Mowa związana jest z ogromnym obszarem działań każdego człowieka i wpływa na kształtowanie się jego osobowości. Opanowanie właściwej techniki mówienia, wyraziste wymawianie głosek i wyrazów daje dziecku większą szansę na sukces szkolny i pozwala uniknąć wielu niepotrzebnych stresów. Należy pamiętać, że wadliwa wymowa utrudnia dziecku nie tylko sytuację szkolną, ale i środowiskową jest bowiem powodem do drwin ze strony rówieśników. Skutkiem tego są zaburzenia zachowania dziecka z wadą wymowy. Prawidłowa wymowa ma również wpływ na procesy percepcyjne, a w szczególności na naukę czytania i pisania. Dlatego należy starać się, by zaburzenie mowy zostało usunięte, zanim dziecko pójdzie do szkoły.
Kształtowanie się mowy dziecka rozpoczyna się już w życiu płodowym (powstaje wówczas cały mechanizm umożliwiający uczenie się dźwięków mowy: mózg, narządy artykulacyjne, narząd słuchu). Jednakże uwarunkowania genetyczne nie wystarczą, aby dziecko nauczyło się komunikowania słownego z otoczeniem. Potrzebny jest odpowiedni wpływ środowiska rodzinnego i najbliższego otoczenia, aby mogły się prawidłowo rozwinąć różnorodne aspekty mowy.
O czym powinni pamiętać rodzice?
Nie naśladuj dziecięcej wymowy, w kontaktach z nim nie używaj spieszczeń. To Ty stanowisz pierwszy wzór dla kształtujących się wymówień dziecka. Naśladowanie języka dziecka utrudnia mu naukę poprawnej mowy. Zdrobnienia stosować można głównie w zabawie.
Nie wymagaj zbyt wczesnego wymawiania poszczególnych głosek. Dziecko zanim nauczy się wyrażać swoje myśli, przechodzi przez wiele etapów rozwoju, podczas których doskonali sprawność mięśni narządów mowy. Umiejętność sprawnego mówienia rozwija się wraz z wiekiem i przebiega u dzieci według tej samej kolejności. Ze względu na indywidualność każdego dziecka zmianie może ulec jedynie czas pojawiania się głosek. Tak więc zdrowe, normalnie słyszące dziecko przyswaja sobie mowę do 5-6 roku życia. W 1-2 roku życia dziecko powinno wymawiać samogłoski: a, o, u , i, y, e oraz spółgłoski: p, pi, b, bi, m, mi, t, d, n, l. W 2-3 roku życia dziecko powinno wymawiać samogłoski: ę, ą oraz spółgłoski: w, wi, f, fi, ś, ź, ć, dź, ń, k, ki, g, gi, ch, chi, j, ł, s, z, dz. W 3-5 roku życia dziecko powinno wymawiać spółgłoski: sz, ż, cz, dż, r. Należy jednak pamiętać, że rozwój poszczególnych dzieci bywa nieharmonijny i mogą wystąpić pewne odstępstwa, podobnie jak w rozwoju zębowym, kostnym czy motorycznym. Jeśli dziecko późno zaczęło mówić, to nie można oczekiwać, że w 6-7 roku życia rozwój jego mowy będzie zakończony. Takie dziecko musi włożyć więcej czasu i wysiłków, aby nadrobić zaległości. W przypadku wątpliwości najlepiej jednak poddać dziecko ocenie specjalisty. Dzieci nieprzygotowane pod względem sprawności narządów mowy, niedostatecznie różnicujące słuchowo dźwięki mowy zmuszane do wymawiania zbyt trudnych dla nich głosek zaczynają je zniekształcać i wymawiać nieprawidłowo.
Nie każ dziecku wielokrotnie powtarzać nieprawidłowych wymówień w nadziei, że to poprawi jego wymowę.
Nie wyśmiewaj, nie karz, nie zawstydzaj dziecka za jego nieprawidłową wymowę.
Nie gaś obojętnością lub cierpką uwagą naturalnej skłonności dziecka do mówienia.
