KONCEPCJA POZNAWCZA, CZYLI CZŁOWIEK SAMODZIELNY
I Trzecia psychologia:
Twórcy koncepcji poznawczej odrzucają obraz człowieka reaktywnego, który jest całkowicie sterowany przez środowisko, oraz człowieka niedoskonałego, którym rządzą nieświadome i z reguły sprzeczne siły motywacyjne. Według ich poglądów jednostka jest samodzielnym podmiotem przyjmującym postawę badawczą wobec rzeczywistości, która obserwuje świat, przewiduje, formułuje hipotezy, planuje, eksperymentuje i wnioskuje, oraz zgodnie z posiadaną wiedzą przystosowuje się do świata i kształtuje go. Procesy psychiczne i zewnętrzne zachowanie człowieka zależą od informacji; ale informacja jest tylko materiałem przetwarzanym w procesie myślenia, przewidywania, planowania człowiek jest sterowany (kontrolowany) przez informacje płynące ze środowiska oraz zakodowane w pamięci jednak nie jest całkowicie manipulowany przez informacje. Portret poznawczy określa jak funkcjonuje człowiek, wskazuje jak zmieniać jego myślenie i działanie. Podstawową metodą modyfikacji ludzi jest systematyczne i celowe wychowanie.
Koncepcja poznawcza nie jest zbyt jednolita, składa się z wielu wersji:
Teoria konstruktów osobistych (G.A. Kelly)
Człowiek jest badaczem, który samodzielnie tworzy sobie obraz świata i własnej osoby. W ciągu życia tworzy sobie specyficzny sposób ujęcia i rozumienia rzeczywistości. Cecha charakterystyczną jest dwubiegunowość, np. : przyjazny-wrogi, aktywny-bierny.
Konstrukty osobiste (sposób ujęcia i rozumienia rzeczywistości) zapewniają jednostce poczucie tożsamości, rozumienie świata, przewidywanie zdarzeń. Jeśli przewidywania są potwierdzane przez rzeczywistość to system konstruktów jest w równowadze. Gdy jednak okazuje się inaczej, np. : dziecko wbrew oczekiwaniom słabo się uczy, postępuje nieuczciwie, człowiek albo modyfikuje poprzednie konstrukty, albo za pomocą wrogich, agresywnych działań „zmusza” rzeczywistość, by podporządkowała się jego przewidywaniom. Gdy jakieś zdarzenia są poza systemem konstruktów osobistych (nie mamy ukształtowanych poglądów, zachowań, przewidywań na dany temat) reakcją jest lęk. Pojawia się gdy człowiek nie rozumie zdarzeń, nie może ich przewidzieć. Wzbogacenie tego systemu pozwala usunąć tę emocję. Emocje takie jak: lęk, strach, wrogość agresja, poczucie winy, pojawiające się u człowieka powodują, że system konstruktów musi ulec modyfikacji bo jest nieodpowiedni lub zbyt ubogi.
Twórca teorii interesuje się jak człowiek rozumie rzeczywistość, a nie to jak ją modyfikuje. Nie zyskała ona popularności.
teoria przetwarzania informacji (A. Newell, H.A. Simon, O.Tihomirow)
Człowiek jako układ poznawczy posiada kilka ważnych cech:
jego działanie jest celowe
dysponuje on pamięcią świeżą i trwałą
tempo operowania informacjami jest określone
funkcjonuje wg określonego programu
Cechy te determinują jego zachowanie.
Teoria zwraca uwagę na to jak człowiek działa a nie na dlaczego działa i co jest dla niego wartościowe.
Tadeusz Tomaszewski stworzył teorię czynności, która jest warunkiem teorii poznawczej popularnej w naszym kraju.
Pozwala ona lepiej niż inne koncepcje poznawcze zrozumieć mechanizm działania i odpowiedzieć na pytanie jaki system reguł i programów ludzie stosują w różnych układach instytucjonalnych i w życiu osobistym.
Pozwala lepiej wyjaśnić samodzielność człowieka. Wyjaśnia wiele ale nie wszystko wymaga dalszych badań i idei.
