ROZDZIAŁ 4

ZIEMIE POLSKIE POD ZABORAMI

W KOŃCU XVIII I NA POCZĄTKU XIX W.

KSIĘSTWO WARSZAWSKIE

4.1

Zabór austriacki

• zabranie RP ziemie nazwano Królestwem Galicji i Lodomerii

• ziemie z trzeciego rozbioru to Nowa Galicja

• pod berłem Habsburgów znalazło się ok. 130 tys. km2 z ok. 4,2 mln ludności

• po przegranej przez Austrię wojnie z Napoleonem w 1809 prawie cały III zabór włączony do Ks. W-wskiego

• zarząd Królestwa Galicji i Lodomerii podporządkowano gubernium lwowskiemu, które pełniło f. wł. ogólnoadmin. We Lwowie wprowadzono Sejm stanowy, który jednak był pozbawiony jakichkolwiek kompetencji

• na wsi utrzymano zwierzchność patrymonialną właściciela ziemi w dobrach szlacheckich.

• utrwalono podziały stanowe, dzieląc jednocześnie stan szlachecki na arystokrację i szlachtę

• brak parlamentu spowodował, że szlachta utraciła wpływ na działalność prawodawczą

REFORMY JÓZEFA II:

• patentem z 1782 na Galicję rozciągnięto ustawę o zniesieniu niewoli poddańczej. W rezultacie część ludności otrzymała wolność os.

• w 1786 pozbawiono panów ziemskich f. sądowniczych, wprowadzając specjalnego urzędnika sądowego - justycjariusza

• w 1789 ukazał się patent tzw. urbanialny, który miał ujednolicić sys. podatkowy dla gruntów chłopskich i folwarcznych. Patent zmierzał do całkowitego zniesienia pańszczyzny i zamiany jej na czynsz z jednoczesną parcelacją folwarków. W 1790 po śmierci Józefa II, wobec oporu właścicieli ziemskich, patent został odwołany przez jego następcę

• wprowadzono służbę wojskową dla chłopów

• w Akademii Krakowskiej wprowadzono jęz. niem. jako jęz. wykładowy. Zreformowano uczelnię lwowską, wprowadzając tam także niem. jako jęz. nauczania, a Lwów przemianowano na Lemberg

• po włączeniu w 1784 Galicji do austriackiego obszaru celnego nastąpiło przecięcie granicą celną dotychczasowych szlaków handlowych i odcięcie kraju od trad. rynków zbytu oraz zaopatrzenia w surowce

4.2

Zabór pruski

• ziemie polskie włączone do Prus w pierwszym rozbiorze zorganizowano w prowincję Prusy Zach.

• ziemie drugiego i trzeciego rozbioru zorganizowano w dwie prowincje: Prusy Pd. i Prusy Nowowschodnie

POLITYKA PRUS NA ZIEMIACH POLSKICH:

• w latach 1794-97 wprowadzono ustawodawstwo pruskie w miejsce dotychczasowego prawa pol.

• poddani chłopi nadal podlegali wł. dominalnej pana, a stan szlachecki miał wyłączność posiadania ziemi. Sądownictwo patrymonialne było sprawowane przez tzw. justycjariuszy

• państwo pruskie powołało urzędy hipoteczne, które oceniały wartość folwarków na podst. ich dochodów. Stanowiło to podst. udzielania kredytów. Pol. szlachta, która po raz 1. spotkała się z tak niskim oprocentowaniem pożyczek, korzystając z dobrej koniunktury dla rolnictwa, zadłużała swe posiadłości ponad miarę. Problem ten pojawił się po klęsce Prus w 1807 w postaci tzw. sum bajońskich

• w zaborze pruskim chęć stworzenia nowego niemieckiego ziemiaństwa

• przejęciu podlegały dobra duchowieństwa

• 1807 - ziemie drugiego i trzeciego zaboru pruskiego weszły w skład Ks.

W-wskiego

• reformy agrarne w 1807 zniesiono poddaństwo chłopów

1808 - uwłaszczenie chłopów w domenach (dobrach państwowych), a w 1811 - uwłaszczenie chłopów w dobrach pryw.

dotyczyło to również Prus Zach. (dawne Prusy Królewskie), które pozostały w państwie pruskim. Reformy objęły także ziemie nie należące do RP przed rozbiorami, a zamieszkane w dużym stopniu przez ludność pol., tj. Górny Śląsk oraz Mazury

4.3

Zabór rosyjski

• admin. gubernie, a pod nimi powiaty

POLITYKA ROS. WOBEC GUBERNI POLSKICH:

• cały obszar z trzech zaborów = 462 tys. km2

• po śmierci Katarzyny II w 1796 przywrócono samorząd szlachecki, łącznie z sejmikami

• językiem nauczania był pol. Szkolnictwo podlegało uni. w Wilnie, który wówczas przeżywał świetny okres w swojej hist.

• zachowano podział stanowy, w tym przywileje szlachty. Nie objęły one szlachty zaściankowej i gołoty

• zaostrzyło się poddaństwo chłopów

• pojawiła się wzorem ros. sprzedaż chłopów bez ziemi

• wieś objął pobór rekruta

• zmieniło się położenie Żydów. Katarzyna II utworzyła im strefę osiedlenia, która przebiegała wzdłuż granic RP sprzed pierwszego rozbioru; na wsch. od niej Żydzi nie mieli prawa pobytu. Zabroniono im zamieszkiwania we wsiach, co spowodowało ich przemieszczenie do miasteczek

* * *

• w 1797 w trzech państwach zaborczych zniesiono kategorię „poddanych mieszanych”, co zmusiło właścicieli ziemskich do wyboru jednego państwa oraz pozbycia się swej własności w innych zaborach

• polityków pol. na przełomie XVIII i XIX można z grubsza podzielić na:

• ugodowców, liczących na odbudowę państwa pol. przez Ros. (Adam Jerzy Czartoryski)

• radykałów, liczących na zbrojną pomoc rewolucyjnej Fr., a potem Napoleona (Jan Henryk Dąbrowski)

• mimo pewnych różnic między polit. poszczególnych wł., zasady polit. Petersburga, Berlina i Wiednia wobec zagarniętych ziem RP opierały się na przeświadczeniu, że są to trwałe nabytki Ros., Prus i Austrii

4.4

Księstwo Warszawskie (1807 - 1813)

4.4.1.

