Instytucje służą przełamywaniu dylematów zbiorowego działania (patrz: teoria gier). Mają zapewnić skuteczną współpracę jednostek, tak aby każda z nich odnosiła korzyści, a jednocześnie nie tracił na tym ogół. Skuteczna współpraca wymaga zaufania, dokładnej informacji o działaniach jednostek oraz systemu egzekwowania wzajemnych zobowiązań.
Głównym problemem współdziałania między jednostkami jest właśnie skuteczna egzekucja zobowiązań chroniąca przed racjonalnym dla pojedynczych jednostek wyłamywaniem się ze współpracy. Problem ten próbowano rozwiązać poprzez instytucje pośredniczące jako trzecia strona we współdziałaniu i egzekwujące zobowiązania np.: poprzez przymus. Nowy instytucjonalizm proponuje instytucje których granice są jasno określone, zainteresowane strony uczestniczą w ustalaniu ich reguł, naruszających zasady podlegają stopniowalnym sankcjom, dostępne są tanie sposoby rozwiązywania konfliktów. Tak skonstruowane mają bowiem szansę skutecznie realizować swoje zadania.
Przykładem instytucji, która dobrze rozwiązuje dylematy wspólnego dzialania są stowarzyszenia rotacyjnego kredytu mające służyć wzajemnej pomocy. Każdy z członków takiej instytucji co miesiąc wnosi określoną opłatę, a co miesiąc inny członek otrzymuje pulę złożoną z tych składek, którą może dowolnie spożytkować. Następnie znowu dokonuje regularnych wpłat, aż wszyscy inni członkowie nie dostaną kolejno swojej puli. Zabezpieczeniem przed wyłamaniem się członków są tu z jednej strony dość staranne reguły ich doboru (trzeba wykazać swoją uczciwość i najlepiej „referencje” z innego stowarzyszenia), z drugiej strony zaś surowe normy społeczne grożące w razie dezercji ostracyzmem społeczno - gospodarczym i utratą reputacji. Instytucja ta wykorzystuje zatem jako zabezpieczenie kredytu nie kapitał ekonomiczny (którego członkowie stowarzyszenia nie posiadają), ale kapitał społeczny. Może on narastać i procentować jeśli jednostka wywiązuje się z oczekiwań lub zostać stracony, jeśli się wyłamuje. Wielkość kapitału społecznego reaguje na zasadzie sprzężenia zwrotnego - im ktoś lepiej wywiązuje się z pokładanego w nim zaufania, tym ma go więcej i odwrotnie. Formy kapitału społecznego to np.: zaufanie, prestiż, autorytet, ale także normy społeczne, sieci powiązań itp. Kapitał społeczny często powstaje jako produkt uboczny innych działań. Jest niezbędny do podejmowania jakichkolwiek działań międzyludzkich - całkowity brak zaufania powodowałby niemożność podejmowania żadnych wspólnych przedsięwzięć, wymiany itp.
W dużych grupach, gdzie kontakty są bezosobowe, zaufanie osobiste nie wystarcza - potrzebne jest zaufanie społeczne. Społeczne zaufanie może mieć dwa źródła:
Normy wzajemności
Normy są wpajane przez naśladownictwo i socjalizację (w tym edukację obywatelską) oraz sankcje. Mogą podtrzymywać społeczne zaufanie, zmniejszać koszty wymiany i ułatwiać współpracę.
Najważniejszą z takich norm jest odwzajemnianie: zrównoważone lub uogólnione. To pierwsze to równoczesna wymiana dóbr o takiej samej wartości, ta druga zakłada że wyświadczone usługi zostaną odpłacone w przyszłości.
Norma uogólnionej wzajemności jest istotnym składnikiem kapitału społecznego. Wzajemność służy pogodzeniu interesu własnego jednostki z solidarnością grupową. Odwzajemnianie jest serią działań które na krótką metę są altruistyczne, ale w dłuższym okresie czasu przynoszą korzyść obu stronom.
Sieci obywatelskiego zaangażowania
Są to ważne dla uczestników sieci przepływających między ludźmi informacji i wymian, tak formalne, jak i nie formalne. Im są gęściejsze, tym większa szansa że ludzie będą w stanie współpracować dla obopólnych korzyści. Zwiększają bowiem potencjalne koszty wyłamania się z transakcji, sprzyjają umacnianiu norm wzajemności, ułatwiają komunikację i zwiększają przepływ informacji co wpływa na wzajemne zaufanie przy podejmowaniu wspólnych działań.
Sieci powiązań pionowych (łączące osoby zajmujące różne pozycje w hierarchii społecznej), choćby były gęste i ważne dla uczestników, nie mogą podtrzymywać społecznego zaufania ponieważ pionowy przepływ informacji jest przez osoby z niższych pozycji uważany jako mniej godny zaufania. Trudno tez nałożyć sankcje społeczne na osoby z górnych pozycji.
Sieci powiązań poziomych podtrzymują natomiast współpracę grupową ze względu na możliwość wykorzystania w nich roli sankcji, równoważny przepływ informacji i podobny status społecznych ich uczestników.
Każde społeczeństwo, które musi rozwiązać dylematy zbiorowego działania, zmierza do osiągnięcia jednego z dwóch istniejących typów równowagi.
Strategia „nigdy nie współpracować” - w momencie wpadnięcia w pułapkę społeczną, jaką jest stopniowe wyłamywanie się poszczególnych członków społeczności, staje się jedynym racjonalnym wyjściem - wprawdzie stosującym ją jednostkom jest gorzej niż gdyby współpracowały, ale równocześnie zmiana tego stanu rzeczy jest niemożliwa do realizacji przez każdą jednostkę osobno. Dlatego bardziej opłaca się dalej wyłamywać i zbierać te zyski, które zostają. Ten typ równowagi przyczynia się do zacofania społeczno - gospodarczego. Bez minimum społecznego zaufania i bezpieczeństwa nie da się prowadzić wspólnych, gwarantujących duży zysk przedsięwzięć.
Strategia „odwzajemniać pomoc” - oparta na budowaniu kapitału społecznego. Wywołuje ona samonapędzający się mechanizm wzajemnej współpracy, dając jednostkom szansę na szczęście i dobrobyt, oraz lepiej spajając społeczeństwo.
Putnam - „Demokracja w działaniu”
1