - umiarkowanie. Do tego dochodziła jeszcze czwarta cnota - sprawiedliwość, która miała być elementem harmonizującym trzy pierwsze.

Aksjologia Platona za najwyższe uznawała dobra idealne, deprecjonując równocześnie dobra materialne.

W etycznej ocenie państwa Platon wskazywał, że najlepsze państwo dążyć powinno do wartości takich jak powszechność i stałość, ład i harmonia, wiedza i hierarchia, a także asceza, jako że nie dąży ono do osiągania dóbr doczesnych.

Arystoteles

Odchodząc od platońskiego idealizmu obiektywnego, Arystoteles dobro opisywał w kategoriach subiektywnych i indywidualnych. Nie istnieje więc dobro samo w sobie, a dobro właściwe każdej rzeczy. Przedmiotem etyki jest najwyższe dobro człowieka - tym dobrem najwyższym jest eudajmonia, czyli szczęście, rozumiane także jako optimum, stan doskonałości jednostki. Dla Arystotelesa szczęściem takim była działalność rozumowa. Arystoteles szczęście utożsamiał z cnotą. Cnoty zaś dzielił na etyczne, których celem jest działanie praktyczne oraz na dianoetyczne, czyli rozumowe, których celem jest poznanie, przy czym pierwsze podporządkowane są drugim. Cnoty etyczne skłaniają człowieka do trzymania się zasady złotego środka, a więc równowagi W działaniu należy przyjąć "zasadę środka", a więc umiaru pomiędzy skrajnościami.

Norm dobra i cnoty Arystoteles nie dedukował (jak Platon) z idei, a z praktycznego działania ludzi. Dostrzegał dzięki temu fakt, że przestrzeganie prawa niekoniecznie oznacza rzeczywistą sprawiedliwość. Dlatego też obok sprawiedliwości, jako podążaniu zgodnie z literą prawa postawił Arystoteles słuszność, jako pożądaną jej modyfikację i życiowe udoskonalenie.

Niezwykle istotną wartością, przyczyniającą się do regulowania stosunków międzyludzkich w państwie była dla Arystotelesa przyjaźń.

4. Geneza państwa

Platon

Państwo według Platona wytworzyła wzajemna potrzeba ludzi. Najlepsze formy rządów - monarchia i arystokracja - uległy degeneracji z chwilą, kiedy wspólna ziemia została rozdzielona między jednostki.

Arystoteles

Arystoteles uznawał, że organizacja państwowa jest bardziej naturalna od jednostki czy rodziny, pomimo, że to jednostki tworzące rodziny są częściami składowymi państwa. Ten pozorny paradoks rozwiązanie znajduje, kiedy zrozumiemy, co Stagiryta nazywał stanem naturalności. Pisał on:

Właściwość bowiem, jaką każdy twór osiąga u kresu swego powstawania, nazywamy jego naturą.

Natura jest więc stanem wieńczącym dzieło, które wówczas zyskuje podmiotowość. Cechą wyróżniającą państwo jest samowystarczalność, obca organizacji niższej, np. gminie.

Okazuje się z tego, że państwo należy do tworów natury, że człowiek jest z natury stworzony do życia w państwie, taki zaś, który z natury, a nie przez przypadek żyje poza państwem jest albo nadludzką istotą, albo nędznikiem, jak ten, którego piętnuje Homer, jako człowieka bez rodu, bez prawa, bez własnego ogniska.

5. Teoria ustrojów państwowych

Platon

Platon wyznawał koncepcję degeneracji ustrojów państwowych. Arystokracja i monarchia degenerowały najpierw ku timokracji (rządom ludzi żądnych zaszczytów), a następnie ku oligarchii (rządom możnych), demokracji (rządom ludu, dla Platona wręcz - motłochu), wreszcie ku tyranii (opartej na strachu).

Arystoteles

Patrz pkt. 6.

6. Stosunek do ustrojowych modeli idealnych

Platon

W "Państwie" Platon przedstawił idealny model ustrojowy, a więc polis rządzone przez filozofów. Państwo to miało opierać się na ścisłej hierarchii i totalitarnym wręcz podporządkowaniu jednostek - jak byśmy do dziś określili - racji stanu.

Z koncepcji czterech cnót wynikał podział ludzi na trzy klasy pozostające w harmonii. Obok klasy pracowników fizycznych, która to klasa miała zapewniać byt materialny klasom wyższym, Platon wyróżnił klasę wojowników oraz - najwyższą - kastę rządzących-filozofów. Ścisły rygor, odpowiednie kształcenie i selekcja umożliwiały dzieciom środkowej klasy awans do klasy rządzących.

