WSTĘP DO KSIĘGI MĄDROŚCI
Jedna spośród Ksiąg dydaktycznych Starego Testamentu nosi tytuł: Księga Mądrości. Polski tytuł jest tłumaczeniem łacińskiego Liber Sapientiae. Niektóre kodeksy greckie z IV i V w. po Chr. (watykański i aleksandryjski) nazywają ją Sophia Salomonos — Mądrość Salomona, inne — jak synajski — Sophia Salomontos. Nieznany Autor wy stąpił pod imieniem króla Salomona, słynącego w historii Izraela z mądrości. Starożytni autorzy posługiwali się, podobnymi pseudonimami, aby swoim dziełom nadać większą powagę, i znaczenie.
W pierwszych rozdziałach anonimowy Autor ani się. nie przedstawia, ani nie przemawia w imieniu mądrego króla. Dopiero w rozdziałach od siódmego do dziesiątego, mimo że nie wymienia Salomona, pisze w taki sposób, że każdy czytelnik znający dzieje Izraela musi się. domyślić, w czyje usta pragnie Autor włożyć naukę, o mądrości.
Księga Mądrości została napisana w języku greckim, a jej Autora należy szukać wśród Żydów w środowisku helleńskim Egiptu, gdzie ludność, zwłaszcza miejska, używała języka greckiego. Aleksandria — znany w czasach hellenistycznych ośrodek filozofii — była miejscem, gdzie spotykali się ludzie różnych ras i kultur, gdzie równocześnie powstawały systemy filozoficzne wśród Greków i wśród Żydów. Zwłaszcza w I w. przed Chr. kwitła w Aleksandrii myśl i kultura hebrajska, pozostająca pod wpływem filozofii greckiej. Możliwe, że Autor Księgi Mądrości należał do twórców, i to wybitnych, nowo powstającej żydowskiej i greckiej szkoły filozoficznej, której najznakomitszym znanym przedstawicielem był Filon.
Nowo powstające w środowisku aleksandryjskim doktryny miały charakter religijny. Nic więc dziwnego, że w tak złożonej sytuacji obok synkretyzmu filozoficznego pojawia się synkretyzm religijny. Kwestie sporne dawniejszych greckich szkół filozoficznych, przeważnie natury etycznej, logicznej i fizykalnej, zeszły wówczas na plan dalszy wobec zagadnień religijnych.
Autor Księgi żył o kilkadziesiąt lat wcześniej niż Filon, może w pierwszej połowie I w. przed Chr., działając w tym samym środowisku aleksandryjskim. Nie jest mu obca kultura i nauka grecka oraz zwyczaje i warunki życia Egipcjan (2, 8; 12, 23-27; 15, 18). Doskonale jest obeznany z żydowskimi Księgami świętymi, często używa wyrażeń i zwrotów biblijnych. Broni gorliwie wiary w jedynego Boga. Choć żyje w I w. przed Chr., rola historyczna i doktrynalna jego utworu wybiega daleko poza czas jego powstania. Z jednej strony retrospektywnie sięga kilkunastu wieków wstecz, z drugiej rzutuje swą myślą do chrześcijaństwa. Można uważać Księgę Mądrości za pomost między Starym Testamentem i Księgami Nowego. Ponieważ Autor wspomina o prześladowaniach wyznawców Jahwe (2, 10-3,4 i 5,1) przez pogan i żydowskich apostołów, które — jak to dokumenty historyczne notują — miały miejsce w Egipcie za Ptolemeusza Aleksandra I (108-88) i Ptolemeusza Auktesa (80-52), można by datę powstania Księgi określić w przybliżeniu na lata 100-50 przed Chr.
Księga Mądrości jest księgą deuterokanoniczną i nie znajduje się, w kanonie hebrajskim. Prawdopodobnie pod wpływem kontrowersji z Żydami były pewne wahania w III w., lecz ostatecznie została włączona do kanonu Ksiąg świętych. Zresztą św. Paweł nie tylko znał Księgę Mądrości, lecz korzystał z niej jako z Księgi natchnionej.