Nie przestawiaj dziecka leworęcznego na prawą rękę bez konsultacji z psychologiem i logopedą. Takimi działaniami można wyrządzić dziecku krzywdę i przyczynić się np. do powstania jąkania. Warto starać się wykorzystać różnorodne sytuacje dnia codziennego (ubieranie, mycie, jedzenie, zabawy), pozwalając dziecku pytać i udzielając poprawnej i wyczerpującej odpowiedzi. Dziecko chętniej mówi, gdy jest słuchane. Dobry klimat emocjonalny w rodzinie, zaspokajanie podstawowych potrzeb psychicznych, ograniczenie sytuacji stresowych, częste rozmowy sprawiają, że aktywność poznawcza wzrasta, a język dziecka się rozwija.
Zachęcaj dziecko do mówienia, nawet jeśli ma zaburzoną wymowę.
Jak rozpoznać, że dziecko ma problemy z mową?
Należy zwracać uwagę, czy nie pojawiają się niepokojące objawy, np. nieprawidłowości w budowie narządów mowy (wada zgryzu, trudność w żuciu, odgryzaniu, niesymetryczność warg), brak gaworzenia we właściwym czasie (jeśli się nie pojawi do około siódmego miesiąca życia, należy koniecznie skontaktować się z lekarzem i zbadać słuch dziecka), brak mowy u dziecka trzyletniego, bardzo silne zniekształcanie brzmienia wyrazów przez dziecko powyżej piątego roku życia (trzeba pamiętać, że najpóźniej w rozwoju dziecka (56 rok życia) pojawiają się głoski: sz, ż, cz, dż oraz r ). W przypadku wątpliwości należy skontaktować się ze specjalistą - foniatrą i logopedą. To pozwoli szybko i skutecznie rozwiać obawy lub podjąć odpowiednie działania w celu usunięcia zaburzenia.
Co robić, gdy dziecko mówi nieprawidłowo?
Terapia dziecka z wadą wymowy musi być prowadzona przy ścisłej współpracy logopedy i w uzasadnionych przypadkach lekarza foniatry (niepokojące objawy w funkcjonowaniu obwodowego narządu mowy).
Nie należy zwlekać z rozpoczęciem terapii, gdyż wadliwa wymowa utrwala się wraz z wiekiem i proces korekcji jest wtedy dłuższy. Aby terapia przebiegała sprawnie, rodzice muszą w niej aktywnie uczestniczyć. Biorąc pod uwagę, że na rozwój mowy wpływają różnorodne i subtelne bodźce, pamiętać należy o celowych i systematycznych działaniach wspomagających ten proces. Pomoc logopedy jest niezbędna w pracy korekcyjnej, a odpowiednio dobrane zestawy ćwiczeń wypracowują zręczne i celowe ruchy warg i języka. Warto w tym miejscu przypomnieć, że terapia logopedyczna nie polega na samym przychodzeniu na zajęcia do logopedy, ale konieczne jest wykonywanie w domu jego zaleceń w sposób dokładny i systematyczny. Rezultat terapii zależy w dużym stopniu od rodziców, którzy powinni cierpliwie zachęcać dziecko do wykonywania ćwiczeń. Konsekwencja w działaniu, nagradzanie i chwalenie zawsze przynoszą dobre rezultaty.
Terapia wad wymowy
W Pracowni Zaburzeń Głosu, Mowy i Komunikacji Językowej oraz w Ośrodku Rehabilitacji Głosu i Mowy przeprowadzana jest diagnostyka i terapia wad wymowy we współpracy logopedy z lekarzem foniatrą. Lekarz dokonuje oceny narządu mowy, co pozwala wykluczyć ewentualne patologie w jego budowie i sprawności narządu, i wspólnie z logopedą planuje przebieg pracy korekcyjnej. Terapia w celu usprawnienia wadliwej wymowy prowadzona jest indywidualnie według opracowanej procedury logopedycznej. Ćwiczenia obejmują pracę nad korygowaniem zaburzeń artykulacyjnych, pracę nad wzbogaceniem słownika dziecka (biernego i czynnego) oraz pracę nad stymulacją świadomości językowej, m.in. ćwiczenia słuchu fonematycznego, kształtowanie form gramatycznych. Czas terapii zależy od złożoności problemu. Pozytywne rezultaty u poszczególnych dzieci zależą od indywidualnych predyspozycji i pracy rodziców w domu.
