FUNKCJA GWARANCYJNA
Oznacza zapewnienie ochrony praw i wolności jednostki przed ingerencją ze strony państwa, przed arbitralnym działaniem organów państwowych; państwo nie może pociągnąć do odpowiedzialności osoby za czyn który nie jest zabroniony;
Art. 42 ust. 1 Konstytucji - „odpowiedzialności karnej podlega ten tylko kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźba kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”. Art. 42 Ust. 3 - „każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu”.
Wszelkie ograniczenia wolności i praw jednostki muszą znajdować się w ustawie oraz spełniać warunki określone w art. 31 Konstytucji RP z 1997 r.
Związane z tym zasady:
nullum crimen sine lege
nulla poena sine lege
lex retro non agit
Konstytucyjne podstawy prawa karnego :
wyznaczają zakres kompetencji ustawodawcy (mówią co wolno zrobić)
wskazują kierunek dopuszczalnej interpretacji norm prawa karnego zgodnie z dyrektywą interpretacyjną nakazującą wykładać prawo zgodnie z zasadami konstytucyjnymi.
Podstawową regulację w tym zakresie zawiera
art. 42 ust. 1 Konstytucji - „odpowiedzialności karnej podlega ten tylko kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźba kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”.
Ust. 3 art. 42 stanowi - „każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu”.
Zasady konstytucyjne to jakaś aksjologia systemu prawa, którą uznajemy za obowiązującą i której szczególnie nie staramy się uzasadniać.
Dyrektywy (zasady szczegółowe) z art. 42:
nullum crimen sine actione - nie ma przestępstwa (czynu karalnego), który nie dotyczyłby zachowania ludzkiego - karalne mogą być tylko ludzkie zachowania. Nie można wprowadzać odpowiedzialności karnej za ludzkie myśli, czyli za takie przejawy ludzkiej aktywności, która nie jest uzewnętrzniona. Nie można karać za sam stan sprawcy, za jego niebezpieczność, za jego właściwości psychofizyczne. Nie ma odpowiedzialności karnej za to, że ktoś jest alkoholikiem, psychopatą. Karać można tylko za ludzkie zachowania, za to co ktoś zrobił, a nie za to kim jest. Nie jest odpowiedzialnością karną sytuacja w której w związku z demoralizacją nieletnich stosuje się pewne środki wychowawcze, bo wówczas jest to reakcja na pewną właściwość nieletniego a nie popełnionego przez niego czynu. Nie jest również odpowiedzialnością karną stosowanie pewnych środków zabezpieczających.
nullum crimen sine culpa - nie ma przestępstwa bez winy - jest to aksjologiczne wyznanie wiary kogoś kto uważa za słuszną ideę państwa prawnego. Spokojnie wyobrażać sobie można karanie sprawców, którzy w chwili czynu nie byli sprawcami go winnymi, tego co robili nie robili dobrowolnie i świadomie, nie mieli innego wyboru. I ze względu na nacisk opinii społecznej oburzonej drastycznością danego czynu wymierza się karę osobom niepoczytalnym, po to żeby zaspokoić społeczne poczucie sprawiedliwości. Ale nie powinno się karać niepoczytalnych.
zasada indywidualizacji odpowiedzialności - za swoje czyny odpowiadam, nie czyny innej osoby. Tylko mój własny czyn może być podstawą odpowiedzialności karnej. Jest to zakaz wprowadzania odpowiedzialności zbiorowej i zakaz wprowadzania odpowiedzialności za czyny innej osoby. Ta zasada ma także konsekwencje osobistego charakteru sankcji karnej - niedopuszczalne jest odbywanie kary za kogoś innego. Jest to indywidualizacja odpowiedzialności karnej co do czynu i co do kary.
nullum crimen, nulla poena sine lege scripta - nie ma przestępstwa, nie ma kary bez ustanowienia jej w prawie pisanym. Norma prawnokarna może wynikać wyłącznie z prawa stanowionego i to wyłącznie z takiego, które ma charakter prawa pisanego. Nie może być źródłem prawa karnego prawo zwyczajowe, nie może nim być orzecznictwo sądowe. Uzupełnieniem jest zasada o wyłączności ustawowej w stanowieniu prawa karnego - może być ono ustanowione wyłącznie w akcie prawnym rangi ustawy. Nie można normy prawa karnego interpretować z normy podustawowej lub z prawa wewnętrznego.