II Sterowanie wewnętrzne, struktury poznawcze:
Żaden człowiek nie jest układem całkowicie autonomicznym. Emocje, czyny, procesy intelektualne są sterowane przez różne czynniki, informacje. Pochodzą one z dwóch źródeł. Pierwsze to aktualnie działające na człowieka rodzina, szkoła, zakład pracy, środki masowego przekazu. Drugie źródło to doświadczenie, wiedza którą człowiek zdobył w przeszłości.
Podstawą regulacji wewnętrznej są struktury poznawcze. Jest to system informacji o świecie zewnętrznym i o sobie samym. Struktury te stanowią względnie trwałe cechy człowieka. Informacje zakodowane w strukturach poznawczych ułatwiają ocenę wartości rzeczy i zdarzeń. Struktury poznawcze zawierają informacje o programach działania, o systemie reguł osiągania wartości, celów. Metainformacje - jak zdobywać wiedzę o świecie, o sobie, jak uczyć się języka.
Struktury poznawcze charakteryzują się - złotonością (zakres informacji, które zawierają struktury)
otwartością - zamknięte lub otwarte
konkretnością - wysoki stopień konkretności - pojmowanie świata jako ciąg spostrzeganych przedmiotów
aktywnością-biernością - wiedza z reguły jest bierna, uczeń nie umie jej wykorzystać we właściwym miejscu i czasie.
III Sterowanie zewnętrzne:
Wyleczenie sterowania zewnętrznego czyli całkowita izolacja od informacji znajdujących się w otoczeniu lub zbyt niski poziom stymulacji mogą zaburzać również sterowanie wewnętrzne, czyli funkcjonowanie informacji zawartych w strukturach poznawczych. Duża izolacja może spowodować utratę poczucia tożsamości i trudności z oceną wartości zjawisk.
Stymulacja zewnętrzna jest niezbędnym warunkiem sprawnego działania.
Problemem współczesnym nie jest brak informacji lecz ich nadmiar. Powstaje zjawisko przeciążania informacyjnego. W takim wypadku znaczenia nabiera zjawisko selekcji, czyli asymilacji tych danych, które są użyteczne z punktu widzenia realizowanych celów i odrzucenia informacji zbędnych.
Czasem występuje deficyt informacji.
Nie można powiedzieć czy sterowanie zewnętrzne jest ważniejsze od wewnętrznego.
Style podejmowania decyzji:
ryzykowny - człowiek wybiera śmiałe poczynanie bo jest ryzykantem
asekurancki - człowiek preferuje działania ostrożnie, gdyż jest asekurantem.
Styl podejmowania decyzji zależy od osobowości.
IV Procesy orientacyjne.
Procesy orientacyjne takie jak percepcja tworzenia wyobrażeń, myślenie, rozwiązywanie problemów umożliwiają zdobycie nowych informacji o stanie rzeczy, o zjawiskach technicznych, społecznych, o stosunkach międzyludzkich i o osobowości.
Duże znaczenie ma proces przewidywania tego co się zdarzy. Trzeba sformułować system oczekiwań, ocenić wartość wyników. Człowiek formułuje określony program działania, za pomocą którego realizuje cele.
Działanie ludzkie jest determinowane przez przeszłość i przez przyszłość dzięki przewidywaniu.
Człowiek określa prawdopodobieństwo otrzymania wyników korzystnych i nie korzystnych. Jest to zachowanie racjonalne.
Podstawą oczekiwań jest łatwość aktualizacji wiedzy człowieka.
Pod wpływem nowych informacji człowiek modyfikuje oczekiwania. Między przekonaniami człowieka a aktualnymi informacjami jest niezgodność co wywołuje stan napięcia - dysonans poznawczy- motywuje on człowieka do działania.
Zgodnie z koncepcją poznawczą proces formułowania i modyfikacji systemu oczekiwań, proces oceny prawdopodobieństwa subiektywnego wyników czynności posiada szczególne znaczenie w działalności zawodowej i osobistej jednostki od niego zależą losy jednostki.
V Procesy wartościowania.
Jednostka musi oceniać nie tylko prawdopodobieństwo wyników działania ale również ich wartość subiektywną, zwaną użytecznością.
Hierarchia wartości jest wynikiem uczenia się i treningu. O ocenie wartości wyników działania decyduje osobowość, środowisko.