Niezależnie od terapii logopedycznej w wybranych przypadkach prowadzona jest terapia wspomagająca Metodą Tomatisa (usprawnianie czynnego słuchania). Połączenie tych terapii znacząco wpływa na poprawę mowy u dzieci.
Aby opanować umiejętność czytania i pisania uczniowie nabywają umiejętności różnicowania elementów mowy. Uczą się przeprowadzać syntezę i analizę dźwiękowych form wyrazów. Dla dziecka z wadą wymowy prawidłowa analiza i synteza wyrazowa jest niemożliwa. Nie potrafi ono wypowiedzieć prawidłowo określonego dźwięku, często zastępuje je innym, niewłaściwym. Poprawność czytania i pisania w dużej mierze zależy od opanowania artykulacji. Dzieci wadliwie mówiący źle piszą i nieprawidłowo czytają - można zaryzykować stwierdzenie "dziecko pisze tak jak mówi".
Nie wszystkie wady wymowy mają jednak wpływ na naukę. Nieprawidłowa artykulacja polegająca na deformowaniu dźwięku nie powoduje złego zapisu danej głoski. Dziecko inaczej realizuje głoskę w wymowie, ale zapisuje ją poprawnie tzn. głoska s wymawiana międzyzębowo lub bocznie jest zapisywana tak samo, poprzez literę -s, gdyż nie ma w naszym języku różnych możliwości zapisu danej głoski. Zatem nie wszystkie wadliwe sposoby wymowy maja odbicie w piśmie. Dziecko, które zamiast r przedniojęzykowego wymawia r języczkowe nie zapisze tej głoski inaczej, tylko w postaci litery r. Wiele form deformacji głosek (nie zamiany głosek) nie znajduje i nie może znaleźć odpowiednika w piśmie. Dzieci, które nie mają problemów w pisaniu, to te osoby które mają takie wady wymowy jak seplenienie właściwe, seplenienie boczne oraz rotacyzm właściwy, czy kappacyzm właściwy. Zniekształcanie tych głosek w wymowie nie ma odbicia w piśmie.
Błędy w pisowni spowodowane wadliwą artykulacją ujawniają się przede wszystkim wtedy jeśli dwu głoskom w wypowiedzi otoczenia odpowiada jedna głoska w wymowie danej osoby. Są to wszelkie paralalie. Jest to rodzaj dyslalii polegający na substytucji (zastępowaniu) głoski lub głosek. W przypadku substytucji dwa fonemy systemu językowego maja w wymowie dziecka tę samą realizacje. Na przykład zamiast sz i s dziecko wymawia tylko s. Najczęściej substytucji ulegają takie fonemy jak: r, sz, ż, cz, dż.
Najwięcej problemów mają uczniowie z parasygmatyzmem, oraz mową bezdźwięczną. Największą trudnością jest to, że te dzieci zazwyczaj piszą tak jak mówią, czyli zastępują pewne głoski innymi. Do tej grupy należą także dzieci z pararotacyzmem, gdzie pojawia się ten sam problem. U dzieci tych, wada wymowy dotyczy zamiany jednej głoski na inną. Pararotacyzm znacznie utrudnia porozumiewanie się , gdyż powoduje powstawanie wielu homonimów np.: jak, lak zamiast rak lub bój, ból zamiast bór. Trudności w kontaktach odczuwane są zazwyczaj przy pierwszym zetknięciu z osobą z pararotacyzmem, choć kontekst i sytuacja ułatwiają odbiorcy rozumienie, o który wyraz chodzi. Także kappacyzm i gammacyzm ma wyraźne odzwierciedlenie w pisowni uczniów. Zamieniają oni głoski k, g na t, d. Zastąpienie dźwięku przez inny dźwięk czyli substytucja, powoduje, ze kot brzmi tot, głowa - dłowa.
