Filozofia św. Tomasza z Akwinu
Św. Tomasz przyszedł na świat w 1225 roku, w murach zamku Roccasecca między Rzymem a Neapolem. Jego ojcem był hrabia akwitański Landulf. To w Neapolu podjął studia w podstawowym zakresie ( artes liberales) i tam też w 1243 roku związał się z zakonem braci kaznodziejów, co wywołało sprzeciw ze strony najbliższych mu osób. Zanim w 1252 roku zaczął nauczać w paryskiej placówce oświatowej, należącej do dominikanów, studiował w Paryżu i Kolonii pod okiem Alberta Wielkiego. Tutaj objaśniał Biblię i prowadził wykłady w oparciu o najbardziej znany podręcznik dogmatyki: "Sentencje" Piotra Lombarda. W 1257 roku stał się członkiem korporacji uniwersyteckiej w Paryżu, gdzie wykładał do 1259 roku i w latach 1269-1272. Był też związany z Rzymem i innymi placówkami dominikańskimi we Włoszech.
Przez osiem lat, począwszy od 1266 roku, Tomasz pisał swoje największe dzieło "Summa theologiae", która stanowi spoiste ujęcie ogółu kwestii teologicznych. Od 1272 roku przebywał w Neapolu. W ostatnim miesiącu roku następnego ku zaskoczeniu zawiesił prace nad trzecią częścią swojego dzieła. Wracając do swojej celi, po uczestnictwie we mszy świętej, pytany przez swych współbraci, odpowiadał : "W porównaniu z tym, co zobaczyłem, wszystko co napisałem wydaje mi się niby plewy".
Śmierć św. Tomasza nastąpiła w dniu 7 marca 1274 roku w zaciszu opactwa cystersów Fossanuovaa w pobliżu Neapolu, kiedy to zmierzał na obrady soboru powszechnego w Lyonie. W 1323 roku został kanonizowany przez papieża Jana XXII, a 253 lata później został z nadania Piusa V, Doktorem Kościoła.
Swoją myśl oparł na filozofii arystotelesowskiej, palotyńskiej, a w sposób bezpośredni - na nauce swojego mistrza, którym był wspomniany Albert Wielki. Za najbardziej znane, uznać należy dowody Tomasza na to, że Bóg istnieje. Akwinta jest autorem trzech ważnych dzieł : komentarza do "Sentencji" Piotra Lombarda; "Summy filozoficzna", czyli "Summa contra gentiles"; "Summy teologiczna"- ostatecznie nieukończonej na skutek iluminacji. Poglądy św. Tomasza można poznać także w oparciu o komentarze do niemal całości myśli arystotelesowskiej. Jest on także autorem wielu monografii, które pisał na ogół przy okazji dyskusji uniwersyteckich (Anaestiones disputatae, Disputatianes quodibetales), a także prac - polemik skierowanych do oponentów: Wilhelma de Saint-Amour (Contra impugnantes Dei cultum,1257), przeciw Sigera z Brabancji (De unitate intellectus contra averroistas, 1270).
Zasługą Tomasza jest rozdzielenie wiedzy i wiary, a tym samym rozumu od objawienia. Istnieją jednak takie rodzaje prawd, które są osiągalne zarówno na drodze rozumu, jak i objawienia; na przykład - nieśmiertelność duszy. Przeważnie jednak, wiara i wiedza występują samoistnie. Umysł umożliwia poznanie tego, co materialne, ale także poznanie Boga. Istnieją prawdy, których nie można poznać drogą umysłową, a jedynie na drodze objawienia ( np. Trójca święta, grzech pierworodny- felix culpa). Akwinata uważał, że ludzki umysł jest zdolny ogarnąć tylko to, co ma charakter jednostkowy, i co jest samoistnym bytem. W ten oto sposób, wykształciła się opinia na temat uniwersaliów. O poglądzie tym, można powiedzieć, że był dość rzeczywisty i przepełniony duchem Arystotelesa. Powszechnik, może istnieć, ale tylko w połączeniu z przedmiotem jednostkowym.