W późniejszych "Prawach" uznał, że niemożliwe jest wdrożenie owego modelu idealnego i opisał ustrój "najlepszy z możliwych". Wbrew wykładni Poppera, Platon dostrzegał pewne elementy pozytywne ustroju demokratycznego. Uważał m.in., że stanowiący prawa powinni je objaśniać obywatelom, dopuszczał więc istnienie debaty publicznej nad założeniami ustroju. Dopuszczenie do tej debaty ma też na celu zapobieżenie społecznemu buntowi.

Arystoteles

Arystoteles trzeźwo, a więc inaczej niż Platon, oceniał możliwość wprowadzenia idealnego ustroju. Ograniczał się do sugestii, by ustrój był jak najbliższy ideałowi umiarkowania. Wskazywał na klasę średnią, jako tę, na której opierać powinna się stabilna państwowość, argumentując, iż bogaci są zbyt zepsuci, a biedni zbyt słabi, by iść za głosem rozumu i mądrze rządzić, a przede wszystkim stabilizować życie społeczne. Najlepszym typem ustroju było według Arystotelesa także coś pośredniego pomiędzy oligarchią a demokracją. Ustrój taki nazywał Grek politeą. Elementy typowo demokratyczne, jak funkcjonowanie zgromadzenia ludowego, uzupełnione mogą w niej być np. o istnienie cenzusu majątkowego przy uczestnictwie w zgromadzeniu.

7. Stosunek do własności prywatnej i rodziny

Platon

Jego koncepcja ustroju idealnego bliska była ideom komunizmu. Własność prywatna nie istniała. Podobnie rodzina - wszystko, począwszy od doboru partnerów, poprzez wychowanie dzieci, miało przebiegać wedle nakazów rządzących i we wspólnocie.

Arystoteles

Rodzina jest dla Arystotelesa podstawową organizacją społeczną, w której panują trzy rodzaje związków między ludźmi - pana i niewolnika, męża i żony oraz ojca i dzieci. Wszystkich tych wolnych i niewolnych łączy gospodarstwo, w którym osoby wchodzące w skład rodziny pracują. Ojciec w tej koncepcji jest niejako prefiguracją władzy państwowej. Jego celem jest ochrona rodziny.

Pogląd Arystotelesa na własność prywatną wpisuje się w jego koncepcję "złotego środka". Tak, jak w innych kwestiach, uznawał, że w zakresie posiadania konieczny jest umiar. Istnieje bowiem granica bogacenia się - o ile celem zdobywania pieniędzy jest utrzymanie, a nie pomnażanie bogactwa samo w sobie, o tyle Stagiryta skłonny jest uznać to za działanie chwalebne.

Platon - teoria anamnezy
Teoria anamnezy to inaczej teoria przypominania. Spotykamy się z nia w jednym z dialogów Platona pod tytułem: „Menon”. Z dialogu wypływa następujący wniosek: jeżeli poszukujemy wiedzy na jakiś temat, mamy tylko dwie możliwości:
·         Wiemy już wszystko - i nasze poszukiwanie po prostu nie maja sensu
·         Nie wiemy zupełnie nic - nasze poszukiwania są niemożliwe do wykonania
Platon jest zdania, że nabywanie wiedzy jest aktem anamnezy (przypominania). Zdobywanie wiedzy jest zatem wynikiem przypomnienia tego wszystkiego, co nasza dusza przyswoiła w poprzednim wcieleniu, a więc jeszcze przed narodzinami.
Anamneza stanowi w zasadzie dowód nieśmiertelności duszy, bo  jak inaczej wytłumaczyć fakt przypominania sobie rzeczy, które znaliśmy przed narodzinami.

Natywizm, natywistyczna teoria idei, teoria idei wrodzonych, (z łacińskiego nativus - wrodzony, przyrodzony), przyjęte określenie poglądu filozoficznego dotyczącego genezy poznania, zakładającego istnienie w umyśle ludzkim idei wrodzonych lub też wrodzonych zdolności do rozpoznawania idei i bytów znajdujących się poza przyrodą i poza doświadczeniem.

Początki natywizmu znajdujemy u Platona. Uważał on, że myśl jest niezależna od postrzegania, choć występuje po postrzeżeniu. Natywizm u Platona oznacza więc, że wiedza wrodzona wyprzedza wiedzę opartą na postrzeganiu. Pierwsza jest dana od narodzin, druga narasta w miarę doświadczenia, formuje się stopniowo. Wynika to z faktu, że umysł nasz oglądał idee w poprzednim życiu i zachował o nich pamięć, stąd też wystarczy, że je sobie przypomni postrzegając. Dlatego wiedzę wrodzoną nazywa anamnezis - przypomnienie.

3

---