Zatem trudności jakie pojawiają się w pisowni dzieci mówiących wadliwie są zazwyczaj te same co ich wady wymowy. Często u tych dzieci występują zaburzenia słuchu fonemowego lub zaburzenia motoryczne (kinestezji artykulacyjnej albo kinetyki mowy). Objawy tych zaburzeń mowy polegają na nie rozróżnianiu słuchem głosek mało kontrastowych, różniących się jedną cechą dystynktywną bądź brakiem czucia ułożenia narządów mowy. Największe trudności sprawia rozróżnianie głosek stanowiących opozycje: dźwięczna - bezdźwięczna (np. p:b, f:w, t:d), ustna nosowa (np.: o:ą, e:ę, b:m), pod względem miejsca artykulacji (np. s:sz:ś, z:ż:ź), czy pod względem zbliżenia narządów mowy (np.: s:c, z:dz).
Podobnie jak w przypadku paralalii wyraźne błędy w pisowni pojawiają się przy mogilalii (pomijaniu głosek). Całkowity brak dźwięku powoduje wymowę np. yba zamiast ryba, afa zamiast szafa.
Nieprawidłowa artykulacja polegająca na zniekształceniu pojedynczych dźwięków zazwyczaj nie jest przyczyną zmniejszenia zrozumiałości mówienia. Natomiast opuszczanie dźwięku lub zastępowanie go innym zawsze powoduje zmniejszenie zrozumiałości wymowy danej osoby.
Często uczniowie z wadami wymowy posiadają biernie opanowany system fonologiczny, jednak nie realizują go prawidłowo. Oznacza to, że ci uczniowie podczas pisania ze słuchu, mimo prawidłowego wzorca słuchowego i biernego opanowania systemu fonologicznego w przypadku paralalii popełniają błędy. Dzieje się tak dlatego, iż decydujące znaczenie ma własna wymowa ucznia, który zapisując usłyszany tekst cicho wypowiada poszczególne głoski, lub wykonuje właściwe im bezgłośne ruchy artykulacyjne. Zatem osoby z paralalią mają mniejszy zasób głosek niż liter (np. literą l zapisują głoski r, l).
Taką samą zależność możemy zobaczyć przy tzw. mowie bezdźwięcznej. Dzieci nie wymawiają spółgłosek dźwięcznych zwartych, zwarto-szczelinowych i szczelinowych i zastępują je odpowiednikami bezdźwięcznymi. Powstają wtedy następujące błędy w pisowni: kupek zamiast kubek, kotowy zamiast gotowy, totek zamiast kotek, satanie zamiast zadanie itp. W przypadku mowy bezdźwięcznej pojawia się jeszcze trudność w przyswajaniu reguł ortograficznych, które opierają się na prawidłowej wymowie. W wyrazie ławka mimo wymowy f piszemy w, a w wyrazie zagadka mówimy t, choć zapisujemy d, ponieważ w pokrewnych wyrazach występują głoski dźwięczne: ława, zagadek. W przypadku ucznia z mową bezdźwięczną wyrazy te wymawiane są zawsze tak samo, więc nie ma możliwości skorzystania z tej zasady (wymawia łafa - łafka, staf - stafy, sakatka - sakatek).
Podsumowując należy podkreślić, iż istotną i skuteczną formą reedukacji błędów w pisaniu jest nauka poprawnej wymowy. Im szybciej dziecko przezwycięży wymowę substytucyjną, tym szybciej pozna litery i tym samym pozbędzie się błędów w pisaniu i czytaniu.
BIBLIOGRAFIA:
1. Chmielewska E., Zabawy logopedyczne i nie tylko, Kielce 1995.
2. Demel G. Wady wymowy, Warszawa 1979.
3. Demel G., Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola, Warszawa 1994.
4. Jastrzębowska G., Zaburzenia komunikacji językowej w: Logopedia. pod. red. T. Gałkowskiego, G. Jastrzębowskiej, Opole 1999.
5. Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Lublin 1977.
6. Kania J. T., Szkice logopedyczne, Lublin 2001.
7. Rocławski B., Podstawy wiedzy o języku polskim, Gdańsk 1983.
8. Skorek E. M., Oblicza wad wymowy, Warszawa 2001.