Państwo

• pokój w Tylży 1807 powstanie Ks. W-wskiego z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego, nie wszedł Gdańsk, który stał się wolnym miastem pod kontrolą fr.

• 1809 - wybuch wojny fr-austriackiej, w której uczestniczyło Ks. W-wskie. Po zwycięstwie do Ks. W-wskiego przyłączone ziemie trzeciego zaboru austriackiego

• konstyt. oparta na podst. zasad prawodawstwa obowiązujacego we Fr. i jej krajach satelickich

• księciem w-wskim został król saski Fryderyk August z dynastii Wettinów. Dynastia ta miała dziedzicznie panować w Ks. W-wskim połączonym unią personalna z Saksonią

• parlament = izba poselska + izba senatorska

• wymiar sprawiedliwości oparty na Kodeksie Napoleona, w którym oddzielono sądownictwo cywilne od karnego. Wprowadzenie w 1808 kodeksu cywilnego stanowiło gwarancję nienaruszalności pryw. własności i świeckiego prawa rodzinnego, regulującego śluby, rozwody, spadkobranie, itp.

• wojsko pol. walczyło w kampaniach 1806-07, 1809, 1812-13. Ponadto pol. pułki brały udział, pod dowództwem fr., w wojnie hiszpańskiej. Bonaparte wykorzystywał pol. oddziały tam, gdzie ich akurat potrzebował, nie bacząc na bezpieczeństwo Ks. W-wskiego

4.4.2.

Społeczeństwo

• gęstość zaludnienia 27 os. na km2

• konst. wprowadziła równość obywateli wobec prawa. Było to równoznaczne ze zniesieniem poddaństwa chłopów i zapewnieniem im wolności os.

• chłop został pozbawiony praw do ziemi i jej wieczystego użytkowania i mógł zostać z niej wyrugowany

• na pocz. XIX uformowała się w Pol. nowa klasa polit. - nowa biurokracja. W jej skład wchodziło gł. zamożne ziemiaństwo, ale także przedstawiciele stanu mieszczańskiego. Była to elita cywilno-wojskowa przygotowana profesjonalnie do obejmowanych stanowisk, kształcąca się w Szkole Prawa i Admin.

• choć ustawodawstwo Ks. przewidywało równości obywateli wobec prawa, to ustrój stanowy został zachowany. Szlachta utrzymała przywileje polit./ Wyraźnej zmianie na lepsze uległo prawne położenie mieszczaństwa

4.4.3.

Gospodarka

• zasadniczym hamulcem rozwoju gosp. były stos. agrarne

• nadal utrzymywała się na wsi gosp. folwarczno-pańszczyźniana

• niekorzystna syt. pogłębiana przez wojny, przemarsze wojsk i wynikające stąd zniszczenia

• dochody skarbu Ks. W-wskiego do 1811 były niższe niż jego wydatki. Wiązało się to zarówno z niekorzystną strukturą ekon. kraju (niedorozwój przem.), jak i z przekraczającymi możliwości Ks. wydatkami, pośród których utrzymanie armii należało do najpoważniejszych

• blokada kontynentalna, zastosowana przez Napoleona w 1806 wobec Anglii utrudniała wywóz surowców rolniczych, a jednocześnie powodowała podwyższenie cen towarów importowanych

• w wyniku ujemnego salda bilansu handlowego następował odpływ pieniądza kruszcowego za granicę

• zwolennikom popierania rozwoju przem. - ze Staszicem na czele - stawał na przeszkodzie faktyczny brak polit. protekcyjnej. Deficyt budżetowy uniemożliwiał finansowanie inwestycji ze skarbu państwa

• w 1809 dokonano wyłomu w sys. cechowym, wprowadzając podatek patentowy dla rzemiosła. Po opłaceniu koncesji każdy obywatel miał prawo prowadzenia działalności polit.

• prod. w ogromnej mierze miała char. rzemieślniczy i chałupniczy

• w krótkim okresie Ks. W-wskiego powstały podstawy prawne do rozwoju przem., handlu i kredytu w XIX, dzięki wprowadzeniu w 1808 kodeksu cywilnego Napoleona i w 1809 kodeksu handlowego

4.5.

Księstwo Warszawskie pod okupacją rosyjską.

Kongres wiedeński

• po przegranej przez Napoleona kampanii w Ros. w 18012 Ks. W-wskie znalazło się pod okupacją armii ros.

• jęz. urzędowym był ros.

• o przyszłości Ks. W-wskiego miał zadecydować kongres czterech mocarstw, który rozpoczął się w 1814 w Wiedniu (Ros., Austria, Prusy, UK)

• do utworzonego na kongresie Król. Pol. włączono osiem departamentów Ks. W-wskiego, Kraków uczyniono wolnym miastem pod patronatem trzech państw zaborczych, a Gdańsk i dwa zach. departamenty (poznański i bydgoski) włączono do Prus w postaci tzw. Wlk. Ks. Poznańskiego

• zapowiedź wolności handlowej wewnątrz granic RP sprzed 1772

1