Powszechniki mogą przybierać różną formę:
1.)Powszechnik może być częścią substancji jednostkowej, stanowiącą jej istotę- to tzw. universale in re, określane także przez Tomasza powszechnikiem bezpośrednim (universale directum);
2.) powszechnik wyodrębniony przez rozum; universale post rem, przez Tomasza nazywane- refleksyjnym (reflexium). W takiej formie nie występuje on w jednostkowych rzeczach; realnie (formaliter) istnieje tylko w umyśle, a jedynie podstawę ma (fundamentaliter) w rzeczach.
3.) powszechnik nieuzależniony od przedmiotów -universale ante rem:- stanowi ideę w umyśle Boga; swoisty wzór wedle którego Bóg powołał do życia świat rzeczywisty.
Pojedyncze rzeczy, stanowią substancje, byty samodzielne. W ich skład wchodzą: istota (essentia) i istnienie (existentia). Rola Boga polega na implikowaniu tegoż istnienia, ale istota przedmiotów stworzonych nie dokonuje implikacji istnienia i z ich istoty nie wypływa ich istnienie. W Bogu, widzi św. Tomasz, Byt Prosty, albowiem jest to byt niezbędny ( jego istnienie wypływa z jego istoty) i niezależne ( jego istnienie wypływa z jego natury). Natomiast stworzenie stanowi byt złożony, zbudowany jest co najmniej z essentia i existentia. Podstawową różnicę między światem ducha i światem ciała stanowi to, iż to, co cielesne zbudowane jest z formy i materii, a na czystą duchowość składa się sama forma. Tego rozróżnienia dokonał Tomasz w oparciu o myśl Arystotelesa, który możności przeciwstawił akt. A więc byt możliwy - byt rzeczywisty. Bóg stanowi najczystszy akt, zaś stworzenie opiera się na czynniku potencjalnym, który sukcesywnie urealnia się. Istnienia Boga nie można uznać za prawdę zbudowaną na rozumowaniu a priori : nie wypływa z pojęcia Prawdy, ani też z pojęcia bytu idealnego. Dowody na istnienie Boga powinny być oparte na empirii. Św. Tomasz mówił o pięciu dowodach na istnienie Boga:
Dowód pierwszy (ex motu - z ruchu).
Ruch istniejący w świecie musiał zostać przez kogoś zapoczątkowany i został po raz pierwszy wprawiony w ruch.
Dowód drugi ((ex ratione causae efficientis).
Świat nie powstał samoistny; jego Stwórcą jest samoistna istota, która istniała od zawsze, a początek jej egzystencji nie miał przyczyny.
Dowód trzeci (ex possibili et necessario).
Wszystko na świecie ma charakter przypadkowości, ale istota konieczna jest odpowiedzialna za kierowanie przypadkiem.
Dowód czwarty (ex gradibus perfectionis).
Istoty są zróżnicowane pod względem idealności. Jeśli coś jest mniej doskonałe, to coś innego musi być bardziej doskonałe (Bóg jest najbardziej doskonały).
Dowód piąty (ex gubernatine rerum).
Świat przyrody funkcjonuje w sposób celowy i cele są uporządkowane aż do najwyższego i ostatniego celu - Boga, który nimi kieruje.
Powyższe dowody mają charakter kosmologiczny. Oparte są na założeniu, że ciąg przyczyn musi być skończony, a więc musi istnieć pierwsza przyczyna. Trzy pierwsze dowody, oparte są na założeniu arystotelesowskim; a pozostałe wzorują się na myśli neoplatońskiej, chociaż zakamuflowanej przez naukę perypatetyków. Z kolei, Jan z Damaszku wniósł duży wkład -zdaniem Tomasza- w powstanie tamtego dowodu.
Tomasz wyrażał pogląd, jakoby cechy Boga były dostępne dla rozumowego poznania. Umysł człowieka jest w stanie je poznać, ale tylko w sposób pośredni - za sprawą "negacji" lub "eliminacji". To w samoistności (aseitas) upatrywał istoty metafizycznej Boga. Bóg stanowi jedyny byt, który istnieje sam z siebie, zaś pozostałe byty są zależne.
Stworzenie w ujęciu tomistycznym składało się z pięciu poniższych elementów:
1) świat powstał z niczego (creatio ex nihilo)
2) stworzenia świata dokonał bezpośrednio Bóg, a nie przez coś pośredniego
3) stworzenie to akt woli, a nie konieczności; spośród wielu możliwości Bóg urealnił ta jedyną
4) stworzenie nastąpiło zgodnie z ideami Bożymi; idee Boskie zawierały swoisty projekt świata, zaś stworzenie jest wynikiem realizacji tych idei
5) stworzenie dokonało się w przestrzeni czasowej.