Wartość pozytywna - posiadają ją zdarzenia do których człowiek dąży, które wywołują stany emocjonalne.
Wartość negatywna - posiadają ją bodźce awaryjne, których człowiek unika.
Istnieją jeszcze zdarzenia neutralne.
Metody pomiaru subiektywnej wartości:
metoda oceny wielkości - eksperymentator wybiera jeden przedmiot jako wzorzec i określa jego użyteczność potem osoby badane oceniają wartość pozostałych
metody oceny stosunków - określanie stosunków istniejących między wartościami poszczególnych przedmiotów
ludzie różnie oceniają wartość rzeczy, osób, zjawisk, przeżyć. W zależności od tego można wyróżnić kilka kategorii ludzi.
Szczególne znaczenie posiada pięć następujących hierarchii:
Wartości dionizyjskie: człowiek najwyżej ocenia konsumpcję komfortu. Dąży do wygód. Jest to styl egoistyczny i pasożytniczy.
Wartości heraklesowe -człowiek dąży do dominacji nad innymi, do władzy, sławy, wartości te regulują działanie wielu współczesnych ludzi
Wartości prometejskie - człowiek jako cząstka wspólnoty. Walka z cierpieniem, złem, represjami jako najwyższa wartość osobista.
Wartości apollińskie - najwyższe znaczenie ma twórczość, rozwój nauki i sztuki.
Wartości sokratyczne - najwyższym dobrem jest poznawanie i rozumienie samego siebie oraz doskonalenie własnej osobowości.
Te pięć hierarchii wartości rzadko występuje w czystej postaci, często są połączone i scalone.
IV Mechanizm działania. Motywacja i emocje.
Zgodnie z koncepcją poznawczą człowiek wybiera i podejmuje działania po to, by osiągnąć pewne wartości. Siły motywujące ludzkie czynności są immumentnie zawarte w procesie informacyjnym. Najpierw jest informacja określona, a później rodzi się proces motywacyjny.
Człowiek działa nie dlatego, że posiada hipotetyczne popędy, potrzeby i motywy, ale dlatego, iż siły napędowe tkwią w procesie informacyjnym.
Emocje są wywoływane przez informacje wewnętrzne i zewnętrzne. Emocje są uwikłane w procesy informacyjne. Mogą pełnić one rolę pozytywną i negatywną.
VII Refleksje o wychowaniu i samowychowaniu.
Wychowanie to potężny środek oddziaływania na człowieka.
Techniką, która kształci aktywność i samodzielność młodzieży jest nauczanie problemowe. Uczeń staje się badaczem, odkrywa, formułuje hipotezy, próbuje je uzasadnić.
Inne metody to nauczanie przez zespoły uczniowskie, gry dydaktyczne.
Jednym z celów wychowania musi być kształcenie emocji intelektualnych, estetycznych oraz społecznych, które pobudzają ludzkie działania, zwiększają efektywność procesu spostrzegania i myślenia, zapobiegają nudzie i zniechęceniu.
Podstawę wszelkiego samowychowania i samo rozwoju stanowi autorytet, zespół informacji o samym sobie.
VIII Portret badacza.
Koncepcja poznawcza ma niezaprzeczalne zalety: wzbogaca ona współczesną wiedzę o funkcjonowaniu człowieka w środowisku społecznym.
Człowiek jest sterowany przez dwie klasy informacji: zewnętrzną i wewnętrzną; jego zachowanie zależy od środowiska i od osobowości. Człowiek również samodzielnie steruje potokiem informacji; w procesie twórczego myślenia wytwarza nowe pomysły, metody i hipotezy. Jesteśmy kontrolowani przez informację ale umiemy je też odpowiednio przetwarzać i operować nimi.
Poznawcze koncepcje człowieka nie osiągnęły jeszcze wysokiego stopnia dojrzałości. Nie zawsze umiemy przewidzieć i wyjaśnić ludzkie czynności. Niewiele wiemy o strukturze i funkcji emocji. Niedostateczna jest również wiedza o osobowości.
Bez wątpienia psychologia wzbogaca wizje człowieka i burzy mity budowane przez pokolenia.