nullum crimen, nulla poena sine lege certa - nie może być przestępstwa, nie może być kary, która by nie była dostatecznie określona - jest to tzw. zasada dostatecznej określoności prawa karnego. Zarówno opis przestępstwa jak i opis kary spełniać musi wymóg, który pozwalałby rozdzielać zachowania uznane za karalne od tych, które karalnymi nie są. Niewątpliwie narusza ten wymóg stosowanie klauzul ocennych, odsyłających, terminów niejasnych, które powodują, że objęte zakresem działalności mogą być zarówno czyny naganne jak i takie, które karygodnymi nie mogą być nazwane. Nie można pozostawiać sfery interpretacji prawa karnego swobodnej ocenie sędziowskiej.
lex severior poenali retro non agit - zakazane jest wsteczne działanie ustawy przewidującej surowszą karalność. Ustawa nie może z mocą wsteczną uznawać czynów , które były dozwolone za czyny karalne, nie może grozić za czyn wyższa kara niż ta, która groziła w czasie jego popełnienia. /złamaniem tej zasady był np. art. 1 dekretu z 1944r. „o wymiarze kary dla faszystowsko - hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad ludnością cywilną i jeńcami oraz zdrajców narodu polskiego” - wprowadzono wyższą karalność niż groziła na podstawie na gruncie obowiązującego kodeksu karnego w czasie wojny; drugi przykład takiego ustawodawstwa to dekret z 13.XII.1981r. o stanie wojennym, który wprowadził odpowiedzialność karną za czyny, które przed wejściem dekretu nie były wcale karalne/ klauzula norymberska
zakaz stosowania analogii na niekorzyść - chodzi zarówno o analogię iuris jak i analogię legis. I tak: np. jest przepis dotyczący kradzieży rzeczy (kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz...) i pojawia się problem co zrobić gdy ktoś się bezprawnie podłącza do sieci energetycznej i zaczyna podbierać prąd? Na zasadzie analogii można przyjąć, że co prawda prąd rzeczą nie jest ale to jest przecież prawie to samo. To jest przykład niedopuszczalnej analogii ale takiej analogii która aż korci. Ale dopuszczalna jest w prawie karnym analogia na korzyść sprawcy, jeżeli brakuje jakiegoś przepisu, z którego wynikałoby złagodzenie odpowiedzialności karnej.
nullum crimen sine perriculo sociali - nie można wprowadzać karalności za czyny, które nie byłyby społecznie szkodliwe, nie można karać za byle co. Wyprowadza się to z tzw. zasady stosunkowości wynikającej z art. 31 ust 3 Konstytucji („ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie prawnym”). Wprowadzając więc odpowiedzialność karną ja muszą ją jakoś uzasadnić i to merytorycznie pokazując, że dany czynnik który chcę zabronić pod groźbą kary jest społecznie szkodliwy. Jeżeli by się takim nie okazał to zabrakłoby racji merytorycznej uzasadniającej wprowadzenie kary.
Regulacje dotyczące karania (odpowiedzialności karnej) mogą być stanowione wyłącznie w drodze ustawy. Z zasady nullum crimen sine lege można wyinterpretować postulat wyłączności ustawy w zakresie stanowienia prawa karnego, regulacji prawnokarnej. Potwierdza to Trybunał Konstytucyjny mówiąc, że norma prawnokarna (sankcjonująca) interpretowana i ustanawiana może być wyłącznie w akcie prawnym rangi ustawy parlamentarnej albo w akcie prawnym wyższego rzędu ( może to być umowa międzynarodowa ratyfikowana przez Polskę, może to być inny akt prawa międzynarodowego, w szczególności akt organizacji międzynarodowej, której Polska jest członkiem, ostatecznie może to być norma o charakterze konstytucyjnym - są to źródła norm sankcjonujących).