Nie jest rzeczą łatwą określić rodzaj literacki Księgi Mądrości: Jest ona ostatnią, co do czasu powstania, Księgą Starego Testamentu i bardzo się różni od pozostałych. Swą budową i formą przypomina bardziej Księgę prorocką aniżeli traktat filozoficzny o mądrości. Początkowe wiersze pierwszego i szóstego rozdziału Księgi wskazują jakby na jakiś ostrzegający memoriał Proroka, który zwraca się do władców, by w rządach swych kierowali się umiłowaniem prawości i sprawiedliwości. Autor jak prorok przemawia w imieniu Jahwe do wszystkich, szczególnie jednak do Izraelitów, spośród których wielu uległo hellenizacji i wraz z poganami drwiło z wierzącego Izraelity, zachowującego Prawo Mojżeszowe. Staje w obronie uciśnionego wyznawcy prawdziwego Boga, co nadaje Księdze także charakter polemiczno-apologetyczny. Przez cały ten utwór przewija się myśl teologiczna o Bogu opiekującym się narodami, wśród których uprzywilejowany jest Izrael. Na osobliwość formy literackiej Księgi wpływa również fakt, że Autor w sposób podniosły i nie pozbawiony polotu poetyckiego przemawia do czytelnika zwierzając się ze swych przekonań i uczuć religijnych. Snuje równocześnie refleksje osobiste, przeplatane modlitwą. Odnosi się wrażenie, że utwór jest rozważaniem naukowo-modlitewnym Semity, który ulegał wpływom hellenizacji w młodości, lecz gdy spostrzegł, że filozofia grecka czy też w ogóle nauka pogańska nie rozwiązują wielu zagadnień życia, pozostawiając w człowieku pustkę, powraca do wiary przodków, do religii, w której znajduje odpowiedź na dręczące go pytania: Czym właściwie jest człowiek, jakie jest jego przeznaczenie i jaki powinien być jego stosunek do jedynego i prawdziwego Boga?
Księga Mądrości jest także utworem dydaktycznym, zbliżonym w pewnym sensie do Ksiąg Syracha i Przysłów, ale różni się od tamtych swą zwartą budową i silnym zabarwieniem polemiczno-apologetycznym.
Pseudo-Salomon, jak każdy pisarz semicki, szkicuje najpierw pobieżnie zarys całości:
Miłujcie sprawiedliwość, władcy ziemi!
Myślcie o Panu ze czcią
i szukajcie Go w prostocie serca (1,1)
Pan bowiem dał wam władzę
i siła wasza pochodzi od Najwyższego (6,3) —
i potem kolejno dołącza do tego podstawowego zrębu wiele uwag, pozornie nie związanych z nim; powraca też wielokrotnie do właściwego wątku (1,8—12; 4,3—5; 19—20; 5,21-23) dodając za każdym razem nową poprawkę czy jakiś szczegół. Pilny czytelnik potrafi jednak w tej pozornie nieuporządkowanej myśli semickiej dostrzec właściwą syntezę tego wszystkiego, co mieści się w utworze.