Akwinata wytłumaczył budowę świata w sposób racjonalny. W istnieniu świata widział boskie dzieło, a więc dzieło nie jest pozbawione rozumu i celowości. Zaś w wielości i różnorodności stworzeń upatrywał potrzebę pełnego wyrażania się istoty Boga. Tomizm opiera się na "rozumnym ładzie świata", obrazie świata uporządkowanego, który tworzy drabinę bytów:
1. Bóg - najwyższa istota, ostateczna przyczyna wszystkiego.
2. Aniołowie - czyste inteligencje.
3. Człowiek - byt z ducha i ciała.
4. Zwierzęta - byty cielesne.
5. Rośliny - materia żywa.
6. Materia martwa - kamienie, metale itp.
7. Żywioły.
Człowiekowi przypisane jest w świecie określone miejsce, w ramach którego powinien wznosić się coraz wyżej. Zgodnie z tomistyczną koncepcją człowieka jako mikrokosmosu, istota ludzka stanowi zwierciadło świata, a więc makrokosmosu. Na drabinie bytów człowiek znajduje się wyżej niż świat materialny, ze względu na posiadanie rozumnej duszy. Ale człowieka przewyższają anioły jako byty całkowicie czyste. Człowiek jest trybikiem w maszynie i musi się poddać jej prawom. Św. Tomasz jest autorem stwierdzenie, iż jednostka - z racji zajmowanego miejsca- musi być podporządkowana komuś innemu. W ten oto sposób, wytłumaczył nierówności społeczne- występujące w ramach zhierachizowanej stanowo społeczności.
Akwinata odrzucił myśl platońską, jakoby tylko dusza była tym, co człowiecze; a ciało stanowiło wyłącznie narzędzie. Święty Tomasz był zdania, że także ciału przypisać trzeba naturę ludzką. Opierając się na hylemorfizmie Arystotelesa, uważał że dusza jest formą istoty skończonej. Za formę człowieka uznał ludzką duszę. Wskazywał na rozumność duszy, gdyż rozumny sposób poznania, uznał za czynność charakterystyczną tylko dla człowieka.
Poznanie ludzkie, w ujęciu Św. Tomasza z Akwinu stało w opozycji do wcześniejszej nauki scholastycznej. Akwinata głosił receptywność poznania, czyli proces receptywny polegający na wdrażaniu w duszę "obrazu" danego przedmiotu. W procesie poznawczym, nieocenione są zmysły, gdyż wdrażanie obrazu duszy następuje po kontakcie z przedmiotem, a ów kontakt następuje za pośrednictwem zmysłów. Proces poznawczy bierze swój początek w niższych władzach sensualnych. W ziemskim żywocie człowieka (secundum praesentis vitae sistum) rozum połączony z ciałem jest uzależniony od pośrednictwa zmysłowego. Umysł ujmuje określone rzeczy, ale zmierza do poznania ich cech charakterystycznych. Dzięki rozumowi, postęp poznawczy następuje za pomocą abstrahowania. Tomasz ujmował rozum w wymiarze psychologicznym, jako władzę duszy. Za Arystotelesem, rozróżniał intelekt czynny i bierny. Ten pierwszy jest niczym światło, które pada na wyobrażenie i ujawnia jego istotę. Takaż istotność jest poznawana przez rozum bierny i to on dokonuje właściwej czynności poznawczej.
Świat widziany oczyma św. Tomasza jest nieskomplikowany i oparty na harmonii; ma charakter celowy i rozumny. Nam, ludziom współczesnym, nie wszystko wydaje się takie proste i oczywiste. Niemniej, filozofia św. Tomasza stanowi odbicie rzeczywistości, takiej jak ją widzieli ludzie w czasach feudalizmu. Jeśli Stwórcą świata jest doskonały Bóg, to świat musi być oparty na porządku i hierarchii. To z woli Stwórcy, człowiek otrzymał umysł i zmysły, aby dane mu było poznanie tego, co Bóg stworzył. Wytłumaczenie świata umożliwia odnalezienie w nim swego miejsca.
1