Doktryna teologiczna Księgi Mądrości stoi w ścisłym związku z naturą innych Ksiąg biblijnych. Przekazując swą naukę Żydom, żyjącym w środowisku hellenistycznym — i może nie znającym języka hebrajskiego — a także poganom (Grekom), Autor posługuje się często pojęciami zapożyczonymi z filozofii greckiej. Dość mocno akcentuje uniwersalizm religijny, podkreślając, że Prawo — depozyt woli Bożej — przekazane zostało Narodowi Wybranemu nie tylko dla niego samego, lecz dla wszystkich ludzi, że „poprzez nich (Izraelitów) świat miał otrzymać nigdy nie gasnące światło Prawa” (18,4). Bóg w Księdze Mądrości jest Stwórcą i Panem świata (1,14; 11,17.20), jest Bogiem dobrym, sprawiedliwym, który opiekuje się ludźmi i czuwa nad nimi (np. 8,1; 11,23-25; 12,13; 15,1—3; 19,22). Nawiązuje także pseudo-Salomon do mistycznego poznania Boga przez psalmistów i proroków poprzez przyjaźń i bliskość Pana (1,2), zwłaszcza kiedy mówi o obcowaniu z mądrością, która jest najbliższą towarzyszką Boga (8,3-4) i odbiciem chwaty i dobroci Bożej (2,23). Człowiek według Autora jest najdoskonalszym stworzeniem (2,23) i miał być nieśmiertelny, ale szatan spowodował jego śmierć (2,24). Twórca Księgi Mądrości znał dobrze poglądy pisarzy biblijnych i filozofów greckich co do losów ludzi po śmierci. Wierzono mianowicie, że gdzieś pod ziemią znajduje się kraina zmarłych — otchłań, którą Żydzi nazywali Szeolem, Grecy zaś Hadesem. Tam po śmierci zstępowali wszyscy, dobrzy i źli, bogaci i biedni. Autor, rozważając problem cierpienia, śmierci oraz losu sprawiedliwych, zwłaszcza prześladowanych wyznawców Boga, swe poglądy zamyka w następujących słówach:
Dusze zaś sprawiedliwych są w ręku Boga
i nie dotknie ich żadne cierpienie (3,1).
Jest tu dość wyraźnie zarysowana idea nieśmiertelności duszy. Wprowadzając niezupełnie skrystalizowane w księgach natchnionych pojecie duszy ludzkiej Autor Księgi Mądrości przełamał głęboko zakorzeniony u Izraelitów pogląd, że nagroda lub kara spotyka człowieka tylko w życiu doczesnym. Ideał szczęścia pojmowany powszechnie przez Żydów jako nagroda za wypełnianie przykazań Bożych polegał na długim życiu w dobrobycie i w otoczeniu licznego potomstwa. Pseudo-Salomon polemizuje z takim poglądem, wyjaśnia też, że przedwczesna śmierć i bezdzietność nie są oznakami kary Bożej (3,12-14 i 4,7-14); ostateczną bowiem nagrodą lub karę otrzyma każdy człowiek dopiero w życiu przyszłym.
Wielką zasługą Autora Księgi Mądrości jest to, że rozwinął i uwypuklił problem miłości Boga do ludzi, który przewijał się na przestrzeni wieków w różnych Księgach biblijnych. Księga Mądrości jest jakby syntezą prawd religijnych, które stopniowo objawione przybierały w Starym Testamencie różne formy.
Jeśli idzie o ustalenie logicznego podziału Księgi pod względem treści, to sprawa też nie jest łatwa. Niektórzy uczeni dzielą ją na cześć spekulatywną i cześć historyczną; pierwsza — o charakterze dydaktycznym — obejmuje rozdziały 1-9, druga opisuje rolą Bożej Mądrości w dziejach Izraela.
Inni wyróżniają w Księdze trzy części: Część pierwsza (1,1—6,21) traktuje o nagrodzie za mądrość (tzn. za życie pobożne i sprawiedliwe). Część druga zawiera pochwałę mądrości (6,22-11,1), a trzecia część mówi o Opatrzności Bożej w dziejach Izraela, zwłaszcza o opiece Bożej w czasie wędrówki przez pustynię (11,2-19,5).
W niniejszym przekładzie przyjęto podział na pięć części, które zdają się najbardziej wyczerpująco przedstawiać treść Księgi: nagroda za sprawiedliwość (1,1-6,21); pochwała mądrości (6,22-11,1); szczególna Opatrzność Boża podczas wędrówki przez pustynię (11,2-12,27); bałwochwalstwo (13,1-15,17); opieka Boga nad Izraelitami po wyjściu z Egiptu (15,18-19,5); zakończenie (19,6-19,22).
1